Naxçıvandan dünyaya... Və əks-səda

Təvazökarlıqdan bir qədər uzaq olsa da, deməliyəm ki, populyar "525-ci qəzet"in 2, 9, 16, 23, 28 dekabr 2024-cü il və 13 yanvar 2025-ci il tarixli saylarında dərc olunan "Naxçıvandan dünyaya" adlı silsilə yazılarım həm ölkəmizdə, həm də onun hüdudlarından kənarda maraqla qarşılandı. Araşdırma xarakterli bu məqalələrdə Cəlil Məmmədquluzadə ilə birlikdə Qoridə, Zaqafqaziya müəllimlər seminariyasında təhsil almış Mirzə Əli Əkbər Məmmədxanov-Naxçıvani (1865-1919), onun oğlu - dünya bəhai hərəkatının tanınmış nümayəndəsi, 40 ildən çox Hayfadakı bəhai mərkəzinin - Ümumdünya Ədalət Evinin 9 üzvü sırasında layiqli yer tutmuş Əli Naxçıvani (1920-2019) və sonuncunun qızı, müasir ingilisdilli ədəbiyyatın orijinal simalarından biri, professor, yazıçı-pedaqoq Bəhiyyə Naxçıvaninin (1947) geniş miqyaslı fəaliyyətlərindən, kökləri ilə qədim Azərbaycan torpağına bağlı olan maraqlı ömür tarixçələrindən bəhs olunurdu.

İşin maraqlı tərəfi isə hazırda Fransada, Strasburq şəhərində yaşayan Bəhiyyə xanımın bu yazılarla operativ tanışlığı sayıla bilər. Təbii ki, internet və süni intellekt əsrində burada qeyri-adi heç nə yoxdur. Lakin məsələnin mənəvi tərəfi çox önəmlidir. Bəzi iddialı ədəbiyyat və sənət metrlərindən fərqli olaraq Bəhiyyə xanım babası, atası və özü, eləcə də tarixi vətənlə bağlılıqları haqda yazılanları böyük şükranlıq hissi ilə qəbul etdi. Eyni zamanda nəsil şəcərəsində tutduğu yer və ədəbi xidmətləri ilə bağlı bəzi epitet və müqayisələrlə razılaşmaqda çətinlik çəkdiyini dedi. Fikrimcə, bu, ilk növbədə yazıçı xanımın alicənablığından, yüksək mədəniyyəti və təvazökarlığından irəli gəlir.

İş elə gətirdi ki, Naxçıvanilər ailəsi haqdakı silsilə yazıları diqqətlə oxuyan, hər dəfə də fikir və mülahizələrini bölüşən görkəmli tarixçi alimimiz, professor Solmaz Rüstəmova-Tohidi bu ilin mart ayında Strasburqda olarkən Bəhiyyə xanımla şəxsən görüşmüşdü. Yazıçını öz evində ziyarət etmişdi. Elə oradan da mənə telefon açmışdı. Yalnız əsərlərindən və barəsində İnternet məkanındakı çoxsaylı rəylərdən tanıdığım Bəhiyyə Naxçıvani ilə ilk dəfə canlı ünsiyyət qurmuşduq. Qəzetdəki yazılar əsasında kitab üzərində işlədiyimi eşidəndə xeyli sevinmişdi. Bakıda birinci və sonuncu dəfə 1995-ci ildə atası ilə birlikdə olduğunu, əgər kitab çap edilərsə, mütləq onun təqdimat mərasiminə gələcəyini bildirmişdi. Səsindəki sevinc çalarlarından bir Azərbaycan sevdalısı olduğunu hiss etmişdim.

Feysbuk hesabında görüşlə bağlı geniş "hesabat" paylaşan Solmaz xanımın yazdıqları da müşahidəmin həqiqətə uyğunluğunu göstərirdi: "Bəhiyyə xanıma bir sual vermək üçün üzr istəyirəm. Heyrətlənir. Çünki bayaqdan çox sərbəst söhbət edirik. Maraqla "Buyurun" - deyir. Onun özünü hansı kimlikdə hiss etdiyini soruşuram. "Oh, nə gözəl sual!" - deyə bir daha emosional cavab verir. Sonra birdən ciddiləşir və fikrə gedir. Araya bir sükut çökür. Artıq dostumla mən də tam diqqət kəsilmişik. Söhbətimizin əvvəlində İrandan, xaricdəki iranlılardan və s. xeyli danışmışdıq. Əgər indi "iranlı" desə, heç təəccüb etmərik. Amma nə eşidirik? Bir qədər tərəddüdlə: "Yəqin ki, Azəri..." - deyir... "Mən doğulduğum İrandan 3 yaşında çıxmışam. Ailə münasibətlərindən irəli gələrək fars dilini saxlasam da, bu ölkə ilə heç bir bağlılıq hiss etmirəm. Bəlkə də müxtəlif ölkələrdə yaşadığım, işlədiyim üçün, eləcə də ardıcılı olduğum dinin məziyyətlərinə görə özümü dünya vətəndaşı saya bilərdim. Amma yox... Mən axı bilirəm ailəmin kökləri hansı torpağa bağlıdır. Atam da məni o torpağa, Azərbaycana, Naxçıvana, Ordubada aparıb axı... Mən bu bağları hiss edirəm axı..."

Bu, Bəhiyyə xanımın öz etirafıdır. Tehranda doğulan, uşaqlıq illəri Şərqi Afrikada - Uqandada keçən, kollec təhsilini İngiltərədə, universitet təhsilini ABŞ-da alan, hazırda Fransada yaşayan, əsərlərini ingilis və fransız dillərində yazan bu qeyri-adi qadın gözəgörünməz tellərlə Azərbaycana - əcdadlarının vətəninə bağlı olduğunu heç zaman unutmayıb. Məsafənin uzaqlığı, aradan keçən illər, şəxsi kontaktların azlığı da həmin hissləri korşalda bilməyib.

Mayın əvvəllərində "Naxçıvandan dünyaya. Bir bəhai ailəsinin tarixçəsi" kitabının ilkin variantını bitirib süni intellektin çevirdiyi ingilis tərcüməsini Strasburqa, Bəhiyyə xanıma, orijinalını isə Brüsselə, qardaşı oğlu Əmir Şam Naxçıvaniyə göndərdim. Bir neçə il Bakıda yaşamış Əmir bəy Azərbaycan dilini həm yazı, həm də şifahi nitq səviyyəsində mükəmməl bilir. Üstəlik də, həqiqi bir Azərbaycan vətənpərvəridir. Onlar hər ikisi əlyazması ilə tanış olub diqqətimi bir sıra həssas məqamların dəqiq inikasının vacibliyinə cəlb etdilər.

Bəhiyyə xanım indiyə qədər heç yerdə çap olunmamış "Azərbaycan. Əli Naxçıvaninin 1995-ci ildə doğulduğu ölkəyə səfərinin qısa tarixçəsi" adlı yol qeydlərini mənə göndərdi. Dediyinə görə, bu qeydləri çap üçün deyil, o zamana qədər hələ əcdadlarının vətənində -Azərbaycanda olmamış qardaşı Mehran bəyin xahişi ilə qələmə almışdı. Başqa sözlə desək, xatirələr müəyyən dərəcədə şəxsi-ailəvi xarakter daşıyırdı. Yalnız bir neçə nəfərin tanış olması üçün yazılmışdı. Amma buna baxmayaraq, Bəhiyyə xanım müəyyən tərəddüdlərdən sonra otuz il əvvəl qələmə alınan yol qeydlərinin Azərbaycan dilinə tərcüməsinə və çapına razılıq verdi.

Maraqlıdır ki, tarixi vətənini körpə yaşda tərk etmək məcburiyyətində qalan Əli Naxçıvani hər iki övladı qarşısında mühüm saydığı bir borcu yerinə yetirmişdi - qızı Bəhiyyənin ardınca oğlu Mehranı da Azərbaycana gətirmiş (2006-cı il), eyni ardıcıllıqla Bakı, Naxçıvan və Ordubadla tanış etmişdi.

Bəhiyyə xanımın icazəsi ilə Naxçıvanilərin ailə saqasının bəzi epizodlarını ingilis dilindən tərcümədə "525-ci qəzet"in oxucularına təqdim edirəm.

Vilayət QULİYEV

22 may 2025-ci il, Sarayevo

525-ci qəzet .- 2025. -24 may(№90).- S.10.