Quba teatrı: Xatirələr səhnəsindən Könüllülər səhnəsinə

(Əvvəli ötən sayımızda)

Qubalı ziyalılar da teatr sənətinin inkişafına töhfələr veriblər. Mehdi bəy Hacınskinin Azərbaycan səhnəsinin inkişafında, bu səhnə üçün ilk əsərlərin yazılmasında və tamaşaya qoyulmasında mühüm rolu olub. Azərbaycanın ilk qadın dramaturqu və rejissoru Səkinə xanım Axundzadə də Qubada şair ailəsində doğulmuş, boya-başa çatmışdı. XX əsrin əvvəlində əslən Qubadan olan Bababəy Qubalı, Yeva Olenskaya, Ələziz Hüseynov və digər aktyorların Azərbaycan teatrının inkişafında müəyyən xidmətləri olub. Ənənələrin davamlılığına baxmayaraq, Qubada peşəkar teatrın əsası sovet dövründə, daha dəqiqi 1940-cı ildə qoyulub. Həmin il Quba Dövlət Dram Teatrı yaradılıb, kollektiv dəyərli yaradıcılıq yolu keçərək rəngarəng repertuarı və maraqlı tamaşaları ilə uzun müddət diqqət mərkəzində olub.

Görkəmli teatr xadimi, istedadlı aktyor və rejissor İsa Musayevin teatra direktor və bədii rəhbər təyin olunması teatrın daha qısa müddətdə təşkilinə və inkişafına güclü təkan verib. Teatrın ilk tamaşalarından biri Səməd Vurğunun "Vaqif" pyesinin səhnə təcəssümüdür. "Kommunist" qəzetinin 18 aprel 1941-ci il tarixli sayında teatrın hazırladığı bu tamaşa haqqında yazılıb: "Teatrın inkişaf edən gənc kollektivi tamaşanın öhdəsindən bacarıqla gəlmişdir. Teatrın bədii rəhbəri və rejissoru İsa Musayev Vaqif rolunu çox gözəl oynamışdır. Teatrın artistlərindən İmamverdi Bağırov Ağa Məhəmməd şah Qacar rolunda yaxşı çıxış etmişdir. "Vaqif" pyesinin birinci tamaşası böyük müvəffəqiyyətlə keçmişdir".

İkinci Dünya müharibəsi illərində hərbi hissələr qarşısında verilən tamaşalar vətəndaşlarımızın müdafiə əzminin artmasına, qəhrəmanlıq tərbiyəsində öz rolunu oynayıb. 3 sentyabr 1942-ci il tarixli "Ədəbiyyat qəzeti" İsa Musayevin hesabat xarakterli bir məqaləsini çap etmişdi. Məqalədə Quba Dövlət Dram teatrının öz işini müharibə templərində qurmasından, aktyor kollektivinin komplektləşdirilməsindən və repertuarın yeni əsərlərlə zənginləşdirilməsindən bəhs olunurdu.

İ.Musayev yazırdı ki, teatr 1942-ci il repertuarına S.Vurğunun "Fərhad və Şirin", O.Sarıvəllinin "Babək", M.İbrahimovun "Madrid", M.Təhmasibin "Aslan yatağı", Z.Xəlilin "İntiqam", M.F.Axundovun "Dərviş Məstəli şah" komediyasını, Z.Hacıbəyovun "Aşıq Qərib" operasını, S.Rüstəmovun "Beş manatlıq gəlin" komediyasını daxil edib. Əzizbəyov adına Azərbaycan Dövlət Dram Teatrının kollektivimizə yaxından göstərdiyi köməyi nəzərdən qaçırmaq olmaz. Ədil İsgəndərov yoldaşın təşəbbüsü ilə xalq artistlərindən Sidqi Ruhulla, Mirzağa Əliyev, Ələsgər Ələkbərov yoldaşlar Quba Dövlət Dram Teatrına gəlib kollektivimizə yaxından kömək etmişlər. Ədil İsgəndərov yoldaş bizim aktyorlarımızla individual olaraq yaradıcılıq işi aparmış, onların düzgün inkişafına kömək etmişdir. Teatrın baş rəssamı, Əməkdar incəsənt xadimi Nüsrət Fətullayev "Fərhad və Şirin" pyesinin bədii tərtibatını öz üzərinə götürmüşdür".

Təəssüf ki, 40-cı illərin sonu - 50-ci illərdə teatrın maddi və mənəvi imkanları zəifləməyə başladı. Teatra göstərilən maddi yardımlar kəsildi və teatr iflas qorxusu ilə üz-üzə qaldı. Arxivdə bir məktub var. 1950-ci ildə Səməd Vurğuna yazılıb:

"Azərbaycan xalqının fəxri, sevimli şairimiz, hörmətli yoldaşımız Səməd Vurğun!

Quba Dövlət Dram Teatrosunun kollektivi sevimli şairimizə salam göndərir və bir neçə şey xahiş edir.

Azərbaycan xalqının sevimli rəhbəri yoldaş M.C.Bağırovun vətəni Azərbaycan rayonlarına nisbətən daha inkişaf etmiş və mədəni bir şəhərə çevrilmişdir. Lakin Bakıxanov adına Dövlət Dram teatrosunun vəziyyəti hal-hazırda dözülməzdir. Sabiq direktorun səhlənkarlığı və cinayətləri üzündən teatr çıxılmaz vəziyyətə düşmüşdür. Teatro yerli orqanlara və müəlliflərə 80 min manat borcludur. Kollektiv 4 aya yaxındır maaş almamışdır. Bunlara əsasən teatronun gəlirindən Quba bankında 50 faiz müəllif hüququnu müdafiə edən idarə tərəfindən tutulur. Kommunxoz tez-tez teatronun işığını kəsir. Hal-hazırda teatro institutunu bitirmiş üç ali savadlı aktyor və rejissor, ali savadlı rəssam və qocaman artist teatronun foyesində iki aydan artıqdır ki, yaşayırlar.1948-49 və 1950-ci illərdən qalan borcları yerli təşkilatlar tələb edirlər. Teatro bu borcları ödəməyə qadir deyildir. 150 minə yaxın borcun qarşısında işləmək qeyri-mümkündür.

Bütün teatronun kollektivi sevimli şairimiz və deputatımızdan xahiş edir ki, Quba teatrosunun yenidən işıqlanması üçün dövlət qarşısında təşəbbüsdə bulunsun" (məktuba kollektivin 15 üzvü imza atmışdır. Respublika Əlyazmalar İnstitutu f. 27, siyahı 1, s.-v. № 477). Təəccüblüdür ki, şagird dəftərindən qoparılmış bu qoşa vərəqdə heç bir qətnamə və dərkənar yoxdur. Heç ola bilməzdi ki, 1950-ci ildə Qubadan respublika Ali Sovetinin deputatı seçilmiş S.Vurğun öz seçicilərinin məktubuna məhəl qoymasın. Qara mürəkkəblə yazılmış bu məktub ümidsizlik ovqatı ilə doludur. Məktubdan aşkar görünür ki, teatrın vəziyyəti ağırdır. Məktubun sonrakı taleyindən xəbərsiz olduğumuzdan onun nə ilə nəticələndiyini bilmirik. Çox ehtimal ki, S.Vurğun onu öz deputat blankında aidiyyəti olan ünvanlara, ya Azərbaycan KP MK-ya, ya da respublika Mədəniyyət Nazirliyinə yollamışdı, lakin məktub haradasa cavabsız qalmışdı.

Etiraf etmək lazımdır ki, Quba teatrında daxili münaqişələr və mübahisələr də olub. Bu səpkili qarşıdurmaların arxasında şəxsi mənəmlik və iddialar dururdu. Xüsusilə, direktorun arvadı Anahida Şaginyan özünü teatrın sahibəsi kimi aparır, ancaq baş rolları qamarlaması ilə digər istedadlı qadın aktyorları, yaradıcı kollektivi qəzəbləndirirdi.

Quba teatrı ilə bağlı istər yaradıcılıq, istərsə də təminat-təchizat məsələləri də mətbuat səhifələrinə çıxarılmış, teatrşünas Cabir Səfərov "Quba teatrında xalturaya son qoymalı" adlı bir məqalə ilə çıxış etmişdi (Ədəbiyyat və incəsənət, 1955, 12 fevral). C.Səfərov məqaləsində yazırdı: "...Son dörd-beş il ərzində Quba Dövlət Dram Teatrında müəyyən durğunluq əmələ gəlmiş, kollektiv öz realist yolundan uzaqlaşmağa başlamışdır. Bunun başlıca səbəbi teatrda aktyor kollektivinin işinə rəhbərlik edəcək rejissuranın zəifliyi, aktyor kollektivinin yeni istedadlı qüvvələr hesabına qüvvətləndirilməməsi, hazırlanan tamaşaların aktyor oyunu, geyim və bədii tərtib cəhətdən aşağı səviyyədə olmasıdır. Quba teatrının geridə qalmasının ikinci səbəbi aktyor və rejissor kadrlarının tez-tez dəyişdirilməsidir. Bu isə teatrda vahid yaradıcılıq üslubunun zəifləməsinə, aktyorların səhnə mədəniyyətinə yiyələnməsinə az ziyan vurmamışdır".

C.Səfərovun məqaləsi kollektivin Səməd Vurğuna müraciətindən cəmi beş il sonra yazılmışdı. Göründüyü kimi, burada kollektivin məktubu haqqında heç nə deyilmir. Lakin şairə məktubda göstərilən nöqsan və çatışmazlıqlar məqalədə də xatırlanır. Teatrın bağlanmasına hələ yeddi il vardı. Amma sürətlə keçib gedən illər teatrın vəziyyətində dəyişiklik yaratmadı, digər teatrların ağır vəziyyətini Quba teatrı da yaşamalı oldu...

1962-ci il nöyabrın 2-də A.Bakıxanov adına Quba Dövlət Dram Teatrı bağlandı, onun bazasında Xalq teatrı yaradıldı. Mədəniyyət evinin nəzdində fəaliyyət göstərən Xalq teatrı 80-ci illərin sonunadək bir sıra tamaşalar hazırlayırdı. Lakin aktyor truppası zəif idi. Vaxtilə Dövlət Teatrında çalışan aktyorların əksəriyyəti respublikanın müxtəlif teatrlarına getmişdilər. Xalq teatrından yalnız rejisor və rəssam rəsmi olaraq əməkhaqqı alırdı. Truppa üzvləri isə yalnız tamaşalar əsasında əldə edilən gəlirdən onlara düşən zəhməthaqqını ala bilərdi. Xalq teatrında tamaşaların hazırlanmasında İskəndər Həmidoğlunun, Akif Fərəczadənin xüsusi əməyi olmuşdu. Onların quruluş verdiyi tamaşalar bölgənin ayrı-ayrı rayonlarında da tamaşaçılara nümayiş edilirdi. 1990-cı ildən isə Xalq teatrının truppası tədricən dağıldı. Xalq teatrı yalnız ayrı-ayrı tamaşalardan səhnəciklər və yaxud teatrlaşdırılmış kompozisiyalar hazırlayırdı.

Quba teatrı haqqında xatirələri, tarixi məlumatları toplayaraq yuxarıda oxuduğunuz yazını hazırladım. Lakin bununla teatr porblemi həll olunmurdu axı. İnqilab müəllimin Quba teatrı ilə bağlı dediyi o sözlər teatrı bərpa etmək üçün təşəbbüskarlığı daha da artırmağa çağırırdı. Biz mədəniyyət işçiləri bir araya gələrək Quba teatrını bürüyən ətalət buzunu əritməyə qəti qərar verdik. Qubada teatr sahəsində mövcud olan 30 illik durğunluğu nəhayət ki, aradan qaldırdıq. B.Səfəroğlu adına Quba rayon Mədəniyyət Mərkəzinin təşəbbüsü ilə hazırlanan "Biz Xocalıya qayıdacağıq" adlı tamaşa rayon tamaşaçılarına təqdim olundu. Bu tamaşadan ruhlanaraq biz teatr yaradıcılığını davam etdirməyi qərara aldıq. Müxtəlif sahələrdə çalışan, ayrı-ayrı yaş kateqoriyalarından olan həvəskarları Mədəniyyət Mərkəzinə dəvət etdik. Beləliklə də, Quba Könüllülər Teatrı yaratdıq. Könüllülər teatrının ilk tamaşası görkəmli dramaturq C.Məmmədquluzadənin "Kamança" əsəri oldu. Artıq xatirələr teatrı keçmişdə qalıb. İndi Könüllülər Teatrı yeni yaradıcılıq yoluna qədəm qoyub.

(Yazının hazırlanmasında İnqilab Kərimovun "Rəvayətlər", Nazif Qəhrəmanlının "Quba teatrı haqqında düşüncələr" kitablarından istifadə olunub)

Ramiz RAMAZANLI

Bəşir Səfəroğlu adına Quba rayon Mədəniyyət Mərkəzinin direktoru

525-ci qəzet .- 2025.- 14 mart(№48).- S.13.