"Babək üsyanı"

"Bir rəsmin dedikləri" rubrikasının budəfəki qonağı sənətşünas Nurlan Əbilovdur. Onunla Xalq rəssamı Səttar Bəhlulzadənin "Babək üsyanı" əsərindən danışmışıq.

Səttar Bəhlulzadə 1909-cu ildə Bakının Əmircan qəsəbəsində anadan olub. O, 1933-cü ildə Moskva Dövlət Rəssamlıq İnstitutuna daxil olub və 1939-1940-cı illərdə diplom işi kimi "Babək üsyanı" və "Bəzz qalasının müdafiəsi" adlı əsərləri yaradıb. Lakin bu zaman İkinci Dünya müharibəsi səbəbi ilə onun diplom müdafiəsi etməyə imkanı olmayıb. Sonradan rəssama dəfələrlə diplom müdafiəsi üçün təkliflər edilsə də, bunu rədd edib və cavabında deyib ki, "Məgər diplomsuz rəssam olmur?" Sonrakı yaradıcılıq mərhələsində Səttar Bəhlulzadə Azərbaycan təbiətini romantikcəsinə təsvir edib. Bu əsərlər sırasına "Torpağın arzusu", "Xəzər gözəli", "Qızbənövşəyə gedən yol", "Kəpəzin göz yaşları" kimi nümunələr daxildir.

- Səttar Bəhlulzadə yaradıcılığında tarixi janr. İstərdim söhbətimizə buradan başlayaq.

- Tarixin bütün dövrlərində müharibə və döyüşlər təkcə insan həyatına deyil, incəsənətin müxtəlif sahələrində də dərin iz qoyub. Antik dövrdən etibarən bu mövzu heykəllər, relyeflər, təsviri sənətdə isə mozaika və cızma texnikaları ilə əks olunub. Təsviri sənətdə döyüş səhnələri, qəhrəmanlıq və qələbələr batal janrında təsvir edilir. Azərbaycan təsviri sənətində də batal janrı qədim dövrdən mühüm yer tutub. Qobustan qayalarında ibtidai insanın cızdığı ov və döyüş səhnələri buna örnəkdir. Orta əsr miniatürlərində və XVIII əsr Şəki xanlarının saray rəsmlərində döyüş səhnələri mövcuddur. Tahir Salahovun "416-cı diviziya döyüşdə", N.Vidadinin "Böyük Vətənim", Əbdülxalıqın Babəkə həsr etdiyi "Xalq qəhrəmanı", Səttar Bəhlulzadənin "Babək", Cahangir Rüstəmovun "Müharibə illəri" kimi əsərləri bu janrın nümunələrindəndir. Məhz Səttar Bəhlulzadə də 1939-1940-cı illərdə diplom işi kimi "Babək üsyanı" və "Bəzz qalasının müdafiəsi" adlı əsərləri yaratmışdı. Bu tablo müəllimləri tərəfindən yüksək qiymətləndirilmiş və ona tarixi mövzularda çalışmağı tövsiyə etmişdilər. Moskvadakı təhsil illərində tələbə yoldaşları və institutin professorları onun gələcəkdə böyük tarixi əsərlər müəllifi olacağına inanırmış. Ancaq rəssam qeyd edir ki, mən onların ümidlərini doğrultmadım və təhsil sonrası Qubaya ilk yaradıcılıq səfərim sanki gözlərimi açdı. Burada Azərbaycan təbiətinin ecazkarlığını gördüm və ona vuruldum. Dərk etdim ki, hələ doğma yurdu yaxşı tanıya bilməmişəm. Odur ki, yaradıcılığımı onun vəsfinə həsr etməyə qərar verdim..." Buna baxmayaraq, Səttar Bəhlulzadənin bu qısa müddət ərzində yaratdığı tarixi janrdakı əsərlər diqqətə layiqdir.

- Əsərin rəng həlli necədir?

- Bu tabloda simalar dəqiq ifadə edilməyib. İnsanları bir-birindən ayıran kontrast rənglər və işıq-kölgədir. Tablo statikdir və müəyyən bir anı təsvir edir. Rəng çalarlarında əsasən soyuq tonlardan istifadə edilsə də, bəzi yerlərdə isti rənglər işlənib ki, bu da kompozisiyada kontrast yaradır. Babəkin sağındakı obraz buna misaldır. O, qırmızı rəngli paltarı ilə diqqəti cəlb edir. Əsərdə tünd boz rənglərdən istifadə olunub. Qəhvəyi, boz, torpaq rəngləri və solğun mavi tonlar əsas yer tutur. Rənglər bir-birinə ahəngsiz şəkildə keçid edir ki, bu da xaotik vəziyyət yaradır. Rənglərin bir keçidi, uğurlu şəkildə yerinə yetirilib. Fikrimcə, tünd rənglərin əsərdə üstünlük təşkil etməsinin əsas səbəbi Babək üsyanın məğlubiyyətidir.

- Kompozisiya haqqında nə deyə bilərsiniz?

- Əsər məşhur Azərbaycan sərkərdəsi Babək Xürrəminin rəhbərlik etdiyi üsyanı təsvir edir. Rəsm döyüş səhnəsini və xalqın azadlıq uğrunda mübarizəsini ifadə edir. Mərkəzdə qılınc tutaraq üsyançılara yol göstərən Babək təsvir olunub. Ətrafında isə döyüşçülər və xalq var. Obrazların simaları seçilmir və dəqiq deyil. Bununla da, rəssam ayrı-ayrı obrazların psixoloji vəziyyətlərini deyil, mövcud gərginliyi bizə çatdırmağa çalışır. Babəki izləyən əsgərləri isə ona tərəf baxır. Həmçinin demək lazımdır ki, tablonun mərkəzi hissəsini tutan insan təsvirlərini arxa planda tamamlayan müxtəlif təbiət motivlərinin ustalıqla işlənilməsi haradasa S.Bəhlulzadənin gələcəkdə mənzərəçi rəssam kimi formalaşacağını göstərir. Ümumiyyətlə, Səttar Bəhlulzadə yaradıcılığının ilk illərində tarixi janrda işləsə də, sonrakı illərdə mənzərə janrında əsərlər yaradıb. Tarixi janrda yaratdığı "Qubalı Fətəlixanın portreti", "Babək üsyanı", "Bəzz qalasının müdafiəsi" kimi əsərləri bu qəbildəndir. Sonrakı illərdə o, əsasən Azərbaycan təbiətinin təsviri ilə məşğul olub. Təsvirlərdəki, fırça zərblərində Səttarın dəsti xətti hiss olunur.

- Tablo harada saxlanılır?

- Hazırda Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyində sərgilənən bu əsər kətan üzərində yağlı boya texnikası ilə çəkilib.

- Sizcə, bu rəsm bizə nə deyir?

- Səttar Bəhlulzadənin bu tablosu Azərbaycan xalqının mübarizə ruhunu, Babəkin qəhrəmanlığını və tarixdəki yerini əks etdirən önəmli tarixi-fəlsəfi əsərlərdəndir. Rəssamın fırça texnikası, ifadəli üslubu və rəng seçimləri anın dinamikasını və dramatizmini daha da vurğulayır. Rəssam burada Azərbaycan xalqının mübariz ruhunu, əzmkarlığını, azadlığa olan sevgisini təsvir edib. Babək və Xürrəmilər məğlub olsa da, Azərbaycan xalqının mübariz ruhu heç vaxt buxovlara vurulmayıb.

Aytac SAHƏD

525-ci qəzet .- 2025.- 28 may(№92).- S.9.