Türkçülüyü türklüyə şöhrət: akademik Tofiq Hacıyev

(Əvvəli ötən sayımızda)

Akademik Tofiq Hacıyev üçün dil məsələsi tale məsələsi, birlik məsələsi idi. Dünya türklərini bir araya gətirmək, birləşdirmək, bir-birilərini anlamaqlarına şərait yaratmaq üçün yollar axtarmaq onun həyat idealı idi. Tələbələrinin uğurlarını öz uğurları sayan akademikin tələbəsi, Azərbaycan elmində öz dəsti-xətti ilə seçilən akademik, Əməkdar elm xadimi, filologiya üzrə elmlər doktoru, professor, Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin başqanı hörmətli Nizami Cəfərov öz müəlliminin yaradıcılığının aşağıdakı sahələri əhatə etdiyini göstərir: "I. Dialektologiya, II. Dil ( xüsusilə ədəbi dil tarixi), III. Türkologiya, IV. Yazıçı dili, V. Proqram və dərsliklər, VI. Ədəbiyyatşünaslıq, VII. Tərcümələr, VIII. Publisistika".

Alimin yaradıcılıq sahələri geniş olduğu qədər də zəngin və qiymətlidir. O, elmin hansı sahəsi ilə maraqlanır maraqlansın, axtarışlar aparır aparsın, həmişə yüksək müvəffəqiyyətlərin sahibi kimi çıxış edirdi. Onun bu çıxışlarını nəzərə alan akademik Nizami Cəfərov akademik Tofiq Hacıyev yaradıcılığının türkologiya sahəsindən söz açarkən yazır: "Tofiq Hacıyevin türkoloji marağının (və araşdırmalarının) ilk mərhələsini Azərbaycan dilinin xüsusi ilə qədim dövrünün ümumtürkoloji kontekstdə təqdim etməsi təşkil edir ki, sovet dövründəki antitürkiyə ideoloji şəraitdə bunun nə qədər çətin olduğu barədə geniş söhbət açmaq, yəqin ki, artıqdır. Və yalnız belə bir faktı xatırlamaq kifayətdir ki, hələ 70-ci illərdən onun elmi metodoloji mövqeyini "pantürkçü sayırdılar" (Respublika elmi konfransının materialları, 2 noyabr 2016, səh. 4).

T.Hacıyevin yaradıcılığının sahələri ilə tanış olanda onun akademik Nizami Cəfərovun qeyd etdiyi bütün sahələrdə uğurları bir-birindən o qədər də fərqlənmir və bu sahələrlə bağlı yazdığı məqalə və kitabların sayı bir-birilə az qala bərabərlik təşkil edir. O, hansı sahəyə müraciət edibsə, uğurları sonsuzdur, hansı mövzunu qələmə alıbsa, həmin mövzuda öz əksini tapan tələblər türk xalqının mənafeyinə uğur gətirən məsələlər kimi türk dünyasını təmsil edən mətbuat səhifələrində böyük əks-səda doğurub. Bununla bağlı filologiya üzrə elmlər doktoru professor Elbrus Əzizov yazır: "Tofiq Hacıyevin elmi fəaliyyətində ümumtürkoloji məsələlərin tədqiqi də geniş yer tutur. Alimin "Türk dillərində geminatın mənşəyi haqqında" (1971, rus dilində), "Türk dillərində sözün morfoloji inkişafı" (1981), "Türk dillərində qədim morfemlərin bərpası" ( 1987 rus dilində), "Orxan-Yenisey kitabələri: janr xüsusiyyətləri" (2004) məqalələri və "Türklər üçün ortaq ünsiyyət dili" (2013) kitabı irəli sürülən fikir və mülahizələrin yeniliyi ilə fərqlənir. Tofiq Hacıyev türkologiya üçün xüsusi əhəmiyyət daşıyan bir sıra əsərləri - B.A.Şerebrennikov və N.Z.Hacıyevanın "Türk dillərinin müqayisəli - tarixi qrammatikası"nı, M.Adçının "Qıpçaq çölünün yovşanı", "Dünya və türk: munis tariximiz" əsərlərini bulqar-tatar şairi Mikayıl Baştunun "Şan qızı dastanı" poemasını, Seyid Cəmaləddin İbn Muhənnanın "Hilyətül-insan və həlbətül lisan" əsərini rus dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə etmişdir (Respublika elmi konfransının materialları, 2 noyabr 2016-cı il, səh. 7).

Akademik Tofiq Hacıyevin böyük bir vəzifə kimi qarşısına qoyub həll etmək istədiyi türklər üçün ortaq ünsiyyət dili məsələsi öz başlanğıcını əsrlərlə bundan əvvəl Mahmud Kaşqari nəhrindən götürsə də, bu məsələ bu gün də öz həllini tapmamışdır. Bu başlanğıcı nəzərə alan böyük türkoloq yazır: "Müxtəlif coğrafiyadan olan türkün türklə türkcə danışmasında xüsusi bir mənəvi-psixoloji hissiyyat doğmalığı duyulur. Mahmud Kaşqari deyərdi ki, "Türkün ürəyinə girmək üçün onun dilində danışmaqdan başqa yol yoxdur" (Türklər üçün ortaq ünsiyyət dili, səh. 4) Mahmud Kaşqarinin bu ifadəsini öz amalına çevirən böyük türkoloq bunu iki cəhətdən əsas sayırdı: 1-cisi, ortaq türk dilinin yaranması nəticəsində bütün türkdilli xalqlar bir-birinin ədəbiyyatını, düşüncəsini, ideyasını tərcümansız və izahsız anlayacaq, 2-cisi isə, dil birliyi əsasında birləşən bir xalq dünyanın super güclərindən birinə çevrilmə şansını əldə edəcəkdir.

Akademik Tofiq Hacıyev Prezident İlham Əliyevin çıxışlarının birində söylədiyi: "Türkün dünyası böyük dünyadır. Biz elə etməliyik ki, türk dünyası daha da sıx birləşsin. Bunu etmək üçün bütün imkanlar vardır" fikrini əsas götürərək bildirirdi ki, müxtəlif dil fərqlərinə malik olan türk xalqlarının birliyinin yolu onların dil birliyindən başlanmalıdır.

Tofiq Hacıyev ortaq türk dili ideyasının davamçılarından biri kimi əksər əsərlərində dolayısı ilə də olsa, bu işin genişlənib həyata keçirilməsinə çalışır və bu yolda böyük zəhmət çəkib uğur qazanmağa çalışan insanların arxadaşına çevrilirdi.

O öz ideyadaşlarının bu yolda apardıqları mübarizənin detallarını saf-çürük edərək yazırdı: "İsmayıl bəy Qaspıralı Mirzə Kazım bəyin pedaqoji iş kimi başladığı təcrübəni inkişaf etdirərək siyasi hərəkata çevirmişdi. O bu türkçülük hərəkatında Məcnun qatına qalxmışdı. O, zamanının Mahmud Kaşğarisi oldu. Türk olaraq qalsın deyə türk mədəniyyəti islam mədəniyyətinin içində əriməsin deyə türk öz əcdadının kimliyini yaşatsın deyə, XI əsrin sonlarında türklüyün yenidən dirçəlişinə gur işıq salmaq üçün Mahmud Kaşğari türk tarixinin təzə bir möcüzəsini - möhtəşəm "Divani-Lüğat-it-türk" əsərini yazdı" (Yenə orada, səh. 14).

Min illərin dolaylarından keçib gələn bu ideyanın həyata keçməsi üçün mübarizə aparan hər bir kəsdə Mahmud Kaşğari uzaqgörənliyi, Mirzə Kazım bəy dünyagörüşü və İsmayıl bəy Qaspıralı yanğısı olması birinci dərəcəli tələb kimi qarşıda durmasına baxmayaraq, akademik Tofiq Hacıyev XX əsrin sonlarından bu məsuliyyəti öz üzərinə götürdü və həmin ideyanın təcəssümü olan "Türklər üçün ortaq ünsiyyət dili" əsərini ortaya qoydu. Bu ideyanı həyata keçirmək istəyi, bəlkə də, bəzi dillərin dünyanın hegemon dillərinin basqısı nəticəsində yorulub yolda qalma qorxusu olmuşdur. Çünki bu gün də dünya dillərinin sırasından çıxıb tarixin arxivinə qoyulan dillərin olduğuna şahidik və bu iş yenə də davam etməkdədir. Bütün bu təsirləri nəzərə alan böyük dilçi hələ 1997-ci ildə keçirilən Azərbaycan Yazıçılarının X Qurultayındakı çıxışında dilimizin taleyini düşünərək Bakı şəhərindəki reklamlarda və müxtəlif obyektlərə verilən adlarda əcnəbi təsirlərin artdığını və bu təsirlərdən vaxtında azad olmağın vacibliyini qarşıda duran əsas və vacib məsələ kimi nəzərə çatdıraraq bu cür işlərə son qoyulmasının vaxtı çatdığını günün vacib məsələsi kimi gündəmə gətirmişdi.

Akademik Tofiq Hacıyevin yaradıcılığı ilə bağlı yığcam bir yazı yazmaq qeyri-mümkündür. O, beş yüzdən artıq qiymətli elmi məqalə, on bir monoqrafiya və əlliyə yaxın kitab müəllifidir. Otuzdan artıq dilçi onun elmi rəhbərliyi altında elmlər namizədi (o cümlədən 4-ü xarici ölkələrin vətəndaşı), altısı isə doktorluq dissertasiyası müdafiə edib elmi dərəcə sahibi olmuşlar.

Əlliyə yaxın elmi işə opponent olmuş akademik Tofiq Hacıyevin elmi fəaliyyətinə yüksək qiymət verilmiş, o, 2001-ci ildə AMEA-nın müxbir üzvü, 2014-cü ildə isə həqiqi üzvü seçilmişdi. O, 1984-cü ildən ömrünün sonuna qədər Bakı Dövlət Universitetindəki Türkologiya kafedrasının müdiri, 1993-cü ildə Azərbaycan maarif naziri, 2013-2015-ci illərdə Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru vəzifəsində çalışmışdı.

Bütün ömrünü Azərbaycan türkcəsinin inkişafı və tədqiqinə, eyni zamanda türkçülüyə həsr etmiş bu böyük insanın əməyi həm Azərbaycan Dövləti, həm də Türkiyə Cümhuriyyəti tərəfindən yüksək qiymətləndirilib. O, müstəqillik illərində - 1999-cu ildə dövlətimiz tərəfindən Əməkdar elm xadimi adına layiq görülmüş, 2004-cü ildə isə "Şöhrət" ordeni ilə təltif olunmuşdu.

Görkəmli türkoloqun apardığı tədqiqat işləri və yaratdığı əsərlər Türkiyə Cümhuriyyəti tərəfindən də yüksək qiymətləndirilmişdi. T.Hacıyev 1995-ci ildə Türkiyə Cümhuriyyəti Atatürk Dil Tarix və Kültür Qurumunun fəxri üzvü seçilmiş, 1998-ci ildə isə Türkiyə Cümhuriyyətinin "Ləyaqət nişanı" ilə təltif olunmuşdu. Eyni zamanda, Türkiyə Sanatçılar və Yazarlar Vakfının 2002-ci il üzrə "Türk Dünyasına Hizmət" medalına, 2004-cü ilin mayında Qaraman Türk Dili Ödülünə, həmin ilin iyulunda isə Atatürk Dil, Tarih Yüksək Kurumunun üstün Hizmet Baratına layiq görülmüşdü.

Tofiq İsmayıl oğlu Hacıyev 27 noyabr 2015-ci ildə dünyasını dəyişdi, canından əziz bildiyi Azərbaycan torpağını sanki özünə əbədi səngər seçdi və bu torpağın çox dəyərli bir parçası olan II Fəxri xiyabanda dəfn olundu. Özü kimi, məzarı da ucalıqlarda qərar tutan akademik Tofiq İsmayıl oğlu Hacıyevin adı qəlbimizin, əsərləri isə elmimizin əbədi yaraşığına və ümid yerinə çevrilib və gələcəkdə də belə olacaq.

Ruhu şad olsun!

Sərdar ZEYNAL

Azərbaycan Yazıçılar və Jurnalistlər birliklərinin üzvü,

filologiya üzrə elmlər doktoru,

professor

525-ci qəzet .- 2025.- 22 may(№88).- S.13.