Trampın Yaxın Şərq səfəri - nələr dəyişəcək?

ABŞ Prezidenti Donald Trampın ikinci müddətə yenidən dövlət başçısı seçilməsindən sonra ilk xaricə səfərini Yaxın Şərqə - Səudiyyə Ərəbistanı, Qətər və Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinə (BƏƏ) etməsi beynəlxalq gündəmin əsas mövzusunu təşkil edir. Bu səfəri doğuran səbəblər, onun əhəmiyyəti, nəticələri və s. kimi məsələlər ətrafında müzakirələr aparılır.

Ağ Ev rəhbəri səfər zamanı bir sıra yüksək səviyyəli görüşlər keçirib, əhəmiyyətli razılaşmalar əldə edib. Belə ki, Trampın Səudiyyə Ərəbistanından başlayan səfərində iki ölkə arasında 600 milyard dollarlıq iqtisadi əməkdaşlıq razılaşması əldə edilib. Sənədə əsasən, rəsmi Ər-Riyad ABŞ-da müdafiə sənayesi, enerji təhlükəsizliyi, süni intellekt, texnoloji liderliyin təminatı və kritik cəhətdən əhəmiyyətli faydalı qazıntı yataqlarının işlənməsi və digər layihələrə ümumilikdə 600 milyard dollar sərmayə yatırmağı öhdəsinə götürüb. Həmin investisiyanın təkcə 20 milyard dolları ABŞ ərazisində süni intellekt məlumatlarının emalı və enerji layihələrinə yönəldiləcək. Eyni zamanda, rəsmi Vaşinqton Səudiyyə Ərəbistanı ərazisində 14.2 milyard dollar həcmində enerji layihələrinin reallaşdırılmasını təmin edəcək. Tərəflər Səudiyyə Ərəbistanına 4.8 milyard dollar həcmində "Boeing 737-8" təyyarələri göndərəcəyi barədə də razılığa gəliblər.

ABŞ hakimiyyəti qarşı tərəfi 142 milyard dollar həcmində silah-sursat və hərbi texnika ilə təchiz edəcək. Rəsmi Vaşinqtonun öhdəlikləri arasında krallığın ordusunun müasir informasiya kommunikasiya texnologiyaları, habelə tibbi vasitələrlə təmin etmək də yer alıb. Hər iki ölkə hərbi və hərbi tibbi təhsil sahəsində də əməkdaşlıq edəcək. Bu isə Səudiyyə krallığının regionda təhlükəsizliyi təmin etməsində rol oynayacaq. Qeyd edək ki, 2024-cü ildə tərəflər arasında ticarət dövriyəsi 25.9 milyard dollar olub.

Amma Səudiyyə Ərəbistanında qeyd edilən razılaşma ilə yanaşı, daha bir mühüm nəticə də əldə olunub. ABŞ Prezidenti burada Suriya lideri Əhməd Əl Şaraa ilə Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın onlayn iştirakı ilə görüşüb və Dəməşqə qarşı bütün sanksiyaların ləğvi qərarını elan edib. Tramp bildirib ki, ABŞ-Türkiyə-Suriya-Səudiyyə Ərəbistanı arasında keçirilən dördtərəfli görüşdə Suriya ilə münasibətlərin normallaşdırılması müzakirə edilib: "Mən Suriya Prezidenti Əhməd Əl Şaraa ilə Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyip Ərdoğanın iştirakı ilə görüşdüm. Görüşdə Suriya ilə münasibətlərin normallaşdırılmasını müzakirə etdik. ABŞ yeni bir başlanğıc üçün Suriyaya qarşı sanksiyaları ləğv edir və bu, müsbət haldır".

ABŞ 1979-cu ildən Suriyaya qarşı sanksiyalar tətbiq edir. İndi Əsəd rejiminin süqutundan sonra bu qərarın da aradan qaldırılması yeni Suriyanın qurulmasında, investisiyaların cəlbində olduqca böyük önəm daşıyır.

Ağ Evin mətbuat katibi Kerolayn Livitt bildirib ki, Tramp Əl Şaara ilə görüşdə onu İsraillə diplomatik münasibətləri yaxşılaşdırmağa, terrorizmlə mübarizəni davam etdirməyə və İslam Dövləti qruplaşması ilə əlaqəli şəxslərin saxlandığı həbsxanaların işinə görə məsuliyyəti öz üzərinə götürməyə çağırıb. Öz növbəsində Əl Şaraa Suriyanın neft və qaz sənayesində Amerika investisiyalarına maraq göstərib.

Ər-Riyadda keçirlən ABŞ və Körfəz Ərəb Dövlətləri Əməkdaşlıq Şurasının sammitində Donald Tramp həmçinin bildirib ki, Birləşmiş Ştatlar daha çox ərəb ölkəsinin "İbrahim sazişləri"nə (ərəb ölkələri ilə İsrail arasında münasibətlərin normallaşdırılmasına dair sazişlər) qoşulmasına və İsraillə münasibətləri normallaşdırmağa çalışacaq: "Hazırda dörd belə ölkə var. Düşünürəm ki, bu proses çox sürətlə gedəcək".

Xatırladaq ki, 2020-ci ildə İsrail ABŞ-ın vasitəçiliyi ilə Bəhreyn və BƏƏ ilə "İbrahim sazişi" bağlayıb. Mərakeş və Sudanla münasibətlərin normallaşmasından sonra onlar da bu sazişə qoşulub.

"İbrahim sazişi" imzalanmazdan əvvəl isə İsrail yalnız iki ərəb ölkəsi ilə diplomatik əlaqələrə malik idi: İordaniya və Misir.

Bu arada qeyd edək ki, ABŞ Prezidentinin xüsusi nümayəndəsi Stiv Uitkof Azərbaycanın tezliklə "İbrahim sazişləri"nə qoşula biləcək ölkələr sırasında olduğunu söyləyib.

Onu da vurğulayaq ki, Tramp səfəri çərçivəsində Qətərlə 1 trilyon dollardan çox məbləğdə iqtisadi əməkdaşlıq sazişi imzalayıb. Məlumata görə, Qətər ABŞ-dan 210-a qədər təyyarə və kəşfiyyat-zərbə təyinatlı pilotsuz uçuş aparatları almaqda maraqlıdır.

Görünən odur ki, Tramp vəd etdiyi kimi, müharibə deyil, danışıqlar yolu ilə məsələlərin həllinə üstünlük verir, ABŞ-ın iqtisadi maraqlarını üstün tutur. Həmçinin kompromislərə getməyə də meyli olduğunu nümayiş etdirir.

Ağ Ev lideri ABŞ-ın əvvəlki administrasiyalarını Yaxın Şərq siyasətinə görə sərt tənqid edib. Məlumdur ki, əvvəlki administrasiyalar Yaxın Şərqi qan gölünə, xarabaya çevirən siyasət aparıblar. Bu ölkələrin əksəriyyəti hələ də acınacaqlı, parçalanmış vəziyyətdədirlər.

ABŞ liderinin Yaxın Şərqə səfərini "525"ə şərh edən Milli Məclisin deputatı Rasim Musabəyov deyib ki, Tramp razılaşma əldə etməyə meyillidir, husilərə zərbələr endirdi: "Onlar da vəd verdilər ki, daha Qırmızı dənizdə gəmilərə hücum etməyəcəklər. Suriya liderini qəbul etdi və sanksiyaların götürülməsinə razılıq verdi. Bu, Türkiyənin və Səudiyyə Ərəbistanının təkidi nəticəsində baş verdi. Bunlar hamısı müsbət məqamlardır. İndi ola bilsin ki, bu qərarlara görə İsrailin Baş naziri Benyamin Netanyahu və onun hökuməti məyusdurlar, amma Tramp iş adamıdır, düzgün hesablayıb ki, İsrailin və Netanyahunun nazı ilə oynamaq ona əlavə xərc, başağrısı deməkdir".

İran məsələsinə diqqət çəkən deputat deyib ki, burda iki xətt var idi, bir xətti Netanyahu hökuməti irəli aparırdı, ABŞ-la birgə İrana onun nüvə proqramını neytrallaşdırmaq üçün hərbi zərbələr endirmək, ya da ultimatum verib, onların bütün nüvə layihələrini qapatmaq: "Bu, çətin bir məsələ idi. İkinci yanaşma isə razılaşma əldə etməkdən ibarət idi. Razılaşmalar əldə etmək müəyyən mənada məsələləri sülh yolu ilə həll etmək və qazancdır. İndi Tramp Səudiyyə Ərəbstanıdan, Qətərdən və BƏƏ-dən 1 trilyona yaxın investisiya cəlb edəcək. Ona görə də buna üstünlük verir. Hər halda indi Türkiyənin də müraciətini yerə salmadı, açıq şəkildə elan etdi ki, Türkiyənin və Səudiyyə Ərəbistanının tövsiyələrini nəzərə alaraq, Suriya üzərindən sanksiyaları götürməklə şans verir ki, dövlət kimi bərpa olunsun. Trampın əvvəlki 4 illik hakimiyyətinə də nəzər salsaq görərik ki, o, müharibəyə meyilli deyil. ABŞ müharibələr başlamırdı. Düzdür, hansısa lokal zərbələrdə iştirak etdi, iranlı general Qasim Süleymanini aradan götürdü, Rusiyanın vaqnerlərini Suriyada onlar artıq əndazəni aşdıqları üçün darmadağın etdi, ancaq müharibəyə meyilli deyil. Tramp iş adamıdır, o, hərbə-zorba gəlir, lakin məqsədi dava yox, razılaşmadır. İndi təkcə Bayden administrasiyası deyil, elə Obama hakimiyyəti dövründə də baş verənlər, "Ərəb baharı" inqilabları ona gətirib çıxardı ki, bir çox ölkələr demək olar ki, dağıldı, onlar irəli getmək əvəzinə gerilədilər, dağıldılar. Liviya, Yəmən, Suriya və s. bunlar hamısı göz önündədir. Belə olan halda Tramp sabitliyin yaranmasına və onların inkişaf yoluna çıxmalarına üstünlük verir. Hər halda Suriyaya belə bir şans verilir".

Millət vəkili Azərbaycanın Türkiyə, İsrail, İran, Suriya, digər Yaxın Şərq ölkələri ilə münasibətləri nəzərə alınmaqla ABŞ-ın Azərbaycan siyasətində hansı müsbət dəyişikliklərin ola bilməsinə də diqqət çəkib:

"Azərbaycanın ABŞ-dan bir istəyi var. Biz ABŞ-dan xoş münasibət, işlərimizə qarışmamaq və harada maraqlarımız üst-üstə düşürsə, birgə əməkdaşlıq gözləyirik. Budur Azərbaycanın təklifi. Digərlərindən fərqli olaraq nə yardımlar istəyirik, nə də hərbi və siyasi dəstək. Tramp güclü ölkələrlə münasibət saxlamağa, əməkdaşlıq etməyə meyillidir. Düşünmürəm ki, bu baxımdan Tramp dövründə bizim ABŞ-la problemlərimiz olsun".

O ki qaldı Bakının "İbrahim sazişləri"nə qoşula bilməsinə, R.Musabəyov deyib ki, bu sazişdə iştirak etməyimizdə məna görmür: "Ona görə ki, bizim İsraillə əməkdaşlığımız "İbrahim sazişi"ndə olanlardan xeyli irəli gedib. Biz İsraillə müharibədə olmuşuq ki, indi sülh də bağlayaq? Əlbəttə ki, yox. Azərbaycan İsrail ilə çox sıx əməkdaşlıq edir, strateji tərəfdaşıq. Deyirlər ki, hansısa ərəb ölkələri təhlükəsizlik sahəsində İsraillə əməkdaşlıq etsinlər. Biz bu əməkdaşlığı demək olar ki, 15 ildir edirik. Biz İsraili neftlə təmin edirik. Qaz istehsalı ilə bağlı işlərdə iştirak edəcəyik. İsraillə hərbi, rəqəmsal sənaye, texnologiyalar, kənd təsərrüfatı, tibb və digər sahələrdə çox yaxşı əməkdaşlığımız var. Yəni o "İbrahim sazişləri"ndə nəzərdə tutulduğundan xeyli irəlidəyik. Digərləri bizə baxsınlar, İsraillə münasibətdə bizə yaxınlaşsınlar".

Pərvanə SULTANOVA

525-ci qəzet .- 2025.- 16 may(№84).- S.5.