Arzulamaq vərdişi

Esse

Həmişə elə bilmişəm ki, ümidlərimiz arzularımızı yaradıb. Yanılmışam. Əvvəlcə arzulayırıq. Sonra ümid edirik. Arzu ümiddən, hisslər sezgilərdən daha irrosionaldır. İnsan şüuru belə işləyir. Sonra dua edirik. Sonra ya xoşbəxt oluruq, ya da bəxbəxt. Soyuqqanlı insanlara buna görə həsəd aparmışam. Onlar şüursuzluğun və rasionallığın təntənəsinə qapılıb bu iki hissi sonacan yaşaya bilmirlər. Arzulamağın fəlsəfəsi haqqında araşdıranda məşhur şotland filosof Devid Humun məşhur bir cümləsinə rast gəldim: "İnsan ağlı arzularının əsarətindədir..." Doğrudanmı belədir? D.Hum qürur və təvazökarlıq, arzu və istək, xoşbəxtlik və bədbəxtlik, kədər və qorxu məfhumlarını təsvir etmək üçün "ehtiras" sözünü texniki termin kimi istifadə edir. Ümumiyyətlə, düşünür ki, bütün duyğu, hiss və istəklərimizin təməlində ehtiras dayanır. Onun fikrincə, ehtiraslarımız rasional düşüncədən fərqli kateqoriyadadır. Amma həmin hisslərin özlüyündə nə rasional, nə də irrasional olduğunu düşünür. Saf qürur, xoşbəxtlik və ya başqa bir duyğu selinə qapılmaq heç vaxt məntiqsiz ola bilməz: duyğular təcrübələrimizə uyğun gələn reaksiyalardır. Ehtiraslar və ağıl da bir-birinə zidd deyil, birlikdə işləyir. Və ağlın yeganə işi bizə ən güclü ehtiraslarımız üzərində iqtidar qurmağa kömək etməkdir.

Huma görə, bizim hərəkətlərimizdə ağıl həmişə mühüm rol oynayır. Ərzaq almaq üçün bazara girdiyiniz zaman ağıl sizə hansı istiqamətə getməyinizi və nə üçün özünüzlə pul aparmağınızı və bir çox başqa şeyləri söyləyir. Lakin Hum belə düşünmür ki, tək ağıl bizi hərəkətə gətirir. "Bizi orada gəzməyə sövq edən bir ehtiras olmasaydı, heç vaxt bazara getməyəcəyimizi" iddia edir Hum. Təkcə bu səbəb bizi ərzaq mağazasında yemək üçün bir şey almağa vadar edə bilməz - ac qalmaq istəməmək və ya nahara dəvət edərək kimisə heyran etmək kimi bir ehtirasa (yaxud arzuya) ehtiyacınız var. Həmişə arzu və içimizdə bitməyən ehtiras şövqü üstünlük təşkil edir və nə ediriksə yalnız ibtidai duyğularımıza xidmət etməklə kifayətlənir. "Ağıl... ehtiraslarımızın quludur" - deyir Hum.

Bəzən biz hər hansı bir istəyimizin üstündən xətt çəkirik. İmtina edirik bəzi şeylərdən. Hərdən olur, əlimiz-ayağımız soyuyur bir işdən. Belə olan halda ağılın, məntiqin arzu və digər həssas duyğulardan əvvələ keçdiyini düşünməməliyik. Humun yuxarıdakı məşhur ifadəsini yadınıza salın. Deməli, indi də istəməmək ehtirası ağlımızdan daha tez davranıb bizimlə oyun oynayır. Ağlımız saniyələr ərzində yeni hisslərimizə yol çəkməklə məşğul olur. Bir sözlə, insan beyni duyğuların arxasınca Məcnun kimi gəzir.

Buna görə Hum ağıl və ehtirasın bir-birinə zidd olduğunu düşünmür. Ehtiraslarınız nə etdiyinizi müəyyənləşdirir və siz bu məqsədlərə çatmaq üçün intellektinizdən istifadə edirsiniz. Ən güclü ehtiraslarınızı ən yaxşı şəkildə necə təmin edəcəyinizi anlamaq üçün ağlınız sizə bələdçi olur.

Huma görə, ehtiraslar nə rasional, nə də irrasional olmadığı üçün, hərəkətləri irrasional edə bilən yeganə şey batil inanclardır. Məsələn, uça biləcəyinə dair yanlış inancın varsa, paraşütsüz təyyarədən tullanmaq ağılsızlıqdır. Ancaq uçmaq ehtirasını doyurmaq üçün təyyarədən paraşütlə tullanmaq ağılsızlıq olmaz.

Həqiqətən də, Humun yəqinincə, nə qədər qəribə görünsə də, hər hansı bir hərəkət bütün digərlərini üstələyən ehtirasla idarə olunursa, biz heç vaxt bu hərəkəti irrasional adlandıra bilmərik. O hətta deyir ki, "barmağımın sağ qalmasındansa, bütün dünyanın məhv olmasını üstün tutmaq ağılsızlıq deyil". Lakin tamamilə yad birinin həyatını bir az da yaxşılaşdırmaq üçün öz həyatınızın tamamilə məhv olmasına icazə vermək də ağılsızlıq sayılmaz. Verdiyimiz bu misalların heç biri irrasional ola bilməz, çünki nə ehtiraslar, nə də ehtiraslara əsaslanan hərəkətlər, yalançı inanclarla birləşməyincə və ya üst-üstə düşmədikcə irrasional deyildir. Əgər barmağınıza zərər verməmək istəyiniz güclüdürsə və dünyanın məhv olmasının qarşısını almaq istəyiniz zəifdirsə, barmağınıza zərər verməkdənsə, dünyanın məhv olmasına icazə vermək məntiqlidir!

Humdan fərqli olaraq, bəzi filosoflar düşünürlər ki, bəzən yalnız ağıl bizə nə edəcəyimizi söyləyə bilər. Məsələn, hər hansı bir insanın özünə zərər verməsi və ya başqalarına zərər verməsi heç bir səhv etmədiyi müddətcə ağılsızlıq ola bilər.

Huma görə, ən güclü ehtiraslarınız buna mane olsaydı, özünüzə və ya başqa bir insana zərər vermək mütləq məntiqsiz olardı. Çünki əgər insan nə özünü, nə də başqalarını düşünmürsə, bu insan nə özünə, nə də başqalarına zərər verəcəyi bir vəziyyətdə məntiqsiz hərəkət etməz.

Müasir fəaliyyət nəzəriyyələri Humun nəzəriyyəsindən qat-qat mürəkkəbdir. Humdan sonra filosoflar onun arqumentinin qaldırdığı iki əsas sual arasında fərq qoydular, hər ikisi bu gün də müzakirə olunur. Məntiq yoxsa ağıl? İnsan rasional varlıqdır, yoxsa irrasional?

Bunlar arzulamağın fəlsəfi məsələləridir... Qayıdaq sıravi kəslərin həyatında yol nişanlarına çevrilmiş, qırmızı işarələrlə, böyük hərflərlə yazılmış arzulara. Dünya dəyişdikcə həmin arzuları da əlimizdən almağa başladı. Müasir fəlsəfənin və sosiologiyanın ən böyük problemlərindən biri olan depressiya, yorğunluq, fərdiyyətçilik insana xəyal qurdurmur, arzu tutdurmur, ümid etdirmir, dua üçün əllərini açdırmır. Ovuc qədər ekranlara həbs edilmiş sosial həyatımızda sabah üçün nə istəyəcəyimizi biz yox, başqaları və trendlər müəyyən edir. Beləcə, arzulamaq vərdişimiz, ehtirasımız da itib gedir. Yeni dünyanın insanı ibtidai duyğularını rəqəmsallaşdırmaqla məşğul ikən, aliliyə doğru yol almır, sürətlə ondan uzaqlaşır.

Rəvan

525-ci qəzet .- 2025.- 4 mart(№40).- S.13.