Qoy, yaddaş lal olmasın!

Esse

O, ölkəsini, Cənubi Amerikanı və bütün dünyanı, dənizi görmədən öləcək mədənçilərdə təcəssüm tapmış bütün vicdanlı, cəsur insanları sevirdi və onlar haqqında yazırdı... Jurnalist və yazıçı Eduardo Qaleano Neruda, Markes, Lyossa kimi Cənubi Amerikanın füsunkar yazıçılarından biridir. "Qucaqlaşma kitabı", "Latın Amerikasının açıq damarları", "Kölgədə və günəşdə futbol", "Od xatirələri", "Güzgülər", "Hekayə ovçusu" kimi kitablarında keçmiş və indiki istismarçıların xəyanətindən, tiranların və diktatorların qəddarlığından, bəşəriyyətin hüquq və ləyaqət uğrunda apardığı mübarizədən, onlara qarşı xəyalpərəstlikdən, reallıqdan bəhs edib. Hekayə və hadisələrlə dünya xalqlarının təxəyyülünün və müqavimətinin yaddaşına çevrilib. Onların hər biri ikonik idi və oxucu ilə xüsusi bir əlaqə yaradıb.

2009-cu ilin mayında səfəri zamanı Huqo Çaves Barak Obamaya "Latın Amerikasının açıq damarları"nı hədiyyə edib ki, bu da ona ABŞ-ın imperiya keçmişini xatırlatmaq üçün "Birləşmiş Ştatlar hərbi çevriliş etməmiş yeganə ölkədir, çünki orada ABŞ səfirliyi yoxdur" iddiasını əsaslandırıb.

Xorxe Ventosilya adlı kasıb panamalı bütün pulunu xərcləyib bəşəriyyətin tarixindən öz üslubunda və adi Qaleano üslubunda, məzlumların, istismar olunanların və təqib olunanların nöqteyi-nəzərindən bəhs edən "Güzgülər" kitabını bir o qədər də alıb kafelərdə, dükanlarda, gözəllik salonlarında, hər yerdə qoyub getdi.

Barselonada kitab imzalayarkən bir gənc Qaleanonun "Kimin üçün?" sualına, Allah bilir, ürəyində nəyi nəzərdə tutaraq "Pərənd çayı üçün!" cavabını vermişdi. Və bu sadə hadisənin ən təsirli tərəfini yazıram. 2009-cu ildə "Latın Amerikasının açıq damarları"nın köhnə nəşri Qaleanoya çatdırıldı və kitabı çatdıran adam "O, həmişə səni çağırdı" deyib getdi. Kitab 1984-cü ildə El Salvadorda Şalatenanqo döyüşündə öldürülən Farabundo Marti Milli Azadlıq Cəbhəsinin (FMLN) çoxsaylı partizanlarından birinin çantasında tapılmışdı.

Qaleano 1940-cı il sentyabrın 3-də, öz təbirincə desək, "Hitlerin Avropanın yarısını udduğu və dünyanı yaxşı heç nə gözləməyən bir vaxtda" anadan olub. "Mənim doğulmağım təsdiq etdi ki, Tanrı məsum deyil. Bununla belə, sevdiyim insanları və inandığım ideyaları seçməkdə həmişə yanılmıram" deməkdə haqlıdır; hətta təvazökardır, çünki inandığı ideyaları seçməkdə heç vaxt yanılmayıb.

O, körpəlikdən futbolçu olmaq istəyirdi, lakin on dörd yaşında Sosialist Partiyasının həftəlik nəşri "El Sol" ("The Sun") üçün siyasi karikatura zolaqları çəkdi. Qaleano jurnalist və yazıçı olmaq yoluna belə başladı. Bu yolda irəliləyərkən coğrafiya və tarix yolları ilə, "heç bir sərhədə tutulmadan - nə xəritələrin, nə də zamanın sərhədləri" ilə səyahət etdi. Zamanın və xəritələrin hüdudlarından çox-çox kənarda "ədalət və gözəllik ardınca gedən kişi və qadınları" axtarıb tapdı və onlar haqqında bizə danışdı.

Qaleano əsərlərindəki kədəri də izah edir. 1968-ci ildə, San Juan qırğınından düz bir il sonra, San Juan Gecəsini içki içərək və rəqs edərək qeyd edərkən diktator Barrientosun əmri ilə kənd ətrafındakı təpələrdən pulemyotlardan atəşə tutulan mədənçilər Boliviyadakı mədən bölgəsi olan Llallaqua kəndinə getdi. Vida günündə mədənçilər dostlaşdıqları Qaleano ilə vida məclisi keçirirlər. İnsanlar spirtli içki qəbul edir, mahnı oxuyur, pis zarafatlara gülür, əylənirlər. Səhər mədənçiləri işə çağıran sirenin çalma vaxtı çatanda işçilər yoldaşlarını mühasirəyə alıb, yola düşməzdən əvvəl ondan nəsə istəyiblər. "İndi bizə deyin: dəniz necədir" dedilər. Qaleano nə deyəcəyini bilmir və sadəcə orada dayanır. Çünki bilirdi ki, bu kasıb kənddən yoxsulluq ucbatından köçməyə məhkumdurlar və mədənlərdə ömür 30-35 il olduğundan, dənizi görmək fürsəti tapmamış çoxdan öləcəklər. "Onlara dənizi gətirmək, onları islatmağa qadir sözlər tapmaq mənim çiynimdə idi" deyir: "Bu, bir yazıçı kimi mənim ilk çətinliyim idi, yazmağın faydalı olduğuna əminlikdə başlayaraq..."

O, dünyanın şərinə qarşı bütün coğrafiyalardan və zamanlardan məzlumların, istismar edilənlərin və təcrid olunanların hekayələrinin böyük danışanına çevrildi. İnsan idi və özünü insan hiss etməyə davam etmək, dünyanın iztirablarına biganə olmamaq üçün yazırdı. Yerin sərvətlərini göydən gələn vədlər müqabilində dəyişən, qızıl, brilyant, mis, qəhvə və nəhayət, öz cəsədlərini onlardan İncil alan kolonistlərə verən afrikalılar haqqında yazırdı. Viktoriyanın imperatriça elan edilməsi şərəfinə Hindistanın vitse-prezidenti lord filankəsin verdiyi yeddi gün və yeddi gecəlik ziyafət zamanı aclıqdan ölən yüz min hindli haqqında yazırdı. Öldürməkdən həzz alan qaliblərdən söz açırdı: onlar üçün "öldürülənlərin ceyran, kəklik və ya respublikaçı olmasının heç bir əhəmiyyəti yoxdur". "İtaət etmək üçün doğulmuş", lakin Allahın "hakimiyyət üçün doğulanlar" üçün ayırdığı yeri tutan izzətli məğlublar haqqında da yazmışdı. Onu narahat edən təkcə alman faşistlərinin süngülərini çiyin bıçaqlarının arasına salıb eyni zamanda güllələdiyi polşalı kəndlilər deyil, həm də hər il balta zərbələri ilə və ya helikopter atəşi ilə qətlə yetirilən iyirmi beş min fil də öz tüfənglərini viranəsizlərə çevirmək üçün idi. Məryəm yaxşılıq və mərhəmət simvolu qucağında kiçik İsa ilə. Çünki: "Həyatın nəbzi ancaq yara izi olanlarda döyünür".

Yazdıqları qısa, lakin sıx mətnlər olurdu, onun yazı tərzi belə idi. Bu qədər az sözlə çox şey deyə bilən və bununla da sözə ləyaqət verən bir nağılçı idi o. Uruqvaylı yazıçı Xuan Karlos Onettinin "Mən çox şey öyrəndim" dediyi Çin atalar sözündə deyilir: "Mövcud olmağa layiq yeganə sözlər susmaqdan daha yaxşı sözlərdir". Bu prinsipə əsaslanaraq qısa, təsirli, kəskin, bəzən iki-üç cümləyə qədər qısa mətnlər belə yaratmışdı. O qısa mətnlər, mümkün olduğu qədər, heç vaxt olmayan zəka və istehza ilə öz zirvəsinə çatır. Qaleano onu heç vaxt buraxmır, çünki ağıl və istehza ümid, ağrı və səbrlə yığılan enerji ilə qidalanır. "Onlara istehza edin, çünki məhv olacaqlar" deyən hiylə ilə mübarizə aparanlara ümid var. Ona görə də "düşünən, oynayan solaxay" futbolçulardan danışır. Deyir ki, çox pis futbol oynayan komandalara "Pinoçet" deyirlər, "çünki onlar insanlara işgəncə vermək üçün stadionları doldururlar". Əgər o, "İraq müharibəsi Qərbin neftini Şərqin qumları altında basdıran Coğrafiya elminin buraxdığı səhvi düzəltmək zərurətindən yaranıb" deyirdisə, bu, ağılsız reallıqdan ağılla qaçmaq üçündü. Əks halda, niyə "Qvatemaladakı fəlakətlər köhnə kovboy filmlərinə bənzəyir, çünki bu fəlakətlərdə yalnız yerlilər ölür" deyirdi?

Qaleanoya görə, o, "səhv etmək və ya cəzalandırılmaq qorxusu qarşısında bədnamlarla qəzəblilər arasında əbədi mübarizədə seçim vaxtı gələndə bizi daha güclü etməyə çalışmaq üçün yazıb". Bu səbəbdən qədrini bilməyənlərə, dəyər verilməyənlərə, ümidləri oğurlananlara, çöllərdən dünyaya qədəm qoyanlara həmişə önəm verib, önə çəkib. Gerçəklik və yaddaş lal olmasın deyə yazıb. Onun nitqə həvəsi var idi və insan səsini tərifləyirdi. Buna görə də "palıd ağacının gücü və söyüdün həzinliyi ilə ünsiyyət qurmağa imkan verən dili qoruyub saxlamış" yerli xalqlara heyran idi. Bu niyyətlə də onların həyat qarşısında müdrikliyini ortaya qoyan sehrli sözlərini əzizlədi, cilaladı, cilaladı və bizə təqdim etdi.

Dünyanın, insanın Sözdən yaranıb-yaranmadığına dair qəti fikir söyləmək çətindir. Amma burası şübhəsizdir ki, uruqvaylı jurnalist və yazıçı Eduardo Qaleano "Latın Amerikasının açıq damarları"ndan, "Od xatirələri"ndən və "Güzgülər"indən ibarətdir.

Rəvan

525-ci qəzet .- 2025.- 26 iyul(№130).-S.13.