"Çarmıxa çəkilmə"

"Bir rəsmin dedikləri" rubrikasının budəfəki qonağı Qərbi Kaspi Universitetinin dizayn ixtisasında müəllim Əsli Abbasovadır. Onunla Əməkdar rəssam Eldar Qurbanovun "Çarmıxa çəkilmə" əsərindən danışmışıq.

Eldar Qurbanov 20 yanvar 1948-ci ildə Bakı şəhərində anadan olub. 1965-1969-cu illərdə Ə.Əzimzadə adına Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Məktəbini bitirib, 1981-1986-cı illərdə təhsilini Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunun (indiki Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti) bədii qrafika fakültəsində davam etdirib. 1973-cü ildə "Xəzərdə bayram" adlı əsəri ilə qatıldığı sərgini rəssamın yaradıcılığında ilk işartılardan saymaq olar. 1987-ci ildə Bakı İncəsənət Mərkəzində fərdi sərgisi keçirilib. Rəssamın əsərləri dünyanın müxtəlif yerlərində də sərgilənib ki, bunlar arasında 1990-cı ildə ABŞ-da, Hyustunda keçiriləni xüsusi olaraq vurğulamaq lazımdır. Bütün bunlardan savayı isə Moskvada Bəstəkərlar Evi (1992), Berlində "Madam Rap" qalereyası (1997) və Londonda "Humay" Azərbaycan Mərkəzində (2001) olan fərdi sərgilərini də qeyd edə bilərik. Sadalanan fərdi sərgilər silsiləsinə 2023-cü ildə özünəməxsus adı ilə seçilən "Cazın ağ göyərçinləri" (Heydər Əliyev Mərkəzi) və Müasir İncəsənət Mərkəzində təşkil olunanları da əlavə edə bilərik. Eldar Qurbanov 2002-ci ildə Azərbaycanın Əməkdar rəssamı fəxri adına layiq görülüb.

- Eldar Qurbanov "Çarmıxa çəkilmə" əsərində hansı ideyanı əsas götürüb?

- Bir çox təsviri incəsənət nümunəsində olduğu kimi, Eldar Qurbanovun "Çarmıxa çəkilmə" (130x170, kətan akril, 2010) əsərinin də öz fəlsəfi və tarixi keçmişi var. İnsanlıq tarixi boyu ədalətsizlik anlayışı cəmiyyətlərin əsas problemlərindən olub. Bu ideya bəzən siyasi, bəzən iqtisadi, bəzən də dini çərçivədə ifadə edilib. Rəssamlıq isə bu ideyanı bədii dillə ifadə etməyin ən güclü yollarından biri kimi daim ön planda olub. Xüsusilə, İsanın çarmıxa çəkilməsi motivi rəssamlıqda yalnız dini bir səhnə deyil, həm də ümumbəşəri ədalətsizliyin simvolik bir təqdimatı kimi çıxış edir. Əsərin əsas məzmunu elə tarixdən götürülsə də, burada bu günümüzün həqiqətləri də özünə yer tapıb. Adından da bilindiyi kimi, çarmıxa çəkilmə məşhur dini hekayəyə əsaslanır. Süjetin əsas ideya mənbəyi isə səmavi dinlərdən sayılan xristianlığın müqəddəs şəxsi olan Hz. İsanın vəfat anı, yəni onun çarmıxa çəkilməsidir.

- Əsərin rəng həlli necədir?

- Eldar Qurbanovun "Çarmıxa çəkilmə" adlı əsərinin rəng həlli, təkcə vizual təsir yaratmaq üçün deyil, həm də ideya və emosional dərinlik qazandırmaq üçün xüsusi şəkildə seçilib və işlənib. Bu əsərdə rənglər rəssamın ədalətsizlik, biganəlik və mənəvi iztirab mövzularını qabartmaq vasitəsinə çevrilib. Mərkəzdə yerləşən İsanın fiquru daha işıqlı və nisbətən açıq rənglərlə çəkilib. Bu, onun mənəvi ucalığını, paklığını və günahsızlığını simvolizə edir. Ətrafındakı qaranlıq və rəngsiz kütlə isə biganə cəmiyyətin simvoludur. Rəssam mərkəzi fiqur üzərində işıq effekti yaratmaqla, ilahi məqamı və müqəddəsliyi vurğulamağa çalışır. Bu, həmçinin ədalətsizliyin içində belə ümid və mənəvi qurtuluş mesajını verə bilər. Fon və arxa planın rəngsizliyi, boşluğu və dumanlı görünüşü, insanın bu faciəyə qarşı təcrid olunmuş, baxıb keçən, bəzən isə heç nə hiss etməyən halını göstərir.

- Bəs kompozisiya haqqında nə deyə bilərsiniz?

- Kompozisiyada İsanın çarmıxa çəkilməsi, Bibliyada günahsız bir şəxsin cəmiyyət və hakimiyyət tərəfindən haqsız yerə cəzalandırılmasının təsvirini görürük. Bu hadisə, təkcə dini anlamda qurtuluş və fədakarlıqla əlaqəli deyil, həm də insanlıq tarixi boyunca təkrarlanan bir faciənin göstəricisidir: ədalətsizliyə məruz qalanların səsi çox zaman eşidilmir. Rəssamlar bu motivi çəkərkən yalnız dini hekayəni deyil, cəmiyyətin sosial və mənəvi çatışmazlıqlarını da vurğulayıblar. İnsan əli ilə çəkilmiş bir səhnə var ki, min illər keçsə də, onun qarşısında dayanan hər kəsin ruhunu silkələyir - İsa peyğəmbərin çarmıxa çəkilməsi. Bu səhnə təkcə dini bir məqam deyil, həm də insanlığın ədalətsizlik qarşısındakı sınağıdır. Hər fırça izində, hər kölgədə, hər ifadədə bir sual gizlənir: niyə susduq? Rəssam bu mövzunu təkcə ilahi bir faciə kimi deyil, həm də ictimai bir güzgü kimi təqdim edir. Tabloda İsa ortadadır - tənha, aciz görünsə də, mənəvi baxımdan uca mövqedədir. Ətrafında isə insanlar - bəziləri baxır, bəziləri gözlərini qaçırır, bəziləri sadəcə seyr edir. Onların üzündəki ifadə qorxu, laqeydlik, hətta soyuqqanlı məmnunluqdur. Onlar oradadırlar, amma heç biri onun yerinə keçmək istəmir. Bu səhnədə ən ağır yük, çarmıx deyil - insanlığın biganəliyidir. İsanın günahsız olduğu halda bu cəzanı alması, ədalətsizliyin ən pik nöqtəsidir. Amma daha dərini - bu ədalətsizliyi görüb də, heç nə etməyənlərin mövcudluğudur. Rəssam burada bizi yalnız tamaşaçı kimi yox, şahid və hətta iştirakçı kimi təqdim edir. Sanki baxdıqca soruşur: "Əgər sən orada olsaydın, nə edərdin? Səssiz qalardın, yoxsa səsini qaldırardın?"

Çarmıx burada bir simvoldur - yalnız İsanın deyil, bütün dövrlərdə haqsızlığa məruz qalan insanların taleyidir. Hər bir məzlumun, susdurulanın, görməzlikdən gəlinənin fonunda bir çarmıx var. Və hər dövrdə, bu çarmıx önündə toplanan kütlə dəyişmir - yenə susanlar, yenə baxanlar, yenə keçib gedənlər. Rəsm bu mənzərə ilə bizə sadəcə dini bir hekayə danışmır - o, bizi sorğulamağa çağırır. Ədalətsizlik təkcə bir insanın əzab çəkməsi deyil. Ən böyük ədalətsizlik, bu əzab qarşısında susmaqdır. İsanın çarmıxa çəkilməsində olduğu kimi - bəziləri əmr verir, bəziləri mismar vurur, amma çoxları sadəcə baxır. Bu fikri dəstəkləyən kompozisiyada xüsusi bir detal var. Belə ki, tablonun aşağı sağ tərəfinə diqqət yetirsək, orada baş verən prosesin fotosunun çəkildiyini görə bilərik. Daha çox günümüzün reallığı ilə səsləşən bu nüans rəssamın da diqqətindən qaçmayıb və o tarixi mövzunu yaşadığımız dövrün düşüncəsi ilə səsləşdirməyi bacarıb. Bundan başqa, rəssam İsanın təsvirində sxematik formada avtoportretini də əks etdirib. Bu dövrlər arasında olan bir körpüdür. İsa öz dövründə çarmıxa çəkilən vaxt cəmiyyəti necə sezirdisə, rəssam öz növbəsidə yaşadığı dövrdə dünyaya elə baxır. Bu səhnə insanlığın imtahanıdır və bu imtahanda uğur, kimin səsini qaldırdığı, kimin isə susaraq razı qaldığı ilə ölçülür. Hər dəfə bu rəsmin qarşısında dayandıqda, bir sual yenidən doğulur: "Bəs biz bu çarmıxın harasındayıq - altında əzab çəkən, yanında ağlayan, yoxsa sadəcə baxıb keçən?"

- Tablo harada saxlanılır?

- Əsər hazırda rəssamın şəxsi emalatxanasındadır.

- Rəssamın yaradıcılığına xas hansı xüsusiyyətlər bu əsərdə özünü göstərir?

- Eldar Qurbanov, Azərbaycan rəssamlıq sənətində primitivizm üslubunun nümayəndəsi olaraq tanınır. Onun əsərlərində insanın daxili aləmi, sosial ədalətsizlik və insanların biganəliyi kimi mövzulara tez-tez rast gəlinir. Bu mövzular, xüsusilə "Çarmıxa çəkilmə" əsərində ön plana çıxır. Rəssam, personajlarının daxili aləmini və psixoloji vəziyyətlərini detallı şəkildə təqdim edir. Bu yanaşma, izləyicinin personajlarla emosional əlaqə qurmasına imkan verir. Eldar Qurbanov, əsərlərində simvolik elementlərdən istifadə edərək, mövzularını daha dərin və çoxşaxəli şəkildə təqdim edir. Sözügedən məqam izləyicinin əsərin mənasını daha geniş şəkildə qavramasına kömək edir.

- Bu tablonu Eldar Qurbanov yaradıcılığındakı digər işlərdən hansı xüsusiyyətlərinə görə fərqləndirərdiniz?

- "Çarmıxa çəkilmə" əsərində realist yanaşma ön planda olsa da, digər əsərində ekspressionist və primitivist elementlərə daha çox yer verilib. Bu, rəssamın müxtəlif janr və üslublarda özünü ifadəetmə bacarığını göstərir. Bilindiyi kimi, "Çarmıxa çəkilmə" əsərində dini və tarixi mövzular işlənərkən, başqa nümunələrdə müasir dövrün sosial məsələləri ön plana çıxır. Bu yanaşma, rəssamın həm keçmişi, həm də müasir dövrü təhlil etmə qabiliyyətini nümayiş etdirir. Bir də bu tablonu fərqləndirən əsas xüsusiyyətlər sırasında rəng həllini də qeyd edə bilərik. Rəssamın ərsəyə gətirdiyi nümunələrə diqqət yetirsək, daha çox rəngli əsərlər görə bilərik, amma burada əsas iki-üç rəng tonu üstünlük təşkil edir. Eldar Qurbanovun əsərlərində ədalətsizlik və insanların biganəliyi kimi mövzular xüsusi yer tutur. Rəssam, müxtəlif janr və üslublarda bu mövzuları işləyərək, izləyicilərə cəmiyyətin problemlərini və insanın daxili aləmini dərindən təhlil etməyə imkan verir. Onun yaradıcılığı, Azərbaycan rəssamlıq sənətinin inkişafında mühüm rol oynayıb və bəşəri dəyərlərin təbliğində əhəmiyyətli yer tutub.

- Bildiyimiz kimi, bəhsi keçən mövzu dünya rəssamlığında əsrlər boyu aktuallığını qoruyub. Müasir dövr rəssamlığı sözügedən mövzuya necə yanaşır?

- Başlanğıc üçün orta əsr və İntibah dövrünün bir çox rəssamı - məsələn, Mattias Qrünevald (1470/75-1525) və El Qrekonun (1541-1614) İsanın əzabını sadəcə dini təqva ilə deyil, insan ağrısının vizual təcəssümü kimi təqdim etmələrini xatırlayaq. Onların əsərlərində İsanın əzabı ilə yanaşı, tamaşaçını narahat edən, düşündürən və sarsıdan bir vizual dil görünür. Bu isə izləyicisini yalnız dini hisslərə deyil, həm də vicdani sorğulamalara sövq edir. Müasir dövr rəssamları da bu mövzuya yeni yanaşmalar gətirərək onu müasir sosial problemlərlə əlaqələndirirlər. Bəzi sənətçilər İsanı müharibədən əziyyət çəkən uşaq kimi, bəziləri isə irqçilik qurbanı kimi təqdim edirlər. Bu cür təsvirlər rəssamlığın bir forma olaraq necə dəyişə biləcəyini göstərsə də, əsas ideya - ədalətsizlik qarşısında insanın acizliyi - eyni olaraq qalır. Bu, rəssamlıq vasitəsilə cəmiyyətə güzgü tutmağın və əxlaqi dəyərləri sorğulamağın bir yoludur. İsanın çarmıxa çəkilməsi motivi, sənətdə insan hüquqları, vicdan və sosial ədalətsizlik məsələlərinin təcəssümünə çevrilib. Bu motiv, sadəcə bir dini hadisəni deyil, bəşəriyyətin ədalət axtarışını, haqsızlıq qarşısında susan cəmiyyətləri və əzab çəkən fərdləri əks etdirir. Beləliklə, bu mövzu rəssamlıqda ümumbəşəri bir simvol kimi qəbul olunur və hər dövrdə aktuallığını qoruyur. Nəticə olaraq, İsanın çarmıxa çəkilməsi səhnəsi rəssamlıqda yalnız dini motiv kimi deyil, həm də dünyada mövcud olan sosial və mənəvi ədalətsizliyin vizual simvolu kimi çıxış edir. Bu əsərlər vasitəsilə rəssamlar insanları düşünməyə, empatiya qurmağa və cəmiyyətin vicdanını oyatmağa dəvət edirlər.

- Sizcə, bu rəsm bizə nə deyir?

- Hər bir fırça toxunuşunda bir hekayə gizlənir. Hər rəng, bəzən bir qışqırıq, bəzən də susdurulmuş bir səsdir. İnsanların bir-birinə olan ədalətsiz münasibətini əks etdirən bir rəsm əsəri, bəzən yüzlərlə sözün ifadə edə bilmədiyi duyğuları səssizcə izah edir. Bu cür tablolarda insan fiqurları arasında sərhədlər olur - kimisi yuxarıda, işıqda, kimisi aşağıda, kölgədə boğulur. Və bu fərq sadəcə məkan yox, münasibət fərqidir. Ədalət - bəşəriyyətin bəlkə də ən qədim arzularından biridir. Lakin paradoks ondadır ki, insanlar ən çox da bu arzuya qarşı çıxırlar. Bir rəsmə baxdıqda, orada bir nəfərin boynubükük durduğunu, digərlərinin isə sanki heç nə olmamış kimi üz çevirdiyini görürsənsə, bu, sadəcə sənət deyil, bir cəmiyyət güzgüsüdür. O güzgüdə biz öz biganəliyimizi, susqunluğumuzu, bəzən isə gizli zalımlığımızı görürük.

Aytac SAHƏD

525-ci qəzet.- 2025.- 7 may(№78).- S.11.