Azərbaycanda çay istehsalı niyə azalıb?

Bu ilin yanvar-aprel aylarında Azərbaycanda 3 602 ton çay istehsal edilib. Bu göstərici ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 8,2 faiz azdır. Mayın 1-ə olan hazır məhsul ehtiyatı isə 48,5 ton təşkil edib. Çayçılıq və sitrusçuluq heç də hər ölkədə yaradıla bilən istehsal sahələri deyil. Bundan ötrü əlverişli subtropik təbii iqlim xüsusiyyətlərinin, münbit becərmə şəraitinin olması vacibdir. Tanrının lütfü Azərbaycan torpağını məhz bu özəlliklə də şərəfləndirib.

Ölkədə çay bitkisi ilk dəfə XIX əsrin sonlarında əkilib, çayın elmi əsaslarla becərilməsinə 1929-cu ildən, sənaye miqyaslı plantasiyaların salınmasına isə 1932-ci ildən başlanıb. Əsas hissəsi Lənkəran iqtisadi rayonunun payına düşməklə, ölkədə 21 min hektara yaxın ərazinin təbii iqlim şəraiti, torpaqlarının mövcud vəziyyəti çay bitkisinin becərilməsinə imkan verir.

Azərbaycan çayı dünyada məşhur və seçilən çaylardandır. Ancaq son zamanlar bu sahədə inkişaf deyil, əksi müşahidə edilir. Belə ki, çay plantasiyalarının sayı azalıb, həmçinin, istehsal da azalıb. Təbii ki, vəziyyət belə olanda idxalın həcmi artır. Halbuki Azərbaycan çay istehsal edən ölkə olmasına baxmayaraq, xaricdən çay idxal olunur.

İqtisadçı ekspert Xalid Kərimlinin sözlərinə görə, Azərbaycanın subtropik zonası olan Lənkəran-Astara zonasında çay məhsulu becərilsə də, bu, ölkənin tələbatlarına uyğun həcmdə deyil. Əhalinin tələbatları daha yüksəkdir və buna görə də çaya olan tələbatın ödənilməsi üçün ölkəyə daha çox çay idxal olunur. Bundan sonra isə həm ölkədə yetişdirilən, həm də eyni zamanda idxal edilmiş çay qablaşdırılaraq Azərbaycan şirkətlərinin brendləri altında xaricə ixrac edilir. Ölkədə keçən ilin birinci rübü ilə müqayisədə bu ilin birinci rübündə həm həcm, həm də məbləğ baxımından daha çox çay ixrac olunub. Əgər keçən ilin birinci rübündə 156 ton 1.5 milyon dollarlıq çay məhsulu ixrac edilmişdisə, bu ilin birinci rübündə 173 ton 1 milyon 530 min dollarlıq çay məhsulu ixrac edilib. İdxal olunan məhsullarda kəskin artım var. Keçən illə müqayisədə birinci rübdə çay məhsulunun idxalı kəskin artıb. Amma bu dövrdə ixracın həcminin 20 ton artması, idxalın həcminin isə təqribən 1800 ton artması sual yarada bilər. Bu, sahibkarların anbar qalıqları və gələcək sifarişlərinin icrası, öz ehtiyatlarının planlaşdırılması çərçivəsində ola bilər. Çünki ölkəmizdə əhalinin çaya olan tələbatı kəskin artmayıb: "Çayın istehlak norması bəllidir. Burada ciddi istehlakçı davranışı dəyişmir. Sadəcə, bu, sahibkarların öz anbar ehtiyatlarını tənzimləmək cəhdləridir. Bu, növbəti dövrlərdə həm ölkə daxilində bazar tələbatının ödənilməsi, həm də ixraca yönəldiləcək məhsullardır. Təbii ki, birinci rübdə məhsul idxalı kəskin artıb, amma yəqin ki, növbəti rüblərdə biz idxalın azalacağını və rəqəmlərin təqribən ötənilki həcmlərdə formalaşacağını müşahidə edəcəyik".

İqtisadçı-ekspert Rauf Qarayev deyir ki, çayçılığın inkişafı Azərbaycanda qədim ənənələrə malikdir: "Ölkədə çayçılığa xüsusi yer verilir. Amma son zamanlar ölkəmizdə çayçılıq ikinci plana keçib. Bunun səbəbi isə yerli istehsalçıların xaricdən çay almağı daha ucuz hesab etməsidir. Buna görə də yerli mal kənarda qalır. İkinci səbəb isə kadr probleminin olmasıdır. Çünki ölkədə iqtisadi sahədə daha çox kadr yetişir, nəinki aqrar sahədə. Kadrların yetişdirilməsi üçün onlar beynəlxalq təcrübələrə göndərilmir. Bu baxımdan da ölkədə kadr yetişdirilməsi qənaətbəxş deyil. Onu da əlavə edim ki, ölkədə satılan çayın keyfiyyəti eksporta gedən çaydan çox aşağı səviyyədədir. Ona görə də istehlakçı məcbur olur ki, yerli maldan imtina etsin. Baxmayaraq ki, Azərbaycanda yaşayan xalqlar daha çox çay içən xalqlardan hesab olunurlar".

Meyvəçilik və Çayçılıq Elmi Tədqiqat İnstitutunun Lənkəran Çay Filialının direktoru Fərman Abdullayev bildirib ki, çay ixracı üçün imkanlarımız mövcuddur: "Yerli çay məhsulumuzu ixrac etmək yaxşı haldır. İxracı davam etdirmək üçün də yaxşı imkanlarımız var. Bunun üçün yeni çay plantasiyalarının salınmasına ehtiyac duyulur. Lakin yeni çay plantasiyalarının əkilməsi və tam məhsula düşməsi üçün böyük zəhmət və vəsait tələb olunur. Yaxşı olardı ki, yeni əkilən çay sahələri üçün birdəfəlik subsidiyalar ayrılsın".

F.Abdullayevə görə, çay əkinini artırmaq üçün əlavə tədbirlər görmək lazımdır: "Yeni çay plantasiyaları elmi əsaslarla salınmalıdır. Belə ki, çay əkini üçün torpaq sahəsinin düzgün seçilməsinə, perspektivli sortlardan qələm (çilik) üsulu ilə əkin materialının yetişdirilməsinə, intensiv əkin texnologiyasından istifadə etməyə, müasir suvarma sisteminin qurulmasına, aqrotexniki becərmə işlərinin həyata keçirilməsi üçün xüsusi texnikaların alınmasına və s. ehtiyac var".

Kənd təsərrüfatı məsələləri üzrə ekspert Vahid Məhərrəmovun sözlərinə əsasən, Azərbaycanın istehsal etdiyi çay keyfiyyətli olsa da, az həcmdə istehsal edirik. Yəni istehsal etdiyimiz çay tələbatımızın 1/20-i qədərdir. Bunun da bir hissəsi xaricə ixrac olunur. Çaya olan tələbatımızı əsasən idxal etdiyimiz çay ilə ödəyirik, bununda bir çox səbəbləri var: "Bizdə məhsuldarlıq çox aşağıdır. Azərbaycan sovet dövründə 40000 ton çay istehsal edirdi. İndi isə yaşıl çay istehsalı min tondur. O zaman istehsal etdiyimiz çayın keyfiyyəti seylon çayı qədər deyildi. Amma o dövrdə digər respublikaların da tələbatını da biz qarşıladığımız üçün bu qədər çox çay istehsal edirdik. İndi isə biz həm keyfiyyətli, həm də ucuz çay istehsal etməliyik. Özümüzün tələbatımızı ödəməklə yanaşı, ixrac da etməliyik".

Ekspert qeyd edib ki, bununla bağlı görüləcək bir çox iş var: "Bunlardan biri kəndlilərin maarifləndirilməsidir. Lakin bununla məşğul olan yoxdur. Fermerlərin, kəndlilərin istehsal vasitələrinə olan tələbatlarından biri sudur, bununla bağlı işlər görülməlidir. Onlar suvarma suları ilə təmin edilməlidir. Amma biz su təminatını ödəyə bilmirik. Fermerlər keyfiyyətli gübrələr, dərmanlarla təmin edilmir. Onlar üçün keyfiyyətli gübrə və prefisitlərin əldə edilməsi üçün seçim yaradılmalıdır. Buna görə də rəqabətli mühit yaradılıb, idxalda monopoliya aradan qaldırılmalıdır. Buna görə də bizdə məhsuldarlıq aşağıdır, bahadır".

Vahid Məhərrəmov hesab edir ki, məhsuldarlıq aşağı olanda məhsul baha başa gəlir: "Rəqabət qabiliyyətli olmur. Bəzi fermerlər çox keyfiyyətli çay istehsal edib ixrac etməlidir ki, ölkəyə valyuta gəlsin, paralel olaraq da tələbata uyğun səviyyədə, ölkəyə gətirilən keyfiyyətdə çay istehsal etməliyik ki, daxili tələbat ödənilməli, idxaldan asılılığı azaltmalıyıq. Bu işlər kompleks şəkildə görülməlidir. Çayçılıqla bağlı qanun, dövlət proqramı qəbul edildi dəyişiklik olmadı. Bu sahənin gəlirli olması üçün sadaladığım məsələlər həll olunmalıdır. Çünki problemlər fermerlərin bu sahəyə maraq göstərməsində əngəl olur. Bu əngəllər aradan qaldırılmalıdır. Bu zaman fermer başa düşəcək ki, istehsal vasitələri var, onlar məhsuldarlığı artıra bilərlər və daha çox məhsul istehsal edib gəlirlərini artıra bilərlər".

Sevinc QARAYEVA

525-ci qəzet .- 2025.- 31 may(№94).- S.7.