İnsanlığın ayağa qalxdığı an

Esse

Yüz illər boyunca filosoflar, tarixçilər, alimlər bu sual ətrafında düşünüblər: "Mədəniyyət nədir və haradan başlayır?"

Kimisi bu başlanğıcı ilk alətlərlə bağlayıb - daşdan yonulmuş bıçaqlar, gil qablar, odu kəşf edən əllər... Kimisi isə bu anlayışı cəmiyyətləri idarə edən qanunlardan, yazıdan, memarlıqdan, iqtisadi münasibətlərdən başlayaraq izah etməyə çalışıb. Amma bu sadə, bir qədər də fəlsəfi suala verilmiş qeyri-adi cavab bizi daha dərin həqiqətlə qarşı-qarşıya qoyur. Hansı cavabdır o? Oxumağa davam edək:

Deyilənə görə, bir gün tələbələrindən biri tanınmış amerikalı antropoloq Marqaret Meaddan soruşur: "Bir cəmiyyətdə sivilizasiyanın - mədəniyyətin ilk əlaməti nədir?"

Tələbə klassik cavablar gözləyir: balıq tilovu, gil qab, daş dəyirman, bəlkə də yazı, təkər və sair...

Amma müəllimi Meadın cavabı gözlənilməz olur: "Qırılmış, amma sonradan sağalmış bir bud sümüyü (femur)".

Bud sümüyü? Axı sümük nədir? Tarix kitablarında adı çəkilmir, muzey ekspozisiyasında sərgilənmir, zamanın "böyük kəşfləri" arasında isə heç yoxdur. Bəs sümük necə mədəniyyət əlaməti ola bilər? Daha doğrusu, ilk əlaməti?

Gəlin, Meadın o maraqlı və fərqli izahına birgə nəzər salaq:

"Təbiətdə bir canlının ayağı sındısa, o, ölür. Ayağı sınan heyvan qaça, ov edə, su içə bilməz. Yəni yaşamaq üçün lazım olan təməl ehtiyaclardan məhrum qalar. Hələ bu azmış kimi, çox asanlıqla özündən güclülərin yeminə çevrilər. Heç bir heyvan başqa birinə yem olmamaq üçün onun sağalmağını gözləməz. Amma əgər bir insanın bud sümüyü qırılıb və sağalıbsa, deməli, kimsə o insana qulluq edib. Kimsə onu bir yerdən başqa yerə daşıyıb, təhlükələrdən qoruyub, yeməyini verib, suyunu içirib, ehtiyaclarını qarşılayıb, o, şəfa tapana qədər yanında qalıb".

Bax, mədəniyyət elə burada başlayır. İlk məktəb daşlarında yox, ilk qılıncda yox, ilk yazılı qanunda da yox. İlk mərhəmətdə, ilk şəfqətdə, ilk insani birlikdə başlayır mədəniyyət deyilən.

Hələ də düşünürsünüz ki, sivilizasiya nədir?

O, müasir texnologiya deyil. Göyük yeddinci qatına qədər ucalan binalar deyil. Böyük auditoriyalarda, nəhəng tribunalarda səslənən nitqlər, ya da dəyər vahidləri ilə ölçülən sənətlər deyil.

Əsl sivilizasiya bir yaralıya əl uzatmaqdır. Birinin ağrısına biganə qalmamaq, "mənə nə?" deməməkdir. Bəzən bir tikə çörəyi paylaşmaq, bəzən bir adamın əlini tutmaq, bəzən sadəcə susub onun yanında oturmaqdır.

Bugünkü dünyamızda, sosial şəbəkələrin hər kəsi "görünən" etdiyi bu dövrdə, etiraf edək ki, insanı "görmək" daha da çətinləşib. Eyni şəhərdə yaşadığımız insanlar bizə tanımadığımız, heç vaxt da tanımayacağımız qədər uzaq ola bilir. Birinin canı ağrıyır, amma biz bunun fərqinə belə varmır, varanda da "zamanım yoxdur" deyərək ötüb keçirik. Kiminsə ayağı sınır, amma biz "mənə nə dəxli?" deyirik. Halbuki əsl mədəniyyət məhz o zaman - "dayanıb baxmaq"la başlayır.

Marqaret Mead bizə sübut edir ki, sivilizasiyanı doğuran amil daş və dəmir deyil. Əsl dönüş nöqtəsi insana çevrilməkdir.

Əgər bir cəmiyyət öz zəiflərinə, yaralılarına, ehtiyacı olanlarına qucaq aça bilirsə, deməli, orada mədəniyyət var. Yox, əgər hər kəs yalnız öz rifahı üçün yaşayırsa, "mənə toxunmayan ilan min yaşasın" məntiqi ilə ömür sürürsə, kiminsə ayağı sınanda yanından ötüb keçirsə, orada hələ də "vəhşi təbiət" hökm sürür.

Zaman keçir, texnologiya sürətlə inkişaf edir, sərhədlər yenidən çəkilir, dillər unudulur, binalar uçur, millətlər tarixin tozlu səhifələrində gözdən itir, imperiyalar süqut edir...

Amma bir sümük qalır - sükut içində, əslində isə batinində bəşəriyyətə ən böyük dərsi verən pıçıltısı ilə: "Burada bir insanın canı ağrımışdı, onu tək buraxmadılar".

İnsanlığın insanlığa buraxacağı ən böyük irs bəlkə də budur: insanlığa dair sağalmış izlər...

Bəlkə də bu dünyada ən qiymətli əsər başqasının ağrısını yüngülləşdirmək üçün əyilmiş bir bel, uzanan bir əl, şəfqətli bir baxışdır. Çünki biz ən yaxşı halımızı başqasına xidmət etdiyimiz zaman göstəririk.

Mədəniyyət isə insanlığın ayağa qalxdığı andır!

Şahanə MÜŞFİQ

525-ci qəzet .- 2025- 21 may(№87).- S.12.