Oxumadan hökm

VƏ YA CÜMLƏ BİTMƏDƏN YAZIÇIDAN İMTİNA EDƏNLƏR

Ədəbiyyatın əsas sahələrindən biri ədəbi tənqiddir. Sağlam tənqidin hər sahədə olduğu kimi, ədəbiyyatda, poeziyada da inkişafa xidmət etdiyini düşünənlərdənəm mən də. Amma sağlam tənqidin. Yəni əsaslandırılmış, mənfi və müsbət tərəfləri balanslı şəkildə təqdim olunmuş, çıxış yollarının, doğrunun göstərildiyi, ətraflı şərh edildiyi bir tənqiddən danışıram. Onun da tərəfdarıyam ki, tənqidlə sırf bu sahənin mütəxəssisləri, işin "mətbəxindən" xəbərdar olanlar məşğul olmalıdırlar. Məsələn, hər şeir yazan, hər hekayə, roman müəllifi həm də tənqidçi olmağa məcbur deyil, olmamalıdır. Yazıçı, şairin işi ədəbi, bədii əsər təqdim etmək, tənqidçinin işi də onu tənqid etmək, rəy bildirməkdir. Biz hər şey kimi bunları da çoxdan bir-birinə qarışdırmışıq.

Nə yazıq ki, son dövrdə hər sahədə olduğu kimi, ədəbiyyatda da tənqid anlayışı başqa anlayışlarla qarışdırılır. İlk növbədə təhqirlə... Xüsusən, sosial şəbəkələr bu mövzuda çox aktiv rol oynayır. Məsələn, bir şair öz şeirini paylaşır. Bəlkə şeir bir az qeyri-ənənəvidir, bəlkə kimlər üçünsə sadə təsir bağışlayır, ya da forma etibarilə tanış deyil. Bəziləri sanki pusquda dayanmış kimi çökürlər müəllifin boğazına. Çıxartdığı hökmlər isə iki sözdən o tərəfə keçmir: "Şeir deyil!" Nə əsaslandırma var, nə zəif tərəflərin təhlili, nə də ümumiyyətlə, yazılana sayğı...

Bu cür cümlələr artıq klassik refleksə çevrilib. Oxumadan, düşünmədən, sətirlərin ruhunu duymadan, forma və məzmunu qavramadan verilmiş qərar, sanki ilahi hökm. Halbuki bu "hökm" deyən adamın nə qədər ədəbiyyat mütaliəsi var, hansı poetik məktəbləri oxuyub, hansı dil qatlarını tanıyır məlum deyil. Amma "bəyənmirəm" demək yerinə "bu, ümumiyyətlə, şeir deyil" deməklə öz fikrini mütləq həqiqət kimi təqdim edir.

Bu, tənqid deyil. Bu, təhlükəli vərdişdir: bilmədən danışmaq, oxumadan qınamaq, fərqli olanı dərhal inkar etmək.

Eyni münasibət yazıçılara qarşı da hökm sürür. Müəllifin bircə cümləsini belə oxumadan onun haqqında "yazıçı deyil" fikri formalaşdıran adamlar var. Bəzən bunu onun görünüşünə görə deyirlər, bəzən onun şəxsi həyatını bəhanə gətirirlər, bəzən də "hamının paylaşdığına görə" avtomatik olaraq antipatiya göstərirlər. Oxumurlar. Bilmədən danışırlar. Danışdıqlarına da həm özləri inanırlar, həm də özləri kimilərini inandırırlar.

Beləliklə, ədəbiyyatın öz əhatə dairəsi getdikcə daralır. İstedadlı, yeni, fərqli səslər daha az görünür, çünki onlar ya "klassikə bənzəmirlər", ya "populyar deyillər", ya da sadəcə "tanımırıq onu".

Bu cür qeyri-sağlam hökmlər müəlliflərə qarşı da görünməkdədir. Yəni bu gün bir ədəbi mətnə "şeir deyil" deyənlər sabah hansısa müəllif haqqında "o, şair deyil" deməyi özlərində haqq görürlər. Çox zaman isə həmin insandan nəinki bir şeir, bir bənd, heç bir misra da oxumayıblar. Ya şəxsi ədavəti var, ya bioqrafiyasındakı hansısa nüans xoşuna gəlməyib, ya gizli qısqanclıq keçirir, ya da sadəcə özünü ağıllı, bu sahənin bilicisi göstərməyə çalışır. Əsərlə yox, müəllifin bioqrafiyası ilə mühakimə etmək ədəbiyyata qarşı ədalətsizliyin ən klassik formasıdır.

"O adam yazıçı deyil!" demək əslində, onun yazdıqlarına yox, mövcudluğuna qarşı hücumdur. Yazıçı, şair olmaq üçün nə lazımdır, necə yazmaq lazımdır? - bunlar haradasa qanun, qayda kimi yazılıb, qeyd olunubmu? Harada var belə bir qanun, harda göstərilib yazıçı, şair olmağın meyarları? Bəlkə o hökmü verənlər haradasa oxuyublar, əxz ediblər o meyarları, biz bilmirik?

Mən bir ədəbiyyatçı kimi hələ heç bir həqiqi tənqidçinin dilindən "bu, şeir deyil", "o şair deyil" kimi hökmlər eşitməmişəm. Heç buna gərək də yoxdur axı. Ədəbiyyata sayğısı və sevgisi, ədəbi mətnə hörməti olan tənqidçi məhz mətnlə, ya da müəllifin yaradıcılığı ilə işləyir, onun zəif və ya güclü tərəflərini tutarlı arqumentlərlə açıb oxucunun qarşısına qoyur. Bundan sonrası isə oxucunun öz qərarıdır. Yalnız oxucu qərar verə bilər: bu müəllif onun yazıçısı, şairidir, yoxsa yox!

Bu cür hökm verənlərə bircə dəfə sual vermək lazımdır ki, bəs sən tənqidçisənmi? Tənqidçi olmaya-olmaya, nəinki ədəbiyyat təhsilin, heç doğru-düzgün mütaliən belə olmadan adını tənqidçi qoyub iki sözdən ibarət hökm çıxarmağa sənə kim icazə verib? Bu, ilk növbədə, guya bağıra-bağıra müdafiə etdiyin ədəbiyyata qarşı ən böyük xəyanətdir!

Müasir dövrdə bir çox yazıçı bir şeyi etiraf etməyə utanır: onlar yazdıqları üçün yox, yazdıqlarına veriləcək reaksiya üçün qorxurlar. Bir şeir paylaşanda əvvəlcə düşünürlər: "Birdən deyərlər bu, şeir deyil?" Bir essedə ironiyaya yol verəndə tərəddüd edirlər: "Görəsən, düzgün başa düşüləcəkmi?" Bir hekayədə fərqli obraz təqdim edəndə narahat olurlar: "Oxucu bu xarakteri yazıçı ilə eyniləşdirəcəkmi?"

Bu qorxu, bu narahatlıq yazıçıya xas deyil. Amma onu oxumayanın hökmü yaradıb. Yazıçı artıq öz ifadəsinə yox, oxucunun reaksiyasına tabe olaraq yazmağa başlayır. Və bu tabeçilik, sənətin ruhunu susdurur.

Ədəbiyyat, əslində, heç vaxt mühakimə yeri olmayıb. Ədəbiyyat dinləyir, anlayır, düşünür, empati qurur. Əgər biz oxumağa başlamamış hökm veririksə, deməli, ədəbiyyatın deyil, eqonun tərəfindəyik. Çünki yalnız öz fikrini mütləq sayan insan başqasını dinləməyə ehtiyac duymur. Yalnız öz zövqünə güvənən adam başqasının sözünə yer vermir.

Biz daha çox bəyənməyi yox, inkar etməyi öyrənmişik. Bu gün yeni bir şair tanıyanda sevinmək əvəzinə, onu necə "boş çıxarmaq" barədə düşünürük. Bu gün bir qadın yazar hekayə yazanda onu yazısından yox, şəxsiyyətindən mühakimə edirik. Bu gün bir gənc oğlan şeir paylaşanda "kişiyə yaraşmaz" deyirik. Sonra isə gileylənirik ki, niyə bizdə ədəbiyyat inkişaf edə bilmir?

Oxumadan mühakimə etmək heç zaman ədəbiyyatın inkişafı naminə ola bilməz. Bu niyyətə ən azından, bir filoloq kimi, ədəbiyyatçı kimi məni heç kim inandıra bilməz. Bu, ədəbiyyata təkan deyil, ədəbiyyatın qarşısına divar çəkməkdir. Hər yazıçı yazmağa cəhd edəndə o, divara dəyir. Amma bu divarı qırmaq mümkündür, bircə şərtlə: oxumaq. Açıq qəlblə, əvvəlcədən qərar vermədən, kimdən gəldiyinə deyil, necə deyildiyinə baxaraq.

Yazını yox, yazanı hədəfə alırıqsa, ədəbiyyat bitir. Amma əgər yazı ilə dialoqa girsək, soruşsaq, qavrasaq, sağlam şəkildə tənqid etməyi bacarsaq, ədəbiyyat inkişaf edər, mütləq edər.

Unutmayaq: hər "bu, şeir deyil" dediyimiz sətirin arxasında bəlkə də illərlə susmuş bir insan dayanır. O insan bircə dəfə danışmağa cəsarət edib, heç olmasa, oxuyaq, sonra tənqid edərik.

Şahanə MÜŞFİQ

525-ci qəzet .- 2025. -29 iyul(№131).- S.13.