Yaxın, uzaq, doğma məzarlar

Azərbaycanın ictimai fikir tarixində, milli məfkurənin formalaşmasında, maarifçilik, xeyriyyəçilik hərəkatının genişlənməsində, yeni tipli məktəblərin, teatrın yaranmasında "Əkinçi" qəzeti ilə milli mətbuatımızın əsasını qoyan Həsən bəy Zərdabinin (Həsən bəy Səlim bəy oğlu Məlikov - 28 iyun 1837, Zərdab - 28 noyabr 1907, Bakı) misilsiz xidmətləri var. XIX əsrin sonlarından üzü bu yana Azərbaycan ədəbiyyatı, mətbuatı, mədəniyyəti tarixində demək olar ki, elə söz sahibi tapmaq çətindir ki, Həsən bəyin millətin tərəqqisi yolundakı fədakar və bənzərsiz əməyini yüksək dəyərləndirməsin. Bu barədə düşünəndə isə ağlıma ilk gələn Azərbaycanın ictimai-siyasi, ədəbi-mədəni, mətbuat və istiqlal uğrunda mücadilə tarixində parlaq iz qoymuş yazıçı-publisist, naşir, redaktor, tərcüməçi, dövlət xadimi, diplomat Ceyhun Hacıbəylinin H.Zərdabinin ünvanına söylədiyi "Azərbaycan mədəniyyətinin pioneri" ifadəsidir. Amma millətə ömrünü fəda edən bu pionerin taleyi şərəfli olduğu qədər də, kədərli olub...

Sağlığındakı çətinliklər, sıxıntılar bir yana, H.Zərdabi dünyasını dəyişəndən sonra da onun nə cismi, nə də ruhu rahatlıq tapıb. 1907-ci ilin noyabrın 28-də vəfat edən Həsən bəy böyük izdihamın müşayiəti ilə, gurultulu və təntənəli çıxışlardan sonra Bayılda - Bibiheybət məscidinin həyətində dəfn olunur. 1937-ci il represiyyasının soyuq küləkləri yerin altındakı millət fədailərini də sınağa çəkir: H.Zərdabinin də dəfn olunduğu məzarlıq yol çəkmək bəhanəsi ilə bir gecənin içərisində dağıdılır, viran qoyulur. Mərhumun sahibsiz sümükləri, deyilənlərə görə, gecə ilə qəbirdən çıxarılır və naməlum istiqamətə aparılır.

Unudulmaz müəllimimz Abbas Zamanovun səyi sayəsində Həsən bəyin sümükləri Yasamal qəbiristanlığından - həyat yoldaşı Hənifə xanımın məzarına bitişik yerdə basdırılmış yeşikdən tapılır və Fəxri xiyabanda dəfn edilir... Amma məsələ burasındadır ki, mən Yasamal qəbiristanlığında uzun müddət axtarış apardıqdan sonra Hənifə xanımın məzarına rast gəlmədim. Yalnız Həsən bəy Zərdabinin qızı Qərib Sultanın baxımsız qəbri ilə rastlaşdım...

Bir haşiyə. Bu yaxınlarda bir mühacir ədibin - İsmayıl Saryalın əsərlərinin izi ilə AMEA tərəfindən Ankaraya ezam olunmuşdum. İ.Saryalın Azərbaycan sevdalı nəvəsi Nilgün xanım Saryalla görüşdüm, müəyyən sənədləri, o cümlədən İsmayıl Saryalın "Bakı rüzgarı" memuarının makina yazısının surətini əldə etdim. Yeri gəlmişkən qeyd edim ki, həmin əsərin Ankarada (Poyraz ofset, Ankara, 1997, 294 s.) və Bakıda ("Xan" nəşriyyatı, Bakı, 2017, 384 səh.) nəşr edilməsinə baxmayaraq, memuarın makina yazısını əsas götürməklə müvafiq qaydada elmi nəşrinin hazırlanmasını və AMEA-nın "Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı kitabxanası" seriyasından çapı məqsədəuyğun olardı.

Onu da vurğulamağı lazım bilirəm ki, Azərbaycan Respulikası Milli Arxiv İdarəsinin rəisi, professor Əsgər Rəsulov Salman Mümtaz adına Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət Arxivində "İsmayıl Saryal fondu" yaratmaq istəyimizi məmnuniyyətlə qəbul etdi və inanıram ki, yaxın vaxtlarda, arzulayanlar belə bir fondla tanış ola biləcəklər.

Qayıdıram mətləbə. Ankaraya səfərim zamanı İsmayıl Saryalın və onun oğlu T.C. Orta Doğu Texniki Universitetinin təməlini qoyanlardan biri professor Nuri Saryalın Karşıyaka məzarlığındakı qəbirlərini Türkiyənin tanınmış ədəbiyyatşünaslarından doktor Şakir Dicləxanla birlikdə ziyarət etdik. Ucu-bucağı görünməyən məzarlığı gəzərkən bizi müşayiət edən qəbiristanlıq işçisi "Buralarda bir neçə qafqasyalı məzarı da var" - dedi və bizi həmin istiqamətə apardı. Orada... Həsən bəy Zərdabinin oğlu, Cümhuriyyət tələbələrindən olmuş mühəndis, memar, publisist Saffet Zərdabinin, onun həyat yoldaşı Nəfisə Məlik Zərdabinin dağılmaqda olan qəbirləri ilə rastlaşdıq...

Fəxri xiyabanda uyuyan, tez-tez məzarının üzərinə təzə-tər gül-çiçək dəstələri düzülən, dərin ehtiramla xatırlanan Həsən bəy Zərdabinin övladlarının qəbirlərinin abadlaşdırılması da o dahi şəxsiyyətin ruhunu şad edərdi.

27.02.2025.

Abid TAHİRLİ

525-ci qəzet .- 2025.- 1 mart(№39).- S.15.