"Doni Tondo"

"Bir rəsmin dedikləri" rubrikasının budəfəki qonağı sənətşünas Humay İslamovadır. Müsahibimizlə intibah dövrünün böyük italyan heykəltaraşı, memarı və şairi Mikelancelo Buonarrotinin "Doni Tondo" əsərindən danışmışıq.

Klassik antik dövrün ənənələrindən ilhamlanan, zəngin yaradıcılığı ilə İtaliya incəsənətini bəzəyən, yüksək intibah dövrünün tanınmış rəssamı, memarı və heykəltaraş - Mikelancelo. Onun əsərləri XVI əsrin məşhur silsilələləridir. Mikelancelonun heykəltaraşlıq istedadı ilə yanaşı, yüksək rəng, rəssamlıq istedadı da danılmazdır. O, erkən yaşda şöhrət qazanmışdı.

Mikelancelonun yaradıcılığının ən başlıca xüsusiyyətləri - obrazların monumentallığı, plastik gücü və dramatizmi, insanpərvərlik hissləri bütün təfərrüatı ilə özünü büruzə verməsidir. Tanınmış rəssamın rəngkarlıq əsərləri əsasən Vatikandakı Skistin Kapellasının freskalarıdır. Məşhur əsərlər silsiləsinə - "Adəmin yaradılışı", "Doni Tondo", "Davud" və digər kompozisyaları daxildir.

- "Doni Tondo"nun tarixçəsi haqqında nələr məlumdur?

- Əsər olduqca irihəcmli və çoxfiqurludur. Kompozisiyanın adı da maraqlıdır. "Tondo"sözü italyan tərcüməsində "dəyirmi" deməkdir. Bu, İntibah dövründə məişət ideyaları ilə bağlı olan bir formadır. Sözügedən əsər Skistin Kapellasının tavan freskaları başlamazdan əvvəl yaradılıb. İş Anqoli Doni tərəfindən sifariş edilib. Kompozisya Mikelancelonun sağ qalmış yeganə panel rəsmidir. Ehtimal olunur ki, bəhs olunan bu rəsm Doninin 1508 və 1509-cu illərdə evləndikdən sonra ərsəyə gəlib. Əsər maraqlı və gözoxşayan detalları ilə zəngindir. Doni Tondo ön planda müqəddəs ailəni Vəftizçi Yəhya ilə birlikdə təsvir edilir. Diqqəti cəlb edən rəsmin ortasında nüsxə rəqəmi əks olunub. Qeyd edilən müqəddəs ailə tablosunda (uşaq İsa, Məryəm ana və Yusif) obrazları görürük. Tablo haqqında bir çox şərhlər, rəvayətlər söylənir. Bu da rəssamın ayrıca bir uğurunun simvoludur. Təsvirin ailə dəyərlərinin timsalında hazırlanması o dövrün maraqlarından qaynaqlanır. Ailə dəyərlərini Məryəm ana obrazı ilə ifadə etmələri xüsusi diqqət mərkəzində göstərilir. Haqqında danışılan bu tablo bir çox elmi nəzəriyyələrə təsir edib. Burada maraqlı obrazlardan biri də Yusif obrazıdır. O, əsərdə Məryəm anadan yüksəkdə verilib. Bu da müqəddəs ailənin tablosunda qeyri-adi bir detaldır.

- Əsərin kompozisiyası haqqında nə deyə bilərsiniz?

- "Doni Tondo" və ya "Doni Madonna" çoxfiqurlu, mürəkkəb quruluşa malikdir. Kompozisiya müqəddəs ailə fonunda çəkilib. Əsərdən göründüyü kimi, Məryəm əsas obrazdır və mərkəzdə göstərilir. O, yerlə əlaqəsinin mövzusunu daha yaxşı çatdırmaq üçün birbaşa yerdə əyləşib. Yusif obrazı Məryəmdən yüksəklikdə verilməsinə baxmayaraq, müqəddəs ailə kompozisiyalarında qeyri-adi nüans yaradır. Yusif sanki əsərdə Məryəmi qoruyur. Yusifin böyük ayaqları taxtı izah edir. Əsərdən göründüyü kimi, Məryəmin uşağı Yusifdən alması və ya əksinə olması ilə bağlı bəzi mübahisələr var. Florensiyanın himayədarı olan Vəftizçi Yəhya, Madonna və uşağı təsvir edən Florensiyalı əsərlərə çox tez-tez daxil edilir. Tabloda canlandıran səhnə elə bil kənd həyatından götürülüb. Çəmənlikdə təsvir olunan Müqəddəs ailə ilə birlikdə gözəl anlar keçirməsi və arxada zahirən əlaqəli olmayan bir qrupdan alçaq divar ayrılır. Tablo indiki halında belə orijinal çərçivəyə malikdir. Mikelancelo dizayna təsir etmiş və ya kömək etmiş ola bilər. Gözoxşayan bu çərçivə bəzəkli şəkildə oyulmuş və kosmosa üçölçülü şəkildə çıxan beş başlıq üçün olduqca qeyri-adidir. Fondakı çılpaqlar kimi, bu başların mənaları da fərziyyə mövzusu olub. Çərçivədə aypara, ulduz, bitki örtüyü və şir başlarının təsvirləri də var. Bu simvollar, bəlkə də, hər birinin gerbindən götürülmüş Doni və Strozzi ailələrinə istinadlardır. Əsərdə gözdən qaçmayan bir epizod var. Həmin epizod isə lentlərin bir-biri ilə bağlanması vasitəsilə iki ailənin evliliyinə işarə olunmasıdır. Kompozisiyada ön planı və arxa planı ayıran üfüqi bir zolaq, çox güman ki, bir divar var. Fon rəqəmləri mənası və funksiyası çoxlu fərziyyə və müzakirələrə məruz qalıb. Vəftizçi Yəhyanın arxasında "Sistine ignudi"nin söykəndiyi və ya oturduğu yarımdairəvi bir silsilə var. Məryəm və Yusif Məsihə baxırlar, lakin arxa planda olan çılpaqların heç biri birbaşa ona baxmır. Burada peyzajla sintetik yaradan uzaq fonda dağlıq mənzərə təsvir edilib.

- Əsərin texnikası və rəng həlli necədir?

- Mikelancelonun bu məşhur əsəri zəngin rəng çalarları ilə insanı valeh edir. İşin texnikası paneldə yağlı temperadı. Parlaq rənglərin üst-üstə düşməsi rəssamın sonrakı Sistine Tavan freskalarında eyni rəng istifadəsindən xəbər verir. Pərdələrin qıvrımları kəskin şəkildə modelləşdirilmişdir və fiqurların modelləşdirilməsi açıq şəkildə heykəltaraşlıqdır, bu da onların orta mərmərdə oyulmuş olduğunu göstərir. Fondakı çılpaq fiqurlar daha yumşaq modelləşdirməyə malikdir və Sistine Tavan fresklərindəki çılpaq kişi fiqurları olan ignudinin xəbərçisi kimi görünür. Mikelancelonun texnikası kölgə kimi daha tünd rənglərdən istifadə edərək, ilk olaraq ən sıx rənglərdən yuxarıdakı açıq çalarlara qədər kölgə salmağı ehtiva edir. Ən canlı rəng Məryəmin geyimlərinin içərisində yerləşir və onun obrazdakı əhəmiyyətini ifadə edir. Çəmənliyi açıq yaşıl tonları bir neçə rənglə vəhdət təşkil edir. Məryəmin geyiminin isti qırmızı çalarlarında rənglənməsi diqqəti anında cəlb edir. "Doni Tondo"nun ölçüsü 120 sm diametrdir. Hazırda İtaliyanın Florensiya şəhərindəki Uffizidə qorunur.

- Sizcə, bu rəsm bizə nə deyir?

- Yüksək İntibah dövrünün tanınmış rəssamı olan Mikelancelonun sənət fəaliyyəti əsrlər keçsə də, yenə diqqət mərkəzindədir. Klassik bədii üslubları özündə təcəssüm etdirən bu rəsamın yaradıcılığında əsərlər müəyyən məişət ideyalarına əsaslanaraq gözəl sənət nümunələri yaradıb. Bəhs etdiyimiz kompozisiya əsasında Vəftizçi Yəhyanın qarşısındakı bitki həm issop, həm də qarğıdalı çiçəyi xüsusiyyətlərinə malikdir, lakin çox güman ki, divardan böyüdüyü üçün issop olmasını aydınlaşdıra bilərik. Qarğıdalı çiçəyi Məsihin atributudur və cənnəti simvollaşdırır, issop isə həm Məsihin təvazökarlığını, həm də vəftizi simvollaşdırır. Arxa planda Livan Sidr ağacını təmsil edən sitron ağacı var. Mikelancelo issop və ağacdan Rabanus Maurusun sitatının əyani təsviri kimi istifadə edir: "Livan sidrindən tutmuş daşlı divarda bitən issopa qədər biz Məsihin atasında olan ilahiliyin və onun Məryəmdən aldığı insanlığın izahına sahibik. Ön planda olan yonca Üçlüyü və xilası təmsil edir. Anemon bitkisi Üçlüyü və Məsihin Ehtirasını təmsil edir. Deməli, İtaliya incəsənətinin görkəmli rəssamı Mikelancelonun "Doni Tondo"əsərinin kökündə ailə dəyərlərini diqqət mərkəzində saxlaması dayanır.

Aytac SAHƏD

525-ci qəzet .- 2025.- 19 noyabr(№210).-S.10.