Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin imzaları

(Əvvəli ötən sayımızda)

"Yeni Qafqasya"da "M.Qərib" gizli imzası ilə dərc olunan "Türklüyün böyük günlərindən", "31 Mart 1918", "Azərbaycan köylüsü nə halda", "Qanunisani" məqalələrinin məzmunu, mövzusu, dili, üslubu, bütün ruhu ilə onların, doğrudan da, Məhəmməd Əmin bəyə mənsubluğunu iddia etməyə imkan verir. Bu da həqiqətdir ki, o dövr yazarlarının üslubu, o cümlədən daha çox M.B.Məhəmmədzadənin yazı manerası bu cəhətləri ilə bir-birinə daha çox bənzəyir. Lakin dərginin ilk nömrələrini M.Ə.Rəsulzadə, demək olar ki, təkbaşına hazırlayırdı, o, yazılarında qəti qənaətləri, cəsarətli fikirləri ilə seçilirdi, xüsusi ilə məqalələrinin sonluğunu inamlı hökmləri ilə başlayır, eyni səpkidə, eyni tərzdə bitirirdi: "Bolşeviklərin ikinci dəfə Bakıya tasallutları (sahibliyi - T.A.) hər nə qədər daha uzun bir müddət davam eyləmişsə də, Azərilərcədə ikinci bir Eylülün (15 Sentyabra işarədir - T.A.) vuku (baş verməsi - T.A.) mühəqqəqdir. Müəllif bir il sonra eyni mövzuda qələmə aldığı "Mart faciəsi" məqaləsini eyni ruhla, eyni inamla bitirir. Məhəmməd Əmin bəyin "Qanunisani" məqaləsinin sonuncu "Bir dəfə su gələn kanala bir daha gəlir" cümləsi istər-istəməz məşhur "Bir dəfə yüksələn bayraq bir daha enməz" deyimini yada salır. Deyilən və sadalanmayan bir çox cəhətlər "M.Qərib" gizli imzasının da məhz Məhəmməd Əmin bəyə mənsub olduğunu bir daha təsdiqləyir.

"Nəyə görə məhz "Yalvacoğlu"?

1. Bu ritorik sual Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatına dair maraqlı və təqdirəlayiq tədqiqatları ilə diqqəti çəkən Türkiyə Milli Təhsil Nazirliyinin sabiq müşaviri, araşdırmaçı-yazar Ömər Özcanın "525-ci qəzet"də dərc olunan "M.Rəsulzadənin gizli imzası "M.Ə.Yalvacoğlu" ("525-ci qəzet", 2010, 16 oktyabr) məqaləsindən götürülüb. O, Azərbaycanda daha çox professor Şirməmməd Hüseynovun, Türkiyədə isə professor Y.Akpınarın qeyrətləri sayəsində mətbu əsərləri kitablar şəklində ortaya qoyulmuş M.Ə.Rəsulzadənin bütün publisist irsinin araşdırılıb üzə çıxarıldığını söyləməyin hələ tez olduğunu, həmçinin istər Azərbaycanda, istərsə də Türkiyədə M.Rəsulzadənin gizli imzalarının böyük əksəriyyətinin artıq dəqiqləşdirildiyini, ancaq bu sahədəki araşdırmaların hələ sona çatmadığını, eyni zamanda istər sovet dönəmi Moskvasında, istərsə də sovet cəhənnəmindən qurtulduqdan sonra Türkiyə, Polşa, Almaniya, Rumıniya, Fransa və b. ölkələrdə çıxan qəzet və jurnallarda (onların bir çoxunun naşiri və redaktoru məhz özü olub) saysız-hesabsız məqalələr dərc etdirdiyini, təəssüf ki, onun bu yazılarının tam biblioqrafiyasının indiyədək hazırlanmadığını bildirir. Ö.Özcan yazır: "Azərbaycan mühacirətinin mətbuatda çıxışlarını izləyərkən şəxsiyyəti və yaradıcılığı ilə yaxından maraqlandığım Məhəmməd Əmin Rəsulzadəyə məxsusluğu məndə şübhə doğurmayan "M.Ə.Yalvacoğlu" (M.E.Yalvaçoğlu) gizli imzası ilə və bu imza altında dərc etdirdiyi üç məqaləsi ilə qarşılaşdım. Bu yazımda onlardan danışacağam". Tədqiqatçı "Yalvacoğlu imzası ilə bağlı yazır ki, M.Ə.Rəsulzadə doğma Türkiyədə yerləşdiyi ilk illərdə ehtiyatlı davranaraq mətbuatdakı məqalələrində müstəar, yəni taxma ad, gizli imza işlətdiyi anlaşılır. Ö.Özcan bəhs etdiyi dövrün mətbu orqanlarında "daramalar apararkən" Məhəmməd Əmin bəyin üç yazısında - "Azəri şairi Nizami və dünyanın bugünkü durumu", "Azərbaycan kompozitörü Hacibəyli Üzeyir", "Bir təmizliyə dair: Sovet türkçülüyü" məqalələrində "M.Ə.Yalvacoğlu" gizli imzasını üzə çıxarır: Araşdırmaçı daha sonra imzanın M.Ə.Rəsulzadəyə aid olduğunu ciddi dəlillərlə sözün etimologiyası, yazıların məzmunu və üslub özəllikləri ilə əsaslandırır: "Bilindiyi kimi, ərəb dilində rəsul "göndərilmiş", "elçi", "peyğəmbər" deməkdir, Rəsulzadə isə "rəsul oğlu" anlamındadır. Türklərin ən qədim sözlüyü olan Mahmud Kaşğarlının "Divan"ında yalvac/yalavac sözünün "rəsul", "peyğəmbər" mənasında işləndiyi göstərilmişdir. Türkcədə yalvac / yalavac "bir xəbər bildirmək üçün göndərilmiş kimsə", "elçi", "peyğəmbər", "rəsul", "nəbi" olaraq açıqlanmaqdadır. Çoxlu əski yazılı abidələrimizlə bu fakt bütünlüklə təsdiqlənir. Deməli, əski türkcəyə incəliklə bələd olan M.Ə.Rəsulzadə öz soyadını ərəbcədən türkcəyə çevirmiş, bu qarşılığı - "Yalvacoğlu"nu özünə gizli imza seçmişdir". Bu təkzibolunmaz qeydlərlə kifayətlənməyən Ö.Özcan davam edir: "İkinci Dünya savaşı illərini M.Ə.Rəsulzadə ilə birlikdə Rumıniyada keçirmiş əmisi oğlu Məhəmmədəli Rəsuloğlu (Rəsulzadə) özünün bir şeirində yazır:

İlanın ağıyla qızılı olmaz,

İkisi də rusdur,

sancar səni, qaç!

Təhəmmül qalmadı

hicran dərdinə,

Mən Yalvaç deyiləm,

soyadım - Yalvac!

Bununla Məhəmmədəli bəy də "Yalvacoğlu"nun məhz "Rəsulzadə" olduğunu bir daha sübut edir".

Tarix elmləri doktoru, professor Solmaz Rüstəmova-Tohidi "Məlum və naməlum Üzeyir Hacıbəyov" ("525-ci qəzet", 2015, 9 oktyabr) və tanınmış tədqiqatçı D.Əhməd "Rəsulzadənin sirli imzası və Mirzə İbrahimovun ona cavabı" adlı məqalələrində ("Teleqraf" informasiya agentliyi. 2017, 18 sentyabr) Ö.Özcanın üzə çıxardığı M.Ə.Rəsulzadəyə aid "M.Ə.Yalvacoğlu" gizli imzası ilə dərc olunmuş "Azərbaycan kompozitörü Hacibəyli Üzeyir" məqaləsinin sovet hakimiyyəti dairələrində, o cümlədən Azərbaycan SSR-in yüksək dövlət və partiya orqanlarında necə əks-səda doğurduğu, sifarişlə, daha dəqiq desək, tapşırıqla Mirzə İbrahimova "Üzeyir Hacıbəylinin "Ulus"dakı böhtançılara cavabı" adlı məqalə yazdırıldığı və bu yolla məqalə müəllifinə guya kəskin cavab verildiyi maraqlı faktlarla təsvir və tənqid edilir. Qeyd etmək yerinə düşər ki, M.Ə.Rəsulzadənin yuxarıda adı çəkilən məqaləsi AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun "Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatı kitabxanası" kitablar seriyasının 2016-cı ildə buraxdığı "Məhəmməd Əmin Rəsulzadə. Mühacirət dövrü ədəbi-elmi irsindən seçmələr" kitabına daxil edilib.

"Müsavatçı" kimdir?

V.Sultanlı "İstiqlal sevgisi" adlı monoqrafiyasında (Bakı, Elm və təhsil, 2014. - 252 s.) Müsavat partiyasının Kiyev şöbəsinin yaradıcısı, görkəmli yazıçı, dövlət xadimi, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Osmanlı imperiyasındakı ilk səfiri Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin (12 sentyabr 1887, Şuşa - 3 yanvar 1943, SSRİ, Nijeqorod vilayəti) həyat və fəaliyyətindən, xüsusi ilə onun Müsavat Partiyasının proqram və məramı ilə bağlı qələmə aldığı məqalələrdən və M.Ə.Rəsulzadə ilə münasibətlərindən bəhs etdiyi hissədə yazır: "Y.V.Çəmənzəminli 1923-cü ilə qədər Məhəmməd Əmin bəy haqqında yalnız xoş sözlər söyləmişdir. Lakin Türkiyədə və Fransada keçirdiyi ağır mühacirət həyatının doğurduğu böhran və küskünlük firqənin ayrı-ayrı üzvləri, o cümlədən M.Ə.Rəsulzadə ilə fikir ixtilafına gətirib çıxarmış və Y.V.Çəmənzəminli Müsavatın sıralarını tərk etməli olmuşdur. Yusif Vəzirin Müsavatın sıralarından uzaqlaşması ilə bağlı Məhəmməd Əmin bəyin redaktoru olduğu "Yeni Qafqazya" dərgisinin "Müsavatçı" imzası ilə (Bu imzanın Məhəmməd Əmin bəyə məxsus olub-olmadığını qəti söyləməkdə çətinlik çəkirik) dərc etdiyi "Şərəfsiz bir aqibət" adlı tənqidi yazıya o, "Müsavatçıya cavab" adlı məqaləsi ilə cavab vermiş, həmin məqalə "Kommunist" qəzetinin 23-24 oktyabr 1925-ci il tarixli nömrələrində çap olunmuşdur".

Bir çox təkzibedilməz dəlillər - məqalənin məzmunu, ruhu, dili, üslubu "Yeni Qafqasya"da "Müsavatçı" imzası ilə dərc olunan "Şərəfsiz bir aqibət" adlı yazının ("Yeni Qafqasya" tıpkıbasma, 4 cilddə, hazırlayanlar: Yavuz Akpınar, Səlcuk Türkyılmaz, Yılmaz Özkaya, İstanbul, 2018, TEAS Press.) M.Ə.Rəsulzadəyə aid olduğunu təsdiqləyir. Ortaya sual çıxır: 1925-ci ildə Məhəmməd Əmin bəy artıq yazılarını açıq imza ilə dərc etdirirdi. Bəs bu məqaləni niyə "Müsavatçı" imzası ilə vermişdi? Əvvəla, yazıda M.Ə.Rəsulzadə Y.V.Çəmənzəminliyə etdiyi bir sıra yardımları xatırladır. Zənnimizcə, bunu öz imzası ilə dilə gətirməsini müəllif qeyri-etik, qeyri-təvazökarlıq hesab edib. İkincisi, məqalə əsl müsavatçı ilə silahdaşlarını yarı yolda buraxan kəsə ünvanlanıb. Başqa sözlə, Məhəmməd Əmin bəy əsl müsavatçının kim olduğuna işarə vurub. Üçüncüsü, Yusif Vəzirin "Müsavatçıya cavab" adlı məqaləsinin məhz M.Ə.Rəsulzadəyə cavab olduğu yazısından açıq-aşkar hiss olunur. Belə ki, məqalədə Y.V.Çəmənzəminli 7 dəfə Məhəmməd Əminin adın çəkir, bir dəfə isə "Müsavatçı" əfəndi, həqiqət belə deyil", - deyə hətta məqalə müəllifinə-baş müsavatçıya xitab edir. Bütün bunlar "Müsavatçı" imzasının da məhz M.Ə.Rəsulzadəyə aid olduğunu iddia etməyə imkan verir. Yeri gəlmişkən, nə bu məqaləyədək, nə də bundan sonra "Yeni Qafqasya"da "Müsavatçı" imzasına təsadüf edilmir.

"Yeni Qafqasya"nı latın əlifbası ilə nəsrə hazırlayan dəyərli həmkarlarımız tərtib etdikləri "Dizin"də "Müsavatçı" imzasının qarşısında "Yeni Qafqasya" yazarı" yazıblar.

Yanvar-aprel, 2025

Ankara-Bakı-Qəbələ

Abid TAHİRLİ

525-ci qəzet .- 2025.- 2 may(№75).- S.12.