"39-45 kitabxanası"

Esse

Artıq "Üçüncü Dünya müharibəsi" ifadəsini o qədər tez-tez eşidirik ki, getdikcə özümüzü, həqiqətən, bu gələcək müharibənin içində hiss etməyə başlamışıq. Müharibənin soyuq dövrü isə çoxdan başlayıb. İqtisadi böhranlar, super güclərin bir-birinə tətbiq etdiyi tarif döyüşləri, texnoloji rəqabət, səhmlərin rekord səviyyədə ucuzlaşması və digər bu kimi nüanslar artıq dünyanın yeni sisteminin proyeksiyasıdır. Əlbəttə, bu cansıxıcı vəziyyətdə tez-tez İkinci Dünya müharibəsi də xatırlanır. İkinci Dünya müharibəsi sadəcə coğrafi ərazilərin şəklini yox, həm də mədəniyyətin konturlarını dəyişdi. Fəlsəfə və ədəbiyyatda isə tamamilə başqa üfüqlər açdı. İkinci Dünya müharibəsi özü ilə bərabər, tarixin əhəmiyyətli kitabxanalarından birini də yaratdı.

İkinci Dünya müharibəsi təkcə hərbi münaqişə deyil, həm də bəşər tarixində ən böyük mədəni və sosial dəyişikliklərə səbəb olan dönüş nöqtəsi idi. Bu müharibənin təsirləri bir çox sahələrdə, xüsusən də ədəbiyyat aləmində dərin izlər buraxdı. Müharibə ilə ədəbiyyatın əlaqəsi müharibənin bilavasitə təsiri ilə onun insan psixikasına əks olunması arasında mürəkkəb bir əlaqədir. Bu yazıda İkinci Dünya müharibəsindən sonra ortaya çıxan ədəbi cərəyanları, müharibənin ictimai və fərdi baxımdan necə əks olunduğunu araşdıracağıq.

İkinci Dünya müharibəsi başa çatdıqdan sonra bütün dünyada ictimai strukturlar böyük transformasiyaya məruz qaldı. Bu çevrilmə ədəbiyyata böyük təsir göstərdi. Müharibə nəticəsində dərin sosial, psixoloji və mədəni yaralar alan şəxslərin yaşadığı travmalar bir çox yazıçıların yaradıcılığına ilham verib. Müharibədən sonrakı dövrdə ədəbi əsərlərdə ən çox diqqət çəkən mövzular sağ qalmaq, itki, mənəvi çöküş və insanın ekzistensial suallarıdır.

İkinci Dünya müharibəsindən sonra modernizm hərəkatı xüsusilə Qərbdə çox güclü şəkildə davam etdi. Modernist yazıçılar müharibənin yaratdığı boşluq və xaosda insanın varlığını şübhə altına alırdılar. Modernizmdə ifadə formaları ümumiyyətlə kəsilmiş, qeyri-müəyyən və çox vaxt şüur axını metodunu mənimsəmiş bir dilin istifadəsi ilə formalaşmışdır. Müharibə zamanı travma, fərdi psixoloji çöküş, insanın insanlığa inamsızlığı kimi mövzular tez-tez müzakirə olunurdu.

İkinci Dünya müharibəsindən sonra ortaya çıxan postmodernizm böyük ölçüdə müharibənin "böyük povest" anlayışına qarşı bir reaksiya olaraq formalaşdı. Postmodern yazıçılar müharibənin təsirlərini çox vaxt keçmişin bütün ideologiyalarına və ideoloji povestlərinə meydan oxuyaraq müxtəlif perspektivlər və qarışıq hekayə üsulları ilə ifadə etmişlər. Bu dövrdə müharibə fərdi və şəxsi olmaqdan kənara çıxdı və sosial və mədəni strukturların dərin sual obyektinə çevrildi.

İkinci Dünya müharibəsindən sonra yazılan romanlarda müharibənin tematik olaraq necə işləndiyini araşdırmaq həm fərdi, həm də sosial ölçüləri anlamaq üçün çox vacibdir. Bu dövr ədəbiyyatının ən səciyyəvi cəhətlərindən biri də odur ki, müharibə təkcə hərbi hadisə kimi deyil, həm də insanların yaşadığı psixoloji və mənəvi dağıntıların əksi kimi görünür.

Müharibədən sonrakı bir çox romanlar insanın ekzistensial vəziyyətindən, məna axtarışından və yaşadığı dərin boşluqdan bəhs edir. Bu cür romanlar insanların yaşamaq uğrunda mübarizə apararkən itirdikləri dəyərləri, inancları və ideologiyaları şübhə altına alır. Alber Kamünün "Yad" əsəri müharibədən sonrakı fərdlərin tənhalıq və mənasızlıq hissi ilə qarşıdurmasından bəhs edən şah əsərdir. Kamünün əsərində müharibədən sonrakı cəmiyyətin insanlarda yaratdığı yadlaşma hissi ekzistensial böhranla qarışır.

Müharibədən sonrakı dövrdə yazılmış bəzi romanlarda cəmiyyətlərin dağılması və mənəvi dəyişmələrindən bəhs edilir. Bu əsərlər müharibənin təkcə fiziki deyil, həm də mənəvi və mədəni cəhətdən necə dağıntılar yaratdığını göstərir. Vilyam Qoldinqin "Milçəklərin hökmdarı" əsəri müharibənin cəmiyyətdə yaratdığı xaosun, insan təbiətinə xas olan vəhşiliyin necə üzə çıxdığının bariz nümunəsidir.

Müharibədən sonrakı bir çox romanlarda müharibənin insan psixologiyasına təsirindən və daxili münaqişələrdən bəhs edilir. Müəlliflər müharibənin fərdlərdə necə qalıcı travmalar buraxdığını və insanların müharibədən sonra psixoloji cəhətdən necə inkişaf etdiyini təsvir edirlər. Tim O'Brayenin "Onların daşıdıqları" omanı Vyetnam müharibəsində iştirak edən əsgərlərin keçirdiyi psixoloji travmaları təsvir edərək, müharibənin fərddə daxili çöküş yaratdığını vurğulayır.

İkinci Dünya müharibəsindən sonra ədəbi aləmdə müharibənin travmaları və sarsıdıcı təsirləri haqqında yazan mühüm yazıçılar meydana çıxdı. Bu müəlliflər müharibənin gətirdiyi fəlakətin fərdlərə və cəmiyyətlərə təsirini dərindən araşdırıblar.

Amerikalı yazıçı Con Steynbek İkinci Dünya müharibəsindən sonrakı dövrdə iqtisadi çöküş və sosial bərabərsizlik mövzularını araşdıraraq, eyni zamanda müharibənin sosial strukturları necə dəyişdirdiyini açıqlayıb. Steynbekin "Qəzəb üzümləri" əsəri müharibədən sonrakı cəmiyyətdə yaşanan böyük depressiya və kütləvi köçü təsvir edən mühüm sosial roman kimi diqqəti çəkir.

Alman yazıçısı Erix Maria Remark İkinci Dünya müharibəsindən əvvəl dünya müharibəsindən bəhs edən "Qərb cəbhəsində sakitlikdir" əsərində müharibənin hərbi və psixoloji tərəflərini hərtərəfli araşdırıb. Müharibənin insan ruhunu məhv etməsini təsvir edən şah əsər müharibənin fərdlərə ən ağır təsirlərini əks etdirir.

Amerikalı yazıçı Cozef Heller "Tutma-22" əsərində müharibənin absurdluğunu və bürokratik quruluşunu mükəmməl təsvir etmişdir. Əsər müharibənin mənasını şübhə altına alan, müharibənin korrupsioner mahiyyətini, hərbi həyatın ziddiyyətlərini üzə çıxaran şah əsərdir. Hellerin romanı müharibənin irrasional və dönməz təbiətinin mühüm tənqididir.

İkinci Dünya müharibəsindən sonrakı ədəbiyyat müharibənin yaratdığı dərin sosial və fərdi dəyişikliklərin əksidir. Müharibə təkcə fərdlərin həyatını deyil, həm də kollektiv yaddaşı və mədəni dəyərləri formalaşdırıb. Ədəbiyyat bu böyük travmanın daxili və sosial təsirlərini nəsillərə çatdırmaq üçün mühüm vasitə olmuşdur. Bu əsərlər təkcə müharibənin fəlakətlərini təsvir etmir, həm də müharibədən sonrakı cəmiyyətlərin ruhunu, insan təbiətinin qaranlıq tərəflərini açır.

Rəvan

525-ci qəzet .- 2025.-17 may(№85).- S.16.