Qardaş qazax ədəbiyyatının dəyərli nümunəsi

Klassik uşaq yazıçısı və pedaqoq, “Ölənlər geri dönməzlər”, “Uşaqlığa yolçuluq”, “Boz təpədə bir qız var” kimi əsərlərin müəllifi, qazax ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Berdibek Sokpakbayevin (1924-1992) ötən il 100 illik yubileyi UNESCO-da, TÜRKSOY-da, ayrı-ayrı ölkələrin müəssisə və qurumlarında müxtəlif səviyyələrdə qeyd edildi. Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun dəstəyi ilə yazıçının dünyanın 70-dən çox dilinə tərcümə olunan “Mənim adım Kojadır” povesti Azərbaycan dilinə də çevrildi və Fondun “Türk ədəbiyyatının inciləri” seriyasında çap olundu. Türk uşaq ədəbiyyatının gözəl nümunəsi hesab olunmağa layiq bu əsər həm maraqlı təhkiyəsi, həm məzmun və ideyası, həm maraqlı süjet xəttinə görə böyük dəyərə malikdir. Elə bədii əsərlər var ki, xalqın tarixini tarix kitablarından, coğrafiyasını coğrafiya dərsliklərindən, ernoqrafiyasını, adət-ənənələrini bu sahədəki tədqiqatlardan yaxşı öyrədir. “Mənim adım Kojadır” povesti də belə əsərlərdəndir.

Əsər vasitəsilə qazaxların həyat tərzi, adət-ənənəsi haqqında oxucuda müəyyən təəssürat yaranmış olur. Əsərin qəhrəmanı Kojanın prototipi müəllif özüdür, povestdə baş verən hadisələr onun dilindən verilir. Daha dəqiq desək, əsərin içində Koja əsər yazır, öz həyatını, yaşadığı kəndin həyatını və müşahidələrini qələmə alır, rastlaşdığı hər bir situasiya haqqında onun öz fikri və mülahizəsi, orijinal münasibəti var.

Kojanın arzusu gələcəkdə yazıçı olmaqdır və oxuduğumuz povest onun ilk irihəcmli əsəridir. “Mənim adım Kojadır” 1957-ci ildə yazılıb, elə əsərdəki hadisələr də həmin illərdə, müəllifin də, bizim də Vətənimizin Sovet İmperiyasının tərkibində olduğu vaxtlarda cərəyan edir. Koja çox səmimidir, oxucu üçün özünün portetini, zahiri görkəmini təsvir edir: qaraşın, yerində olmayan, qulağının dibində olmaqla onun yaraşığına bir az da xələl gətirən iri xalı, tikana bənzər saçlarını bərbər Aubəkir qırxmasa, yüz qırx, qırxsa, yüz otuz santimetr boyu var, bir sözlə, dediyinə görə, o, heç də yaraşıqlı deyil. Koja özünün görkəmindən razı olmadığı kimi, adından da razı deyil. O, adından narazılığını azadlığının əlindən alınması kimi qiymətləndirir. Koja düşünür ki, insanlara olan haqsızlıqlardan biri də onun körpəliyindən, çarəsizliyindən, beşikdə səssiz uzanmağından istifadə edib, rəyini nəzərə almadan, fikrini soruşmadan ad verməkləridir. Bəlkə də, qonaqlardan birinin süfrə başında təsadüfən təklif etdiyi adı insan həyatı boyu daşımalı olur. Koja çinlilərin öz uşaqlarına ad qoyması haqqında oxuduğu məqaləni xatırlayır və onların bu əməllərini təqdir edir: “Çində beş və ya altı yaşınadək uşaqlara ad qoymurlar. Ailədə uşağı hərə bir cür çağırır: “ortancıl”, “kiçik”, “sevimli”, “şirin” və s. Uşaq beş yaşına çatdıqdan sonra və ya altı yaşında istədiyi adı özü seçir. Əsl ədalət belə olur! Elə deyilmi?”

Əslində Kojanın soyad sonluğunu da dəyişməsi ədalətsizlikdən xəbər verir. Əvvəllər Kadırulı olan kiçik qəhrəman başqalarından fərqlənməmək üçün milli soyad sonluğunu - “ulı”nı “ov”la əvəzləyib və Kadırov olub. “Manqurt”laşmağın bir elementi - hamı kimi olmaq, heç kimdən fərqlənməməyin təbliğini Çingiz Aytmatovun qazax həmkarı Berdibek Sokpakbayev bu cür ifadə edib.

Əsərdə adıçəkilən qəzet və jurnal adlarının (“Lenin”, “Pioner”), hətta kolxoz adlarının bizim sovet dövründəki mətbu orqanlarımızla, kolxoz adlarımızla eyniyyət təşkil etməsi də eyni çatı altında yaşamağımızdan, eyni yerdən, eyni mərkəzdən eyni ideologiya ilə idarə olunub yönləndirilməyimizin göstəriciləridir.

Qazax yazıçısının İkinci Cahan savaşı haqqındakı təəssüratları bizə göstərir ki, müharibə dünyanın hər yerində müharibədir. Acısı, ağrısı, yaşatdıqları, insanların həyatında qoyduğu qanlı ləpirləri ilə. Dünyanın hər yerində uşaqlar da, qadınlar da müharibəni eyni ağrı ilə yaşayır. Atası müharibədən qayıtmayan uşağın taleyində atasızlıq ömür boyu dərin yarğan və boşluq kimi qalır. Kojanın da atası müharibədən qayıtmayıb. O, nənəsi və anası ilə birlikdə yaşayır və atasız yaşamağın həyatında yaratdığı boşluq haqqında yazır: “Düzü, atamın necə insan olduğunu heç bilmirəm. O, cəbhəyə gedəndə mənim cəmi iki yaşım var idi. İki yaşlı uşaq nəyi başa düşə, nəyi xatırlaya bilər axı? Həmin vaxtdan bəri atamı bir daha heç kim görməyib. O, müharibədən qayıtmadı... Yazıq atam! Kim bilir, indi sağ olsaydın, bəlkə, mən də bir az fərqli olardım”. Kojanın bu daxili monoloqundan sonra bir daha əmin olursan ki, müharibə görən uşaqlar heç vaxt xoşbəxt olmurlar, xoşbəxt olsalar belə. Müharibə sənin ölkənin qalibiyyəti ilə bitsə belə. Silah səsini eşidən uşaq, taleyindən güllə keçən uşaq o güllənin yarası ilə bir ömür yol yoldaşı olur. Müharibə uşaqlarla birlikdə qadınların da həyatında qara səhifələr açır. Övladını itirən analar, qardaşını itirən bacılar, həyat yoldaşlarını itirən xanımlar. Kojanın anası da bu qadınlardandır. Tək qalmaq, ailənin, övladın bütün məsuliyyətini zərif çiyinlərində tək daşımağı onun alnına müharibə yazıb. Üstəgəl, kolxozun qayğıları, o, ilin yarısını ailədən uzaqda keçirməli olur.

Koja dəcəldir, nadincdir, müəllimləri daim ondan şikayətçidir, amma yaramaz deyil. Onun yaylaqdan qayıdanda maşının kabinəsində xəyal qanadlarını taxıb vətəni haqqında, onun dəyərləri haqqında etdiyi sevgi etirafı olduqca maraqlıdır: “Ah, vətən, qazax torpağı! Sənin geniş çöllərini diyardan-diyara yalnız xəyalən dolaşmaq olar! Mən bu əzəmətli dağları, zümrüd çölləri, şəffaf çayları və mavi göy üzündə sakitcə üzən qu tükü kimi yumşaq, ağ buludları - məni əhatə edən hər şeyi, hər şeyi necə də sevirəm! İlahi, bu doğma vətən mənə niyə bu qədər əzizdir?!Mən təbiəti çox sevirəm. Poeziyanı sevirəm. Abayın şeirlərini təkrar-təkrar oxumaqdan doymuram. Kurmanqızı, Dauletkereyi dinləyəndə dünyadakı hər şeyi unuduram. Maxambetin poeziyasını vərəqləyəndə onun hər sözündə minlərlə at nalının taqqıltısını, qılınc və nizələrin cingiltisini eşidirəm. Sənin qarşında baş əyirəm, doğma yurdum! Bu böyük insanlar da burada doğulub yaşayıblar...”

Belə düşüncəyə malik uşaq yaramaz ola bilməzdi. O, milli kimiyini tanıyır, onu uca tuta bilən dəyərlərə hörməti böyükdür. Yazıçı, Kojanın bu daxili monoloqu ilə həm də vətəninin dəyərlərini, gözəlliklərini ifadə edib.

Ümumiyyətlə, Berdibek Sokpakbayevin əsərdə xüsusilə sətiraltı olaraq oxucuya çatdırmaq istədiyi mesajlar çoxdur. Məsələn, Koja dəhlizdən keçərkən qapısı açıq olan sinif otağından tarix müəllimi Ospanovun təsadüfən səsini eşidir. Dərsi izah edən müəllim: “Bərabərlik əldə etmək və milli ləyaqətini qorumaq istəyən xırda xalqlar hər şeydən əvvəl birləşməlidirlər. Əks halda, hiyləgər imperialistlər onlara ağızlarını açmağa imkan verməyəcək”.

Vətəni imperiya tərkibində əziyyət çəkən yazıçı, görünür, həm də SSRİ tərkibindəki türk xalqlarının birləşməsi ideyasına işarə vururdu. Bu gün Berdibek Sokpakbayev kimi neçə-neçə türk aydın və ziyalılarının arzusu gerçək olub. Böyük türk dünyasının uşaqları öz milli kimliklərini tanıyaraq, öz soyadlarını dəyişmək məcburiyyəti olmadan, “türkəm” deməkdən çəkinməyərək yaşaya bilirlər.

Aygün BAĞIRLI

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

525-ci qəzet .- 2025.-4 iyun(№96).- S.14.