Kamondo ailəsi

Bir nəslin çöküşü

Son günlər bütün diqqətim, marağım Pera məhəlləsindədir. Demək olar, asudə vaxtlarımı bu ərazidə keçirirəm. İstanbulun sərvətdən, var-dövlətdən dəyərli yerlərinin həm də buralar olduğu qənaətindəyəm. Hələ binaları demirəm, fasadlarındakı naxışlar nəyə desən, dəyər. Açığı, bu dəfə planlaşdırılmış şəkildə yola çıxdım, yəni "yaxınlıqdan keçirdim, dedim bura da baş çəkim" məsələsi olmadı. Bizimkilərdən biri dedi ki, "Adahan DeCamondo Pera" adlı tarixi binada sərgi açılıb. "Gedək" dedim. Bir az qəribə səslənə bilər, amma etiraf edim ki, sərgi ilə bağlı bir cümlə də yaza bilməyəcəyəm. Çünki sərgi hansı sənətçiyə aid idi, necə idi, təşkilində məqsəd nə idi, sənətçi qadın idi, yoxsa kişi, bunlarla bağlı heç bir məlumatım yoxdur. Çünki addım atdığım andan binanın sehrinə elə qapıldım ki, məramımı unutdum.

Sən demə, ağlı başdan alan bu yer XIX əsrdə İstanbulun Avropa üzü sayılan Bəyoğlunun ruhunu daşıyan, Peranın danışan divarları sayılan Kamondo oteli imiş. Binanın inşası 1870-1874-cü illəri əhatə edir. Abidəni Osmanlı imperiyasının nüfuzlu bankir nəsillərindən sayılan Kamondo ailəsi özlərinə "şəhər köşkü" adı altında tikdirib. O dövrdə Pera səfirliklərin, konsulluqların, Levanten tacirlərin, varlı bankir ailələrin yaşadığı, Paris üslubunda bulvarları və Avropa tipli daş binaları ilə İstanbulun "Qərb" hissəsi sayılırdı. Kamondoların da bu ərazidə özlərinə malikanə tikmək üçün yer seçmələri həm ailənin statusunu, həm də Avropa ilə sıx bağlılıqlarını göstərirdi.

Nadir memarlıq

Bina memarlıq baxımından klassik Pera malikanəsi tipinə uyğun formalaşdırılıb. Küçəyə baxan fasadda nizamlı şəkildə düzülmüş iri pəncərələr, hündür tavanlı salonlara işıq salan geniş şüşələr, zərif daş işləmələr, qalın daş divarlarla birləşən taxta döşəmələr binaya həm möhkəmlik, həm də sadəlik verir. Müasir təsvirlərdə vurğulandığı kimi, interyerdə hündür tavanlar, daş səthlər və ağac işləmələr qorunub saxlanılıb. Demək olar, bu günün özündə də otelin otaqlarını gəzərkən XIX əsrin şəhər malikanəsinin atmosferini hiss etmək olur. Otelin quruluşu tipik Pera yamac memarlığına uyğundur: küçə səviyyəsində kafe, dükan və restoran funksiyaları, üst mərtəbələrdə qəbul üçün salon, kiçik idman zalı, daha yuxarılarda isə otaqlar və suitlər yerləşir, ən üst mərtəbədə də Bosfor və Galata mənzərəsinə açılan damüstü restoran və bar mövcuddur.

Ev deməyə min şahid lazımdır

Bina tarixi boyu bina təkcə ev kimi qalmayıb, Pera bölgəsinin dəyişən taleyi ilə birlikdə bu tikili də, necə deyərlər, "çox badirələr atlatıb". Kamondo ailəsinin İstanbuldan tədricən Parisə köçməsi, Osmanlıdan Cümhuriyyət dövrünə keçid, Bəyoğlunun bəzən parlayıb, bəzən də baxımsızlığa məruz qalması bu binadan da yan keçmir. Bir dönəm abidəyə qarşı laqeydli hökm sürür, illər ərzində istifadə forması dəyişir. Nəhayət, bəxt üzünə gülür və son illərdə bu tarixi məkan iddialı layihə ilə yenidən ayağa qaldırılır. Əvvəlcə "Adahan İstanbul" adı ilə butik-otel kimi fəaliyyətə başlayır, daha sonra DeCamondo brendi altında yenidən qurularaq beynəlxalq otel zənciri olan "Marriott"un "Autograph Collection" portfelinə daxil edilir, indi isə "Adahan DeCamondo Pera, Autograph Collection" adı ilə xidmət göstərir. Artıq bina həm turistik, həm mədəni, həm də simvolik ünvan sayılır. Təəssüf ki, binanın memarının kim olduğu dəqiq bilinmir. Amma adından da göründüyü kimi, tikilməsini istəyən Abraham Salomon Kamondodur.

İlk bina, ilk ev, ilk ofis...

Peradakı bu möhtəşəm abidə Kamondo ailəsinin tikdirdiyi ilk bina deyil. Hələ İstanbula gəlişlərinin ilk illərində Qalatada, Sərdarı Əkrəm küçəsində 1861-1868-ci illərdə bina inşa etdiriblər. Təbii ki, Kamondo ailəsinin burada bina tikdirməsi təsadüf deyildi. Qalata limanının sıx ticarət və bank ərazilərində olduğunu nəzərə alaraq özlərinə yaşayış və iş məkanları yaratmaq üçün bu tikilinin inşasına qərar vermişdilər. Bina sadəcə yaşayış məqsədilə deyil, eyni zamanda ailənin bank və ticarət fəaliyyəti ilə də sıx bağlı idi. Sonra elə olur ki, işlər böyüyür, buranı daha çox ofis kimi istifadə etməyə başlayırlar. Elə Peradakı malikanəni də buradan daha böyük yerə köçmək üçün inşa etdirirlər. Təqribən XIX əsrin axırlarında ailənin Fransaya köçü, siyasi-ekonomik dəyişikliklər nəticəsində binanın funksiyası yenidən formalaşır.

Neoklassika zərafəti

Binanın memarlıq üslubu neoklassik elementlərlə zənginləşdirilib. Abidənin fasadındakı neoklassik görkəm, simmetrik pəncərələr, üst qatlarda taxta saçaqlı balkonvari çıxıntılar, daş işləri və zarif bəzəklər xeyli diqqət çəkir. Məkanın daxili yüksək tavanlı salonları, geniş otaqları, böyük pəncərələri elə həm o dövrün, həm də bu dövrün malikanə ruhunu daşıyır. İçəridə müxtəlif dövrlərdə dəyişikliklər olsa da, binanın memarlığı əsas üslubunu qoruyub saxlayır. Hazırda bina tam olaraq nə oteldir, nə də şirkət. Bəzi mənzillər kirayə verilir, bəziləri isə ofisə çevrilib.

Nəvə sevgisinin tarixə çevrilməsi

Kamondo ailəsi dövrünün ən güclü bankir nəsillərindən biri kimi həm memarlıqda, həm şəhər quruluşunda, həm də sosial həyatda dərin iz qoyublar. Həmin izlərdən biri də məşhur Kamondo pilləkənləridir. Hekayənin qəhrəmanı isə bir adamdır: Abraham Salomon Kamondo. "Pulun ağası" sayılan bu adamın ən həssas nöqtəsi nəvələri idi. İlk illərdə ailə Qalata yamacında, yuxarıda bəhs etdiyim binada yaşayırmış, işləri isə aşağıda, Banklar küçəsində - yəni bu günün özündə də banklarla dolu olan o küçədəydi. Hər gün bu dik yamacı enib-çıxmaq həm ailənin böyükləri, həm də evdəki uşaqlar üçün işgəncə kimiymiş. Abraham Kamondonun bir neçə nəvəsi o dövrdə bugünkü Sankt Georg Avstriya Liseyində oxuyurmuş. Məktəbə gedib-gəlmək üçün evdən çıxıb əvvəl bu dik yolu enmələri, sonra Qalatanın içindən dolanıb yenidən yuxarı çıxmaları lazım gəlirmiş. Uşaqlar hər gün bu yolda tənginəfəs olurmuş. Abraham bu vəziyyətdən təngə gəlir, həm öz evləri ilə iş yerləri arasında, həm də nəvələrinin ev-məktəb yolu arasında daha qısa, daha rahat, daha təhlükəsiz keçid olacaq xüsusi pilləkan inşa etdirməyə qərar verir.

"Yıxılsalar da, burunları qanamasın"

Baba yaxşı bir memar tapır və memara sadə pilləkən istəmədiyini deyir, beynindəki fikri ona belə izah edir: "İki hissəli, ortası boşluq olan pilləkən istəyirəm, elə dizayn et ki, uşaq büdrəsə də, yumalanıb aşağıya qədər düşməsin, arada bəndlər kimi yerlər olsun ki, yıxılanda həmin bəndlər uşaqları tutsun". Baxan kimi başa düşürsən ki, sırf bu istəyə görə, pilləkən bu qədər əyri, dalğalı və iki qollu formaya sahibdir. Pilləkənlərin inşa edildiyi dönəmdə ora yalnız ailənin uşaqları üçün deyil, bütün məhəllə üçün önəmli keçid olur. Qalatada banklarda, ofislərdə çalışan Levantenlər, yəni Avropa köklü tacirlər və məmurlar, axşam Pera tərəfdəki evlərinə gedərkən buranı istifadə etməyə başlayırlar. Beləcə, sırf bir babanın nəvələrinə sevgisindən doğan bu konstruksiya, bir anda Qalata ilə Pera arasındakı ən praktik piyada xətlərindən birinə çevrilir. İllər ərzində pilləkənlər təkcə Kamondo ailəsinin deyil, bütün şəhərin gündəlik həyatının parçası olur.

Üslubu da təsadüfi deyil. O dövrün modası olan neo-barok və erkən art nouveau tərzlərindən təsirlənmiş, sanki daşın içində dalğa kimi burulan, yuxarıdan baxanda "saat kimi işləyən" iki quyruqlu forma görsənir. Bu estetik xüsusiyyət ilk dəfə foto ustadları tərəfindən çəkildikdən sonra, bələdçi kitabçaları, romanlar, filmlər üçün vizual simvola çevrilir. İşin sentimental tərəfi isə odur ki, bu pilləkənlər haqqında çox vaxt "Aşiqlər pilləkəni" bəhs edirlər, amma hekayənin kökündə romantik cütlüklər deyil, nəvə həssasiyəti dayanır. Yəni bu əyri daşlar, əslində, ailəvi jestin daşlaşmış vəziyyətidir.

Kamondo ailəsi bu gün haradadır?

Hekayənin ən ağrılı yeri də buradır. "Yıxılmasınlar, burunları qanamasın" deyilən o uşaqların heç birinin nəslinin davamı gəlmir. Kamondo ailəsinin nəsli II Dünya müharibəsində kəsilir. Bu gün "Kamondo ailəsi" adı tarix səhifələrində mövcuddur, amma bioloji olaraq varislər, yəni ailənin soyunu davam etdirən heç kim yoxdur. Kamondolar XIX əsrin sonlarında - Osmanlının siyasi həyatı qarışdığı üçün Avropaya qayıdırlar. Nasist işğalı zamanı Parisdə yaşayan Kamondo ailəsinin varisləri deportasiya edilir, Auşvits ölüm düşərgəsinə göndərilir və orada öldürülürlər. Ailənin bütün üzvləri sonuncu nümayəndəsinə qədər, uşaqlı-böyüklü məhv edilirlər.

Bu gün Kamondo adını yaşadan sadəcə daşlar və sənət əsərləridir. Kamondo ailəsindən qalan əşyalar Fransa dövlət muzeylərinə bağışlanıb və hazırda orada sərgilənir. Kamondonun Parisdəki evi hazırda ölkənin ən prestijli dekorativ sənət muzeylərindən biridir. İstanbuldakı mülkləri isə fərqli şəxslərə satılıb və paylanıb. Doğrudur, Kamondo ailəsi bu gün həyatda deyil, onların varisləri yoxdur, amma qurduqları binalar, pilləkənlər, əşyalar, sənət kolleksiyaları, tarixi mirasları dünya durduqca yaşayacaq.

Türkan TURAN

525-ci qəzet .- 2025.- 29 noyabr (№218).- S.21.