"Pyeta"

"Bir rəsmin dedikləri" rubrikasının budəfəki qonağı Bakı şəhəri H.İskəndərov adına 206 nömrəli tam orta məktəbin müəllimi, sənətşünas Nurtəkin Hüseynovadır. Onunla intibah dövrünün böyük italyan heykəltaraşı, memar və şair Mikelancelo Buonarrotinin "Pyeta" heykəlindən danışmışıq.

1475-ci ildə Florensiyada müflisləşmiş zadəgan Ludovik Buonarottinin ailəsində dünyaya gələn Mikelancelo yaradıcılığı ilə intibaha yetkinlik, bütovlük, kamillik bəxş edib. Mikelancelonun yaradıcılığında monumentallıq, plastik güc və dramatizm, insanpərvərlik, nəcib duyğular və bəşərilik kimi yüksək xüsusiyyətlər cəmlənib. Onun yaradıcılığı sırf insan şəxsiyyətinə pərəstiş, insan böyüklüyünə və gözəlliyinə inam hissləri ilə vəhdətdədir.

- Nurtəkin xanım, əsərin yaranma tarixçəsi haqqında hansı əsas məqamları qeyd edə bilərsiniz?

- "Pyeta" 1498-1499-cu illərdə gözəl karrar mərmərindən yonulub. Hazırda Vatikanda Müqəddəs Pyotr bazilikasında saxlanılır.

Heykəlin hazırlanması iki ildən az vaxt alıb və tamamlanandan sonra yerləşdiyi ilk məkan kardinalın özü üçün dəfn yeri kimi seçdiyi Müqəddəs Pyotr bazilikasının cənub transeptində yerləşən Santa Petronilla kapellası olub.

"Pyeta" italyancadan tərcümədə "kədər", "kədərli" deməkdir. Bu heykəl sənətkarın dövrün aktual mövzusu olan Məryəm anaya, İsa Məsihə həsr etdiyi əsərlərdən birincisidir. Heykəl Mikelancelonun imzalanmış yeganə əsəridir və Vazari qeyd edir ki, Mikelancelo sonradan buna peşman olub və bir daha heç bir əsəri imzalamayacağına and içib.

Sənət əsərində çarmıxa çəkilmədən sonra İsanın bədəni anası Məryəmin dizləri üstündə təsvir olunub. Əsər monumental əsərdir, ümumi hündürlüyü 178 sm-dir.

- Sənət əsərinin quruluşu necədir?

- Heykəl maraqlı piramidal struktura malikdir. Piramidanın zirvəsini Məryəm ananın başı təşkil edir. Əsər Məryəmin geyimi fonunda aşağıya doğru genişlənib və Qolqof təpələri ilə tamamlanıb. Heykəl nisbi ölçülərə malikdir. Buna səbəb isə yetkin insanı, xüsusilə qadın obrazını dizləri üzərində sığışdırmağın çətinliyidir.

Bu nisbiliyin nəticəsi kimi Məryəmin bədəninin əksər hissəsi paltarının altında qalır və fiqurların əlaqəsi olduqca təbii görünür.

- Mikelancelonun müraciət etdiyi mövzu həm heykəltaraşlıqda, həm də rəssamlıqda çox işlənilib. Bu nümunə digərlərindən hansı xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir?

- Bəli, Renessans dövrü də, sonrakı dövrlərdə də Qərb rəssamalarının, heykəltaraşlarının ən çox müraciət etdiyi mövzulardan biri məhz Məryəmin, İsa Peyğəmbərin təsviri olub. Belə ki, Almaniya və Polşada həmçinin kardinalın vətəni Fransada "Pyeta" heykəllərinin işlənməsi ənənəsi var.

Mikelancelo öz xələflərindən, sələflərindən fərqli olaraq Məryəmi 50 yaşlı qadın yerinə daha cavan və gözəl təsvir edib. Bu nüans müxtəlif cür izah olunur. Maraqlı yanaşmalardan biri Məryəmin gəncliyinin onun təmizliyi, paklığını simvolizə etməsidir və Mikelancelo da onu məhz belə təsvir etmək istəyib. Çarmıxa işarə olaraq isə yalnız İsanın əlində kiçik mismar və xırda az nəzərəçarpan yara göstərilib. İsanın simasında ənənəvi gördüyümüz İsadan fərqli olaraq iztirab, əziyyət yoxdur.

- Müxtəlif zamanlarda heykəl hücumlarla da gündəmə gəlib.

- Bəli, əsər bir neçə dəfə zədələnib. Ən ciddi zədə isə 1972-ci il 21 may tarixində qeydə alınıb. Belə ki, psixi problemli Laslo Tot adlı avstriyalı geoloq heykələ "Mən İsa Məsihəm, mən öldükdən sonra diriləcəm" qışqıraraq geoloq baltası ilə 15 zərbə endirib. Nəticədə Məryəmin sol əli dirsəkdən qopub, burnunun ucu və göz qapaqları ciddi zədələnib. Hücumdan sonra əsər çox çətinliklə bərpa olunub və Müqəddəs Pyotr bazilikasındakı öz yerinə qaytarılıb. Hazırda heykəl "Cakonda" kimi güllə keçirməz şüşə altında qorunur.

- Sizcə, bu əsər bizə nə deyir?

- Heykəl İsa Məsihin bəşəriyyətin günahları üçün öz həyatını fəda verməsini simvolizə edir. Onun cəsədinin Məryəmin qucağında olması ilahi və dünyəvi aləm arasında körpü rolunu oynayır, insan və tanrı arasında əlaqəni göstərir. Əsər həm dini, həm də insani baxımdan vacib mesajlar verir. Pyeta insanın həyatındakı dərd, fədakarlıq, ölüm və qəbul etmə mövzularını dərindən incəliyir.

Heykəl Mikelancelonun bədii bacarığının zirvəsidir. Çünki əsərdə rəssam həm fiziki həm də emosional dərinliyi ustalıqla birləşdirib. Eyni zamanda o, dövrün klassik bədən tərtibatını və realist təsvir üsullarını göstərə bilib. Eyni zamanda əsər tarixi baxımdan da olduqca əhəmiyyətlidir. Çünki heykəl dövrün heykəltaraşlıq sənətindəki yenilikləri, xüsusilə bədənin anatomik düzgünlüyünü və ətraf mühitin işıqlandırılmasını uğurlu tətbiqini göstərir.

Məryəmin üzündəki sakit və təmkinli ifadə oğlunun ölümünə qarşı olan kədərini ifadə edir. O, anadır və bu ölümü qəbul etməyin çətinliyi üz ifadəsində son dərəcə dolğun şəkildə əks olunub.

Aytac SAHƏD

525-ci qəzet .- 2025.- 5 mart(№41).- S.12.