Sultan Süleymanın süd qardaşı

Osmanlı donanmasından yüzlərlə gəmi səfərə çıxmazdan əvvəl Boğazda Ortaköy sahilinə yaxınlaşarmış. Bütün gəmi heyəti göyərtədə dayanıb diqqətlə qarşıda görünən təpəyə baxarmışlar. Sükut içində gözləyən əsgərlərin, "Ey ya molla" çağırışı ilə Boğazın bütün səssizliyi pozularmış. Yaşıllıqarın arasında, təpədən dənizçilərin piri olaraq adlandırılan mənəvi öndər zühur edərmiş. Əllərini havaya qaldırıb Osmanlı donanmasının savaşdan zəfərlə dönməsini diləyərmiş. Donanma əsgərlərinin hamısı bir ağızdan yüksək səslə "Amin" deyər, Ağdənizə doğru yola çıxarmışlar. Yaşadığı dönəmdə, bu mənəvi öndərin duası alınmadan nə Osmanlı donanması səfərə, nə də İstanbulun balıqçıları ova gedərmiş... Hətta Osmanlının bu ənənəsi mənəvi öndərin vəfatının ardından da illərlə davam etdirilmişdi. Zaman içində "Ey ya molla" sözü qısalaraq "heyamola"ya çevrilir. Günümüzdə bəzi balıqçılar hələ də qayıqları ilə sahilə yaxınlaşıb təpədəki qəbrə doğru üzlərini tutaraq Fatihə oxuyurlar. Bəzi kapitanlar isə bu duanı oxumadan ümumiyyətlə Boğazdan keçmirlər. Dənizçilərin piri olaraq adlandırılan bu şəxs Şeyx Yəhya Əfəndidir. Bu günün özündə də Yəhya Əfəndinin Boğazı və dənizçiləri qoruduğuna inanılır. Türbə, Beşiktaşda, Ulduz parkının yanında, Çırağan sarayının düz qarşısında yerləşir.

Yəhya Əfəndi

Sultan Süleymanın Yəhya adında süd qardaşı olduğunu bilirdim. Amma dənizçilərin piri, könüllərin sultanı, dilək, dua yeri olduğu haqda məlumatım yox idi. Təsadüfən Yuşa Türbəsində öyrəndim. Yuşa ayrı yazı mövzusudur, o haqda ətraflı yazacam. İndi qayıdaq Şeyx Yəhyaya; 1495-ci ildə Trabzonda, yəni Şahzadə Yavuz Səlimin burada Sancaqbəyi olduğu dönəmdə dünyaya gəlir. Yəhya ilə eyni həftədə şahzadənin oğlu Süleyman doğulur. Anası Ayşə Hafsa sultanın südü kəsildiyi üçün Süleymana südü Yəhyanın anası Afifə xatun verir. Bununla da, Yəhya ilə Süleyman süd qardaşı olurlar. Eyni yaşda olmaqlarına baxmayaraq, Yəhya Süleymana həmişə hörmət mövqeyində olur, ona böyüyüm, xocam deyə xitab edir. 17 yaşına qədər Trabzonda yaşayan Yəhya Əfəndi tez-tez şəhərdən kənarda mağaraya çəkilər, dua, zikr edərmiş. Rəvayət odur ki, bu vəziyyət 7 il sürür.

İki qardaşın Mahidövran Sultan incikliyi

Bir gün artıq Trabzonda öyrənəcəyi nəsə qalmadığı qənaətinə gəlir və İstanbula yola düşür. Dönəmin ən böyük alimlərindən dərs alır. Təhsilinin ardından İstanbulda ilk ali təhsil qurumu sayılan "Sahnı Səman" mədrəsələrindən birində illərlə müdərris olur. Təbii ki, Süleymanın dərddaşı, söhbət etdiyi yaxını, qardaşı, dostu, rahatlıq tapdığı adamı olur. Ancaq hər şey kimi, bu da daimi olmur və gedişat bir nöqtədən sonra cığırından çıxır. Yəhya, Qanuninin oğlu Şahzadə Mustafanı boğdurmağından sonra Mahidövran Sultanı saraydan uzaqlaşdırır. Bu da az deyilmiş kimi, saray xəzinəsindən ona verilən aylıq axcanı kəsir. Yəhya bunu öyrənəndən sonra Sultan Süleymana məktub yazır. Etdiyi hərəkətin yanlış olduğunu bildirərək, Mahidövran Sultana mərhəmət etməyini istəyir. Süd qardaşın bu hərəkəti Qanunini özündən çıxardan və Yahyanı mədrəsədəki vəzifəsindən azad edilərək təqaüdə göndərilmə əmri verir.

Bu hadisədən sonra öz pulu ilə Beşiktaşda ərazi almağa qərar verir. Burada dərgah qurur. Daha sonra mədrəsə, hamam, çeşmə, kitabxanadan ibarət külliyə inşa edir. Digər ustalarla birlikdə tikinti işlərində hünərini göstərir, özü də ustalıq edir. Yaratdığı mədrəsələrdə çox şagirdlər yetişdirir. Burada sadəcə islam elmlərini yox, tibbi, həndəsəni də öyrənirlər. Müsəlman olan, olmayan hər kəsə dərgahın qapısı açıq olur. Xalqın sevgisini qazanan Yəhya Əfəndi, burada məskunlaşdıqdan sonra da Beşiktaşlı Yəhya Əfəndi olaraq anılır. Bir müddət inciklik davam etsə də, sarayla bağlantısı olur. Məsləhətinə ehtiyac duyulan, tövsiyə alınan alim olaraq hörmət görür. Qanuni Sultan Süleyman özü belə Yəhya Əəfəndini heç vaxt hüzuruna çağırmır. Beşiktaşa gedər, onu dərgahında ziyarət edər, ürəyinə fərahlıq verən söhbətlərini dinləyər, mənəvi qidalanardı.

Ürək oğrusu

Yəhya əfəndinin Sufi olduğu deyilirdi. Ağac əkir, bağ salır, təbiətlə maraqlanırdı. Xalqın problemlərinə laqeyd qalmayan insan idi. Dərdi olan dərgaha gəlirdi. Yəhya bəzən burada özünə də qapanırdı, amma o qapını heç kimin üzünə bağlı saxlamırdı. Comərdliyi dillərə dastan idi. Bağında öz əlləri ilə əkdiyi ağacların meyvəsini gələnlərə yedirirdi. Eyni zamanda şair olan və Müdərris ləqəbini istifadə edən Yəhya Əfəndi, Beşiktaşda satın aldığı əraziyə xeyir əməl üçün xeyli evlər inşa etdirmişdi. Qurub, yaratdığı işləri vəsf edirdi. Xeyli xrsitian onun sayəsində müsəlman olmuşdu. Rumlar ona "Oğru Övliya" deyirdi. Könüllərini fəth edib, dinlərini dəyişməklərinə səbəb olduğuna görə.

Ölümünə qədər təfəkkür və ibadətlə həyatını davam edir. Heç bir anını boş keçirmir. 1570-ci ildə vəfat edəndə 75 yaşında idi. Bütün İstanbul dəfn mərasiminə axın etmişdi. Namazı Süleymaniyyə məscidində Şeyxülislam Əbusuud Əfəndi tərəfindən qıldırılmışdı. Yüzillərdir İstanbulun ən böyük mənəvi öndəri hesab edilir və ona sonsuz ehtiram göstərilir. Bu gün insanlar oraya axın-axın gedir. Təsadüfə bax ki, mənim getdiyim gün ayın 5-nə, xıdır əllər gününə düşdü. Belə günlərdə buradakı insan izdihamı daha çox olur. Bura insanların dua, dilək yeridir. Niyyətləri həyata keçən kimi buraya gəlib şirinlik paylayırlar. Bağa gəldikdə isə; gül-gülü, bülbül-bülbülü çağırır. Yüzlərlə rəngli çiçəklər, nəhəng ağaclar, quşların cəh-cəhi, ətrafda pərvana kimi uçuşan kəpənəklər, gəzişən, günəşin altında xumarlanan pişiklər, yuxarıda dövr edən qağayıları gördükcə sənə elə gəlir ki, elə cənnət dedikləri "o yer". buradır. Bir tərəfdən də önündə uzanan dənizi, boğazı görürsən və o an qeyri-ixtiyari olaraq gözə görünən, görünməyən hər şeyə şükür edirsən içindən.

Həzrəti Yuşa

Yuxarıda bəhs etdiyim Yuşa hekayəsinə gəldikdə isə... Yəhya Əfəndi üç gün hər gecə yuxusunda Həzrəti Yuşanı görür: "Beykozdayam, gəl, mən Yuşa peyğəmbərəm və bu təpədə yatıram. Gəl, yerimi tap və məni ziyarət et" deyirdi.

Ertəsi gecə eyni yuxunu yenə görür. Maraqlanır və məlum olur ki, İsrailoğullarından olan Yuşa Musa Peyğəmbərin bacısı oğlu və sağ əlidir, özü də Fələstində ölüb. Eyni yuxunu üçüncü dəfə görəndə dərvişlərlə birlikdə yuxuda gördüyü təpəyə yollanır. Ərazidə çobanın qoyunları otardığını görürlər. Ona buralarda qəribəlik görüb-görmədiyini soruşurlar. Çoban ərazidə on il qoyun otardığını deyir və bir parça yer var ki, oraya qoyunların ayaq basmadıqlarını əlavə edir. Beləliklə, o gün Həzrəti Yuşanın qəbri Yəhya Əfəndi tərəfindən kəşf edilir. Bu vəziyyəti Sultan Süleymana nəql edir. O da həmin təpədə Həzrəti Yuşa Türbəsi və məscidi inşa etdirir. Məzarın uzunluğunun 17 metr olmağının səbəbi isə qoyunların ayaq basmadığı yer olduğuna görədir. Bəziləri isə korkoranə şəkildə gəlib dua edirlər, elə bilirlər ki, Yuşanın boyu 17 metr olub.

Yuşa Türbəsinə Yəhya Əfəndi türbəsindən bir gün öncə, yəni bazar günü getmişdim. Gördüklərim, müşahidələrim həzm edim, gələn həftə bu haqda yazacam.

Yəhya ilə Xızırın görüşü

Xalq arasında Yəhya əfəndinin Həzrəti Xızır ilə mütəmadi söhbət edildiyinə inanılır. Rəvayətə görə, iki dənizin birləşdiyi yerdə bu iki şəxs görüşürmüş. Əslində nə zaman gəldiyi və nə vaxt getdiyi məlum olmayan Xızır Peyğəmbərlə bağlı rəvayət Sultan Süleymanın qulağına çatır. Hökmdar Yəhyanı ziyarət edərkən, "Lütf edin, Xızır həzrətləri ilə biz də görüşək". "İnşallah" deyə cavab alır, Qanuni.

Bir gün Yəhya Əfəndi dərgahda onu ziyarətə gələn qonağı ilə söhbət edərkən Sultan Süleymanın adamı gəlir, "Padşahımız sizi sahildə gözləyir, sizinlə Boğazda gəzəcək" deyir. Yəhya Əfəndi qonağını da götürür padşahın yanına gedir. Səltənət qayığında oturan Sultan Süleyman, yanındakı qonağın kim olduğunu bilmədən onları qarşılayır. Gəzinti zamanı dərvişin gözü padşahın barmağındakı qiymətli üzüyə ilişir. Gözünü ayırmadan elə hey baxır. Vəziyyəti hiss edən Süleyman üzüyü barmağından çıxardıb dərvişin qucağına atır. Qonaq üzüyü götürüb bir sağa çevriri, bir sola, sonra dənizə ataraq gülümsəyir. Bu hadisəyə qəzəblənən hökmdar əhvalını pozmamağa çalışaraq Yəhya ilə söhbətə davam edir. Bir qədər sonra qonaq vacib işi olduğunu və dərhal sahilə çıxmaq məcburiyyəti yarandığını söyləyir. İstiqamətini dəyişən qayıq sahilə yaxınlaşmağına az qalmış Dərviş görkəmli qonaq əlini boğazın dərin sularına salır, saniyələr içində suya atdığı almaz üzüyü sudan çıxardır və padşahın ayağının önünə qoyur. Ardınca çevik hərəkətlə sahilə atlanır və gözdən itir. Gördükləri qarşısında heyrət içində qalan Sultan Süleyman, "bu qəribə adam kim idi" deyə soruşur. O da uzun müddətdir görməyi arzu etdiyi Xızır Əleyhsalam olduğunu deyir. Kefi pozulan padşah Yəhyaya nə üçün onu tanıtmadığını soruşur. Yəhya deyir ki, "o sizə özünü tanıtmağa çalışdı, amma siz onu fərq etmədiniz. Çünki Xızır Əleyhisalam hazır olana görünür. Hazır olmayandan özünü gizləyir".

Yəhya əfəndi 1569-cu ildə Qurban Bayramı gecəsində vəfat edir. Öz dərgahında özünün hazırladığı məzarda dəfn edilir. Qəbrinin üstündəki türbə isə 1571-ci ildə II Səlim tərəfindən Memar Sinana inşa etdirilir. İstanbulun 4 qoruyucusu olduğu deyilir. Onlardan biri Həzrəti Yuşadır, ikincisi Yəhya Əfəndidir, üçüncüsü Telli Baba, dördüncüsü isə Əzizi Mahmud Xudayidir. Dördü də müqəddəs yer hesab edilir.

Turan Türkan

525-ci qəzet.- 2025.- 9 may(№80).- S.21.