Yaddaşın qısa dayanacağı

Mərmərənin sahilindəki kiçik şəhərlərdən birində həyat, sanki öz ritmini çoxdan tapmışdı. Dəniz havasının duzlu çəkisi, dar küçələrdən gələn addım səsləri, hər səhər eyni saatda hərəkətə başlayan avtobuslar - hamısı bir növ sabitlik hissi yaradırdı. Bu cür şəhərlərdə sürprizlər nadir hallarda olur, amma o gün, bələdiyyə avtobusunda, həyat iki insan üçün gözlənilmədən fərqli bir səhifə açdı.

Avtobusun içindəki hava payızla qışın sərhədində idi - bir az sərin, bir az dumanlı. Pəncərələr buxarlanmış, oturacaqlar isə nəm paltarlardan gələn qoxunu daşıyırdı. Hər kəsin baxışı öz düşüncəsinə yönəlmişdi, sanki hamı öz səssiz hekayəsini içində danışırdı. Bu adi səhər səfəri, bir ildən çoxdur bir-birini görməyən iki insan üçün yaddaşın qısa dayanacağına çevrildi.

Uzun ayrılıqdan sonra ilk baxışda tanınan, amma artıq dəyişmiş simalar. Keçmişdə bir-birinə yaxın olan iki nəfər indi eyni avtobusda, bir neçə metr məsafədə, lakin tamam fərqli həyatlarda idi. Aradan keçən bir il hər şeyi dəyişmişdi - baxışları, duruşları, hətta bir-birinə baxmamaq tərzlərini belə.

Bu cür təsadüflərdə maraqlı olan odur ki, keçmişlə indinin sərhədi çox incə bir xətlə ayrılır. İnsan birdən özünü illər əvvəlki emosiyaların yaxınlığında tapır, amma artıq o emosiyalar fərqli səslə danışır. Keçmişin xatirələri buxarlanmış pəncərə kimi bulanıq, amma yenə də tanış görünür.

Avtobusun hər dayanacağı bir yaddaş qatına bənzəyirdi. Hər dayanacaqda bir vaxtlar paylaşılmış anlar gözün önündən keçir: bir görüş yeri, bir mübahisə, bir təbəssüm. Amma bu dəfə heç nə demək lazım deyildi. Sükut hər şeyi izah edirdi. İnsanın içində bir tərəfdən nostalji, digər tərəfdən qəribə bir rahatlıq yaranır. Artıq bu tanışlıq keçmişin bir parçasıdır və onunla barışmaq mümkündür.

Bir neçə dayanacaqdan sonra biri düşür, digəri qalır. Avtobus irəlilədikcə uzaqlaşan bir sima arxada kiçilir, sonra tamam itir. Şəhər eyni qalır, amma yaddaşda bir şey dəyişir. Həmin an, bəlkə də on beş dəqiqə çəkir, amma insan beynində uzun illərin xatirələrini hərəkətə gətirir.

Bu, sadəcə bir qarşılaşma deyil, insanın öz keçmiş versiyası ilə səssiz bir görüşüdür.

Psixologiyada belə anlar "emosional yaddaşın aktivləşməsi" kimi izah olunur. İnsan keçmişdə yaşadığı hissləri tamamilə unutmur. Beynin emosional mərkəzləri - xüsusən də amigdala və hipokamp - bu təcrübələri kodlayır və illər sonra eyni duyğusal siqnallarla onları yenidən oyada bilir. Sadəcə bir baxış, bir səs, ya da tanış bir məkan bu mexanizmi işə salır.

Bu o demək deyil ki, insan keçmişinə qayıdır. Əksinə, o, keçmişini yenidən dəyərləndirir. Hisslər eyni qalır, amma onların mənası dəyişir. Bu dəyişiklik bəzən insanın öz daxili inkişafının göstəricisidir.

Keçmiş sevgililər, dostlar və ya sadəcə bir zamanlar yaxın olmuş insanlar arasında baş verən bu cür qarşılaşmalar, emosional bağların son halını göstərir. Əgər insan həmin an sakit qalmağı, təbəssümlə uzaqlaşmağı bacarırsa, deməli, o bağ artıq ağrıyan nöqtə deyil, xatirəyə çevrilib.

İnsan yaddaşında bu hadisələr uzun müddət qalır, çünki onlar yalnız bir hadisəni deyil, həm də özümüzə baxış tərzimizi dəyişir. Belə anlar bizə kim olduğumuzu və kimə çevrildiyimizi göstərir. Bəzən elə bu qarşılaşma insana illər boyu cavab tapmadığı sualı xatırladır: "O vaxt mən niyə belə davranmışdım?" Amma bu dəfə cavab artıq sakit və aydın olur.

Nostalji burada əsas hiss deyil. Nostalji keçmişi olduğu kimi saxlamaq istəyidir, amma bu qarşılaşmalar insanı keçmişdən uzaqlaşdırır, çünki onlar bizə onun artıq keçdiyini göstərir. Yəni bu hadisə həm emosional, həm də zehni azadlıq formasıdır.

Sosioloji baxımdan, bu tip hadisələr kiçik şəhərlərdə daha çox müşahidə olunur. Böyük şəhərlərdə insan izdihamın içində itə bilir, amma kiçik yerlərdə yaddaş daha asan canlanır. Hər küçə, hər dayanacaq bir iz daşıyır. İnsan fərqinə varmadan öz xatirələrinin coğrafiyası ilə hər gün qarşılaşır.

Belə məkanlarda həyat yavaş axır və keçmişi unutmaq çətin olur. Amma bu, mənfi deyil. Yaddaşın bu cür dirçəlməsi bəzən insanın özünü daha aydın dərk etməsinə kömək edir. İllərlə bir kənara qoyulan duyğular bir anlıq üzə çıxır, sonra yenidən sakitləşir. Bu, beynin özünü təmizləmə mexanizminə bənzəyir.

Belə qarşılaşmalardan sonra çoxları bir neçə gün susur, düşünür, ya da təsadüfən köhnə şəkillərə baxır. Bu, nostalji deyil - introspeksiyadır. Yəni insan keçmişdəki versiyasına baxaraq indiki vəziyyətini qiymətləndirir. O, artıq əvvəlki kimi deyil və bu dəyişimi anlamaq həm azadlıq, həm də rahatlıq gətirir.

Əslində, yaddaş insan həyatında sabit bir məkan deyil; o, daim hərəkətdə olan bir sistemdir. Hər xatırlama, yaddaşı bir az dəyişdirir. Beləcə, həmin avtobus səfəri də yaddaşda hər dəfə fərqli şəkildə yaşayacaq. Hər iki insan üçün bu anın mənası zaman keçdikcə dəyişəcək - kimisi üçün sadəcə bir səhər, kimisi üçün isə bir ilin yekunu kimi.

Bəzən bir hadisə həyatdakı uzun prosesləri yekunlaşdırır. Avtobusda baş verən on beş dəqiqəlik səssiz bir qarşılaşma illərlə yığılan duyğuların son səhifəsi ola bilər. Bu, nə romantik bir dönüş, nə də keçmişə qayıdış cəhdidir. Sadəcə, yaddaşın bir dayanacağında iki fərqli insan - bir-birini tanımış, amma artıq tanımayan - bir anlıq dayanır, sonra yollarını yenə davam etdirir.

Bu cür anlar bizə həyatın necə axdığını, insanların necə dəyişdiyini göstərir. Heç bir duyğu tam yox olmur, amma hər biri zamanla formasını dəyişir. Bəzən yaddaşda yalnız bir baxış, bir səssizlik, bir kölgə qalır. Amma o kölgə bizə kim olduğumuzu xatırladır.

Həyat uzun bir marşrutdur. Hər dayanacaqda bir az unuduruq, bir az xatırlayırıq. Amma hər dəfə yola davam edəndə anlayırıq ki, keçmiş arxada qalsa da, biz onunla formalaşmışıq.

Və bəzən ən sakit anlarda, bir avtobusun pəncərəsindən baxarkən, yaddaş qısa bir dayanacaq qurur. Orada nə qalmaq mümkündür, nə də qaçmaq. Sadəcə dayanmaq, nəfəs almaq və yolun davamına hazırlaşmaq.

Rəvan

525-ci qəzet .- 2025.- 8 noyabr (№205).- S.16.