Mədəniyyətə münasibətimiz: necə dəyişə bilərik?

Esse

İncəsənət təkcə gözəllik yaratmaq üçün deyil, eyni zamanda cəmiyyətin, insanın və zamanın güzgüsüdür. Sənət əsərləri çox zaman açıq şəkildə deyə bilmədiklərimizi söyləyir, gizlində qalanları üzə çıxarır. Əsrlər boyu sənətkarlar öz əsərlərində dövrün ictimai və siyasi problemlərinə münasibət bildiriblər. Qədimdən bu günə qədər istər Şekspirin əsərlərindəki siyasi intriqalar, istər Pikassonun "Guernica"sında müharibənin dəhşəti, istərsə də Azərbaycanın çağdaş rəssamlarının əsərlərində, ədəbiyyat nümunələrində, musiqilərdə sosial ədalətsizliklərə etirazlar sənət dili ilə çatırılıb. Məsələn, rəssam Səttar Bəhlulzadənin əsərlərində təbiət gözəlliyi ilə bərabər, insan ruhunun azadlığı da hiss olunur. O, realizmin sərhədlərindən çıxaraq duyğuları rənglərlə çatdırmağa çalışırdı. Səttar Bəhlulzadənin əsərlərindəki təbiət mənzərələri təkcə mənzərə deyil, o, həm də insanın təbiətlə harmoniyası, kökə bağlılığı və daxili dünyasının təzahürüdür. Başqa bir dünyaşöhrətli sənətkar Dieqo Riveranın divar rəsmləri isə Meksikanın ictimai və siyasi tarixini əks etdirən dərin mənalar daşıyır. Bu əsərlər Meksikanın inqilabi ruhunu əks etdirir, eyni zamanda sosial bərabərsizliyin tənqidlərini ehtiva edir. Müasir dövrdə sənətçilər sosial mövzulara daha açıq yanaşırlar. Eyni zamanda küçə sənəti də sosial və siyasi mesajların ifadəsinə çevrilib. Dünyada məşhur olan "Banksy" adlı anonim küçə sənətçisinin əsərləri müharibə, istehlakçılıq və zorakılıq kimi mövzuları ironik və sərt şəkildə gündəmə gətirir. Azərbaycanda da son illərdə bəzi gənc rəssamlar şəhər divarlarında mesajlarını rəmzlərlə çatdırmağa başlayıblar. Bu nümunələrdən yola çıxaraq deyə bilərik ki, sənət əsərləri təkcə estetik obyektlər deyil, onlar həm də sosial mesaj daşımaq funksiyasına malikdir.

Tarixin səhifələrini bir az diqqətlə vərəqlədikdə görərik ki, sosial dəyişikliklər çox zaman səssiz başlayır. Məsələn, bir şeir, bir tablo və yaxud bir mahnı ilə. İncəsənət hər zaman dəyişikliyin görünməyən, amma çox güclü bir vasitəsi olub. Ədəbiyyat, musiqi, rəssamlıq və teatr kimi incəsənət sahələri sadəcə əyləncə vasitəsi deyil, onlar bütün zamanlarda ictimai şüurun formalaşmasında mühüm rol oynayıb.

XIX əsr rus yazıçısı Dostoyevskinin əsərləri sosial mesajlarla doludur. O, yoxsulluq, ədalətsizlik, mənəvi çöküş kimi problemləri gündəmə gətirərək cəmiyyətdə müzakirələrə səbəb olmuşdu. Eyni şəkildə, Azərbaycan ədəbiyyatında Cəlil Məmmədquluzadənin "Molla Nəsrəddin" jurnalındakı satirik məqalələr, karikaturalar və hekayələr xalqı oyatmaq, geriliyə qarşı çıxmaq üçün dəyərli vasitələr idi. Bu əsərlər sadəcə gülüş doğurmur, düşünməyə vadar edirdi. Belə yaradıcılıq nümunələri insan azadlığı, daxili çəkişmələr və cəmiyyətin təzyiqləri barədə dərin sosial mesajlar çatdırır.

Musiqi də sosial dəyişikliklərə təkan verə bilir. ABŞ-də 1960-cı illərdə Bob Dylan kimi sənətçilərin etiraz motivli mahnıları vətəndaşlara hüquqlarının müdafiə etmək üçün ruh verirdi. Azərbaycanda da müasir dövrdə bəzi müğənnilər və rep ifaçıları sosial bərabərsizliyi, gənclərin problemlərini dilə gətirərək sənət vasitəsilə cəmiyyətə mesaj ötürür. Dəyişikliyin ən güclü vasitələrindən biri də teatrdır. Azərbaycanda 20-ci əsrin əvvəllərində Üzeyir Hacıbəyovun "O olmasın, bu olsun" operettası qadın azadlığı və maariflənmə mövzusuna toxunaraq dövrün ciddi problemlərini yumorla gündəmə gətirirdi.

Sovet dövründə bəzi azərbaycanlı rəssamlar və yazıçılar dolayı yollarla senzuranı aşa bilirdilər. Onlar rəmzlərlə danışır, metaforlarla çatdırmaq istədiklərini söyləyirdilər. Bəzən bir rəsm tablosundakı tünd rənglər, bir əsərdəki susqun obraz əslində yüzlərlə sözə bərabər olurdu. Əsərlərdə ictimai və siyasi hadisələr şərh edilir və cəmiyyətdə yeni rəy yaradılırdı. Bəzən sənət təkcə estetik anlayış yaratmır, həmçinin siyasi mesaj ötürmə məqsədi daşıyır. Sənətin siyasi ölçüsü tarix boyu müxtəlif yollarla ortaya çıxıb. Məsələn, 1960-cı illərdə Amerikada etirazlar artdıqca küçə sənətçiləri plastik vasitələr və qraffitilərdən istifadə edərək səslərini çatdırmağa çalışırdılar. Bu kontekstdə sənət geniş auditoriyaya sosial məsələlər üzərində düşünmək imkanı verir. Bu baxımdan da incəsənət bir növ sosial proseslərin təkanverici gücü hesab olunur. Cəmiyyətlər sənət əsərləri vasitəsilə öz tarixlərini mədəni kimliklərini və ictimai problemlərini ifadə edir. Sənətin bu rolu fərqli cəmiyyətlərdə müxtəlif formalarda meydana çıxır. Braziliyalı sənətçi Kandido Portnarinin əsərlərinin özəyini sosial ədalətsizliyə və istismar sisteminə qarşı tənqidi yanaşma təşkil edir.

İncəsənət mədəni şüurun yüksəlməsində müstəsna rol oynayır. Fərqli mədəniyyətlərə aid sənət əsərləri yeni baxış bucaqları yaradır. Müxtəlif səpkili tədbirlər, sərgilər insanları yeni mədəni təcrübələrlə tanış edir. Son illər ölkəmizdə xarici sənətkarların sərgilərinin, görüşlərinin, ustad dərslərinin təşkil olunması, beynəlxalq festivalların keçirilməsi təqdirəlayiqdir. Ancaq gəlin görək cəmiyyətin bu cür tədbirlərə reaksiyası hansı səviyyədədir: təəssüf ki, ötən əsrlə müqayisədə bu cür tədbirlərə qatılan insanların sayı hər gün keçdikcə azalır. Hətta belə cəhdlər bəzən çox sərt reaksiyalarla qarşılaşır. Misal olaraq bu yaxınlarda paytaxtımızda dünyaca məşhur italiyalı heykəltaraş Lorenzo Quinnin heykəlləri ətrafında yaranan hay-küyü önə çəkmək olar. Bu baxımdan belə tədbirlərin tez-tez təşkil olunması zamanla mədəni müxtəlifliyə hörmətin formalaşmasını artırmış olur. Xüsusilə çağdaş sənət sərgiləri iştirakçıların fərqli mədəniyyətlərin estetikasını və dəyərlərini anlamağa imkan yaradır. Sənət həmçinin keçmiş və mövcud mədəni mühit arasında bir körpüdür. Yerli festivallar, xalq rəqsləri və ənənəvi sənətlər cəmiyyətlərin şəxsiyyətini qoruma cəhdləridir.

İncəsənətin bütün sahələri insan əxlaqının inkişafında təsirli olmaqla yanaşı, şəxsin yaradıcı qabiliyyətinin formalaşması onun estetik şüurunun da yüksəlişində əhəmiyyətli rol oynayır. Təbii ki, hər kəs sənətçi olmaq məcburiyyətində deyil. Lakin çağdaş bir insan olmaq üçün hər bir insan az da olsa sənətdən anlamaq məcburiyyətindədir. Təəssüf ki, ölkəmizdə həyat-dolanışıq qayğıları, müxtəlif sahələrdəki problemlər, ictimai geriqalmalar nəticəsində sənətin və ona münasibətin zəif təzahürlərinə tez-tez şahid oluruq. Kütlənin içi boş maqazin proqramlarına, hay-küylü, əxlaq çərçivəsini aşan "ailə-məişət" verilişlərinə daha çox maraq göstərməsi araşdırılmalı sosial problemə çevirilib. O cür verilişlərə niyə bu qədər maraq var? Nə üçün təhsil, mədəniyyət mövzulu proqramlar reytinq qurbanı olaraq yayımdan çıxarılır? Bu məsələlərə aydınlıq gətirilməlidir ki, öz həllini tapsın.

Əfsus ki, təhsil sistemində sənət dərslərinə arzuolunmaz münasibət var. Bir çox məktəblərdə müəllimlərin "Musiqi", "Təsviri incəsənət" dərslərinə laqeyd yanaşmaları şagirdlərdə həmin fənlərlə bağlı "boş dərs" fikrinin formalaşmasına təkan verir. Orta məktəblərdə sənətin belə xoşagəlməz səviyyədə tədrisi ilə sənətin gözəlliklərindən zövq ala bilən, öz mədəniyyətini tanıyan, ətrafa və sənət əsərlərinə tənqidi gözlə baxmağı bacaran fərdlər yetişdirmək mümkünsüz görünür. Media da ciddi sənət hadisələrinə, mədəniyyət xəbərlərinə çox yer vermədiyi üçün cəmiyyət bu mövzulardan uzaqlaşır. Kitab sərgiləri, mədəniyyət festivalları ilə bağlı xəbərlər ara-sıra yayımlansa da, insanların əksəriyyəti bu barədə məlumatsız olduğu üçün arzulanan nəticə alınmır. Sənət həyatı canlı olan bir cəmiyyətin inkişafında təhsil ilə birlikdə medianın da mühüm rolu var. Mediada yer alan hər mədəniyyət xəbərinin oxucular arasında incəsənətlə maraqlanan bir kəsimi maarifləndirəcəyi şübhəsizdir. Xüsusilə televiziya və radio proqramlarının əsas məqsədi xəbər vermək, maarifləndirmək olmalıdır. Lakin hazırda media işin yalnız əyləndirmək vəzifəsini yerinə yetirməklə kifayətlənir. Günümüzdə Azərbaycan mediasında mədəniyyət şöbələri "lazımsız", haradasa simvolik bir bölmə kimi fəaliyyət göstərir. Mədəniyyət jurnalistikası üzrə ixtisaslaşan müxbirlərə ehtiyac duyulmur, hətta hazırda mədəniyyət yazarlarından ibarət bir işsizlər ordusu var desək, yanılmarıq.

Bir cəmiyyətin mədəni səviyyəsini həmin cəmiyyətdə yetişən sənətçilərin və sənətdən anlayan, dəyərləndirmə bacarığı inkişaf etmiş insanların çoxluğu müəyyənləşdirir. Bu səbəblə də incəsənət cəmiyyətlərin mədəni inkişafının əsas göstəricisi hesab edilir və sənətin susduğu yerdə cəmiyyət də tədricən lal-kar olur.

Günel MUSA

525-ci qəzet .- 2025- 24 may(№90).- S.16.