Min qılınca bir qələm

Haqlıydı Füzuli!

Aşiqi-sadiq mənəm, Məcnunun ancaq adı var - bəyanı ilə haqlıydı şair; bizsə dərinə getmirik. Yüz illərdi Məcnunun aşiqliyini vəsf edir, Leylini qınamaqdan qalmır, amma fərqinə varmırıq ki, Məcnun, əslində, çox zəifdi, bir az da... qorxaqdı.

Sübut?

Məcnun - ona inanan, güvənən qadını xoşbəxt eləmək qüdrətində olmayan bu kişi - gücsüzlüyü, qətiyyətsizliyi ucbatından təyinatını təsdiq edə bilmədi və nəticədə qatil oldu. Leylinin qatili. Leylinin güvəndiyi dağ ovulub töküldü və qadın qaldı o ovuntuların ağırlığı altında.

Məcnun Nofəli də döyüş meydanında tək qoyub İbn-Səlam tərəfə keçdi, rəqibinə xilaskarı kimi baxdı; İbn-Səlam Məcnunu təyinat məsuliyyətindən qurtarmaqda bir vasitə kimi göründü ona.

Məcnun etirafdan qorxub, bəhanədən yapışdı. Çünki...

Hər bir kişi iki Qadını sevir. Birini öz fantaziyasında yaradıb sevir, o birininsə, yolunu gözləyir və bu ikinci Qadın hələ dünyaya gəlməyib.

Get, sən o Leyli deyilsən...

Halbuki ürək bir dəfə sevir.

Kişinin təyinatı bu bir dəfəni düzgün tutub, qəlbinin qadınını xoşbəxt edə bilməsilə mütləqləşir. Qəlbindəkini Yanındakı edə bilən Kişi Ən Qüdrətlidir.

Məcnun qüdrətli deyildi!

İbn-Səlamın ölümündən sonra Leyli dayağına - ailəsinə qayıdaydı gərək. Leylisə bu dayağı Məcnun bildi və yanıldı. Məcnun dayaq ola bilməzdi. Çünki Məcnun mühakimələrlə duyğuların savaşında həqiqətin - duyğuların tərəfində dura bilmədi.

Füzuli isə, duyğuların gözəlliyini o qədər ali dildə, elə zərif və dərin, elə əzəmətli və kövrək təqdim etdi ki, insanlıq neçə əsrdir ki, bu sehrdə qərq olur, amma xilas barədə düşünmür.

Ey Füzuli, qılmazam tərki-təriqi-eşq kim,

Bu fəzilət daxili-əhli-kəmal eylər məni.

Bu mənada Leyli güclüdür.

Bu mənada Qadın ucadır, səmimidir, fədakardır, bütövdür.

İlyas Əfəndiyev də bu gücü, bu ucalığı və fədakarlığı etiraf və təqdir edən şairdi. Bəli, bu məqamda şairdi.

Onun şairliyində hər birimizin həyatının əsl gözəlliyi - müdrikliklə həqiqətin dərk olunub yanaşı durduğu anın poeziyası yaşayır. Bu müdriklik həyatımızın çətinliklərinin, səhvlərimiz və günahlarımızın, sarsıntı və mütəəssirliyimizin, peşmanlıq və məyusluğumuzun, əlacsızlıq və əlçatmazlıqların verdiyi dərslərdən gəlmir. Bu - insanın özünü dərk edib, əzəmətini qiymətləndirdiyi zaman yaşadığı hisslərin işıqlı və hərarətli nəhayətsizliyində, məhz orada əsl xoşbəxtliyin olduğunu duyanda keçirdiyi duyğuların qələbəsidir.

İlyas Əfəndiyevin yaradıcı paradiqması Cibran Xəlil Cibrandan oxuduğum bir alicənablıq nümunəsinin heyranlığını xatırladır: kimdənsə balıq istəyəndə sənə ilan verəni qınamağa tələsmə. Düşün ki, yəqin olanı buymuş... Elə isə, bunu səxavət kimi qiymətləndirmək gözəl olmazmı?

Həqiqətin düsturu da buradan çıxır: gözəllik - insan həyatının məqsədidir.

İlyas Əfəndiyevin şairliyi insan qəlbini ehtizaza gətirən, heyranlıqla dolduran müdriklikdir. Bu yöndən yanaşılsa, onun yaradıcılığını dramaturgiya, nəsr bölgüsünə salmaq çətindir, ən azından, "İlyas Əfəndiyev teatrı" ifadəsi dövriyyədə olsa belə. Onun qələmindən (qəlbindən) süzülən yazılar bütövlükdə insan qəlbinin, duyğularının və gözəlliyin şəninə bəstələnmiş nəğmələrdir.

İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığının şairanə ruhu təbiət və insan vəhdətinin əzəmətini, varlığın mahiyyətini, əzəli-əbədi duyğuların qiymətini ifadə edir. Bu yaradıcılıq mahiyyəti ilə insan qəlbini dinləməyə - bu ucalığa enib onu dərk etməyə çağıran bir Səsdir. Amma bu Səs haray deyil, pıçıltıdır, (ən dərin hisslər, yaşanılmış duyğu - istər sevinc olsun, istər kədər - yüksək tonu sevmir), di gəl, bu pıçıltının təlqin gücü insanın ruhunu oyadır, düşüncəsini silkələyir.

"Mən bu fikrə gəlmişdim ki, bizim cəmiyyətimizin hər bir nöqsanlı üzvünü öz yerində oturtmaqla, ona həvəsi, qabiliyyəti olan işi verməklə düz yola salmaq olar. Bunun üçün adamlarımızın qəlbinə, ruhuna nüfuz etməyi bacarmalıyıq. Bizim bir-birimizi dərindən tanımağa, bir-birimizin ürəyinə yol açmağa, ona təsir etməyə imkanımız vardır" ("Söyüdlü arx").

İlyas Əfəndiyevin qəhrəmanı Nuriyyənin cəmiyyəti yazıçının keçmişinin ahəngini, rahatlığını pozmaqla, sanki bu keçmişdən öc alırdı və bu hayıfı onun gənc həyatını çətinliklərin, acıların dözülməzliyindən keçirməklə çıxırdı. Bu anlaşılmazlığın səbəbini yazıçı ömrünün sonunacan düşünürdü və görünür, cavabı hətta özlüyündə etiraf etmək çətindi. Bu etirafdan daha çətin olan bir şey də vardı: xatirələr. Bəlkə ona görə deyirmiş: "Geriyə baxma, qoca"?

"O adam mənim də heç bir zaman yadımdan çıxmadı. Mən keçəl Əmrahın bir zaman dəllək olduğunu bilirdim. Neçə dəfə atam saçlarımı düzəltdirmək üçün məni onun dükanına aparmışdı. Dəllək Əmrah da həmişə atamı böyük hörmətlə qarşılayardı.

Mən heç başa düşə bilmirdim ki, həmin o Dəllək Əmrah indi şəhər sovetinin üzvü olandan sonra nə üçün bizimlə düşmən kimi rəftar edir? Bizdən nəyin qisasını alır? Niyə birdən-birə belə amansız adam olub".

80-ci illərin əvvəllərində böyük maraqla qarşılanmış "Geriyə baxma, qoca" romanı, əslində, Zamanın gündəliyi idi və onu oxuyub başa çatandan sonra, neçə illərdi öz-özümə verdiyim sualın cavabını tapdım sanki və məhz bu roman, ildırım qaranlıq gecəni bir anlıq aydınlatdığı kimi, bəzi mətləblərə işıq saldı.

İlyas Əfəndiyev gündəlikləri niyə yandırdı? Axı, gündəliklər keçmişlə görüş imkanıdır. Gündəlikləri məhv etməklə keçmişlə görüş imkanından birmərrə məhrum olmuruqmu?

Keçmişdə nə vardı? Xəyallar?!

Bəlkə reallıqlar keçmişin bu qiymətli saxlancına - xəyallara gülür, onu aşağılayırdı və mənim kövrək yazıçımın bu ədalətsizliyə səssiz-sözsüz üsyanıydı məhv olmuş gündəliklər? Məgər mənim yazıçımın da qənaəti belə deyildimi ki: "Biz əsəblərimizi dəmir kimi möhkəmləndirmək üçün şüşə qırıntıları üzərində ayaqyalın gəzirik"?!

İndi budur, üstündən neçə onillər ötəndən sonra "Geriyə baxma, qoca" təklifinin bir yazıçı priyomu kimi daha cəlbedici göründüyünün fərqinə varırsan; bu, əslində, keçmişi unutmamağa, onu öyrənməyə çağırışdı, bağları qırılmağa qoymamaq vəsiyyətidi. İncə bir psixoloji priyom: qadağan olunana maraq, sirli görünənə qarşısıalınmaz meyl, canatma insanın fikrini səfərbər edib yönəldir və sən dərinliklərə baş vurmaq, sonacan getmək həvəsindən saxlaya bilmirsən özünü...

Bu çağırışın o biri ucunda isə müdrik bir yolgöstərmə də var - keçmişə aludə olub qalmaq, daim onunla yaşamaq olmaz, yollar sabaha aparır, keçmişin xatirələri nə qədər şirin, gözəl olsa da, gələcəyin naməlumluqlar arasında sayrışan işığı daha cəlbedicidir və bu, həyatın qaçılmazlığıdır.

İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı da, yaradıcılığın kredosu da dünənlə sabahın arasında durub, yol göstərən dünyagörmüş ağsaqqalın xeyirxahlıq dolu nəsihətini xatırladır. Ötürücüdür, ayrıcıdır, həm də sintezdir. Gənclik şövqü, sevgi ilə dolu sintezin lirik, şairanə ovqatı insanı yaşamağa səsləyir.

Koloritli dil, üslub özünəməxsusluğuna sadiqlik hər yazıçıya nəsib olmur. İlyas Əfəndiyevin yazıçılığında orijinallığı təmin edən bir məqam var ki, bu da sözlərin vətəndaşlıq statusu ilə bağlıdır. Bir də ovqatın. Onun əsərlərinin hər hansı birini, adsız-müəllifsiz oxusan, fərqi yoxdur, bu vətəndaş - sözlər və ovqat, həyatsevərlik, yaşamaq eşqi və gözəlliyə münasibət o saat əsərin müəllifini nişan verəcək, deyəcək ki, əlbəttə, İlyas Əfəndiyevindir. "Deyirlər, mənim atam ağılda, yaraşıqda, qanacaqda iki oğlanın biriymiş..." Hətta bəzən adama elə gəlir ki, məsələn, "eyzən", "mərdanə" sözlərini, "hər ikimiz gənc və gözəldik" cümləsini, "çiçək kimi təmiz" ifadəsini, "sonra" ilə başlayan ilk cümləni ilk dəfə İlyas Əfəndiyev yazıb və şairanə üslub, özünəməxsusluğun bu "müəlliflik hüququnu" oğlu Elçinə miras qoyub. Hərdən adama elə gəlir ki, İlyas Əfəndiyevin mövzuları qərib düşüb.Onun mövzularında insan qəlbini riqqətə gətirən, duyğulandıran, gözəlləşdirən nisgili, "təmiz və təravətli olan hər şeyin" barmaqlarının arasından tökülən qum kimi axıb getdiyinin amansızlığını qoyub gedib əvəzində.

İlyas Əfəndiyevin "məişət mövzularından kənara çıxmayan" hər hansı bir əsərini xatırlamaq istəyirsən ki, bugünkü "sevgi səhnələrinin"oxşar cizgilərini müqayisə edəsən. Bugünün hansı əsərində Fəridə tapacaqsan ki, ədalətlərin qara pullarına "yox" demək gücündə olsun? Bugünün fəridələri Ədalətlərin hünərini, kişiliyini, bacarıq və fərasətini evə gələn bağlamaların çoxluğu, inomarkaların ayda dəyişən adları, dünyanın o başında dincəlmək imkanları... ilə ölçürlər.

Yazıçı kimi "adına yazılası" daha ciddi xeyli nüans var ki, bu barədə mütləq danışmaq lazımdır. Bu nüansların əhəmiyyətini duymaq üçün İlyas Əfəndiyevin mənsub olduğu ədəbi dövr, ədəbiyyata gəldiyi vaxtların mənzərəsi haqqında, qısa da olsa, məlumatlı olmaq vacibdir.

Onun ədəbiyyat adlı planetə vizit kartı "Kənddən məktublar" olub. İndi ədəbiyyata kənddən məktublar gəlmir. İndi kənd yerindən durub ədəbiyyata gəlir. O arzularla bugünkü iddialar yerlə göy qədər fərqlidir. İlyas Əfəndiyevin qəhrəmanları dağlarda qalan mahnının nisgilini məhəbbətin vida anı bilirdilər. Bu gün dağlarda təkcə mahnılar qalmayıb... dağlarda çox şey qaldı, betəri də budur ki, dağlarda qoyub gəldiyinin heç o mahnı qədər yanğısını hiss etmək olmur dağları qoyub gələnlərdə.

Azərbaycan repressiya xofundan təzəcə uzaqlaşırdı, gənc yazıçının ailəsi isə "səsi alınmışların" nəsibinə görk olası günlərin acı sonluğunu dadmışdı; atanı bu xof və əzilmələr "aparmışdı". Cəmiyyətin, ideologiyanın "məndən bizə" götürdüyü səmtin üzücülüyü narazılıq doğursa da, "geriyə" cəhdlər hiss olunmurdu. Nəsrdə lirik-psixoloji roman ənənəsinin, insanın mənəvi dünyasının təqdim olunması, mənəviyyat məsələlərinin qoyulması onun adı ilə bağlıdır. Bu, göydəndüşmə təqdimat deyildi, yəni iddia etmək doğru deyildir ki, İlyas Əfəndiyevdən başqa kimsənin adını çəkmək olmaz. Lakin məhz bircə misal çəkmək kifayətdir ki, onun cəsarətli addımının doğurduğu rezonansı yada salsın. "Körpüsalanlar" povesti və Səriyyə obrazı. 1960-cı ildir və qadın üçün, azərbaycanlı ailəsi üçün ağlasığmaz hərəkətləri ilə heyrətamiz qıcıq doğuran Səriyyəni tənqidin və ictimaiyyətin qınağından xilas edən, zənnimizcə, müəllifin obraza aşkar duyulan rəğbəti və bir də yazıçı üslubu. Məhz bu üslub "yeni əxlaq və düşüncə tərzini" həzm etməyə kömək etdi. İlyas Əfəndiyevin dili və obrazların daxili aləmində sonacan səmimi olması Səriyyəni "qəbul etməyə" vadar edirdi. Səriyyənin "qəbul olunmasında" iki il əvvəl oxucuları yeni ovqata kökləmiş, oxucu marağını əsir etmiş "Söyüdlü arx" romanının xidməti də danılmazdır. Yarım əsrdən çox yaşı olan "Söyüdlü arx" yeniyetməliyin mütaliə şövqünün hesabına yazıla bilən "kövrəlmək adiliyini" bu gün də təkrarlayırsa, bu, həm də onun hesabınadır ki, insanın mənəvi yüksəlişinə və ləyaqətinin qorunmasına səsləyən təmiz, təravətli duyğular ahənruba kimi özünə çəkən bir dillə, xoşhal təmasla insanın yalnız özünə etiraf edə biləcəyi bir hekayəti oyadır, hər kəsin öz hekayətini oxutdururdu özünə.

"Gəncliyimin ilk çağlarından məndə "Segah"a anlaşılmaz bir bağlılıq var idi. Mənə elə gəlirdi ki, bu muğam, nə isə, qəmli bir hekayə nəql edir. Lap əvvəllər mən bu hekayətin nədən ibarət olduğunu, "Segah"ın nə söylədiyini anlaya bilməzdim. Mən yalnız axşam qəribliyinə və ya nəyinsə iztirabları ilə pərişan olan bir qızın kədərinə bənzər duyğular hiss edərdim. Lakin o gənc leytenant görüş vəd edib gəlməyəndən sonra hər dəfə "Segah"ı dinləyərkən, qəlbimdə tamamilə yeni bir aləm yaranırdı və mən bu aləmdə yalnız müztərib insan məhəbbətinin böyük taleyini görürdüm. Sanki Leyli bu "Segah"ın dili ilə İbn Salamdan xahiş edirdi ki, ona arvad olmaq üçün Məcnunun eşqini unudana qədər möhlət versin. İndi mən də yalnız o xoşbəxt gecədə mənə görüş vəd edərək gedən, bir də qayıtmayan o gənc leytenant haqqında düşünürdüm".

İlyas Əfəndiyevin bir yazıçı kimi qadın hisslərini, bu hisslərin bütövlüyünü və qadın fədakarlığını duyub qiymətləndirməsi, öz həmcinsinə məhz qadının tərəfində durub, onun gözü ilə "dəyər verməsi", insan münasibətlərində şablonları yox, duyğuların azadlığını, demokratik prinsipi əsas tutması onu həmkarlarından fərqləndirirdi. Onun Həsənzadəsi, Kamranı, Valehi, lap elə Ərşadı, Muradı... Sanki ayrı-ayrı dövrlərdə, ayrı-ayrı qanun-qaydaların hökm sürdüyü məmləkətlərdə yaşayan eyni adamdır və bu eynilik məhz kişilik, ləyaqət, babalardan gəlmə adət-ənənələrə, davranış, düşüncə əxlaqına sadiqlik hissindən su içir, xalqın, millətin təfəkküründə, yaddaşında "əsl kişi" obrazına yeni çalar qatır. Onun qadınları da məhz belə kişilərə görə dünyanın ən ağır, ən dözülməz peşimanlığını yaşaya bilərlər. "Axı, Borçalı dünyanın o başı deyildi ki..." ("Unuda bilmirəm").

"Bu, mənim üçün təsəvvür eləməyəcəyim bir səadət idi. Lakin xeyli fikirdən sonra belə qərara gəldim ki, nazirliyə teleqram vurub, gəlmək istəmədiyimi bildirim. Çünki buradan çıxıb getmək, üz-gözümün öyrəşdiyi adamlardan ayrılmaq... mənə xəyanət kimi görünürdü... axı, buradan Quzey qışlağa cəmi altı-yeddi kilometrdir..." Söyüdlü arxın "sükuta dalmış çöl ilə xoş bir xəyal, bir ömür kimi uzandığı" Quzey qışlaq Nuriyyənin gənc leytenantının - Muradın kəndi idi.

İlyas Əfəndiyevin "Tufandan sonra" kinonovellasında Leylanın cəsarətli jesti həyat yoldaşı Laçının danışmaq, etiraz etmək, "kişilənmək" haqqını əlindən alır. Çünki bu cəsarət həqiqətdən gəlirdi.

"Ovçu gedir... qız baxırdı...

- Məndən xanımınıza salam yetirin... - deyə qız təkrar arxadan qışqırdı, - deyin, mən ona həsəd aparıram, eşidirsinizmi, həsəd!

...Laçın hələ də ovçunun ardınca baxan qıza yaxınlaşıb soruşdu:

- Nə üçün onun arvadına həsəd aparırsan? Gözəl oğlan olduğuna görə?

- Yox, - deyə qız sakit ifadə ilə cavab verdi - Həqiqi kişi olduğuna görə.

Və çevrilib ağır addımlarla Laçından uzaqlaşdı..."

İlyas Əfəndiyevin mütaliəsi haqqında çox dınışıblar və ilk baxışda adama elə gəlir ki, bu zənginlik onun yazıçılığına iz qoymamış olmaz. Onunsa yaradıcılığı milli koloritlə o qədər doludur ki, yad havaya yer qalmayıb. Çünki o, dünyanı, həyatı öyrəndikcə, mənsub olduğu mədəniyyətin, milli ruhun yerini, çəkisini görüb. Bu isə, ona müasirliyi, inkişafı qiymətləndirməkdə qətiyyən mane olmayıb. Yeniliyə, sabaha, gələcəyə münasibət, yeni yanaşma onun əsərlərinə gəncliyin çağlayan enerjisini, nikbinlik və hərarət gətirib. Amma... bütün bu təravətli, gümrah nəşənin dağlarda qalmış nəğmələrin xiffətinə büründüyünü sezmək çətin deyil. Sarıköynək Qədirxan babadan xeyir-dua alıb ayrılanda da, büllur sarayın xəfəsində tıncıxan Bayandurun Aynur üçün bir yeni, əfsunlu dünya olan söhbətlərində də, Ələsgər dayının sazından Nuriyyənin nisgilli qəlbində qalan uşaqlıq xatirələrinin unudulmazlığına çilənən kövrəklikdə də bir yanıqlı sual, qeybdən səslənirmiş kimi sızlayır:

Üzü bəri baxan dağlar,

Mənim sizdə nəyim qaldı?

İlyas Əfəndiyevin "Üçatılan", "Geriyə baxma, qoca" "Xan qızı Gülsənubərlə tarzən Sadıqcanın nağılı" əsərlərini çəkinmədən Qarabağ həyatının, tərəkəmə elatının yaşayış tərzinin, məişətinin etnoqrafik tablosu, Qarabağnamələrdən biri adlandırmaq istəyirəm. Elə bil tərəddüdümün ifrat - həqiqət sərhədindəyəm və yadıma yazı mədəniyyətindəki kübarlığı ilə seçilən Yaşar Qarayevin bənzətməsi düşür: "Bu gün Qarabağlı şairlər və nasirlər arasında Xarıbülbül öz mahnısını hamıdan çox İlyas Əfəndiyevin dili ilə oxuyur".

Bu qəmli nəğmənin nə olduğunu isə, "susmaqdan ürəyi daş olan bilər".

İlyas Əfəndiyevin əsərlərinin təhkiyəsindən süzülən bir ümid işığı, həyat eşqi onları nağıllarımızın ruhuna yaxınlaşdırır. Xeyirxah nağılların igid qəhrəmanları, müdrik qocaları bizi qorxulu divlərin, zalımların əsarətindən qurtardığı kimi, Muradzadə, Ərşad, Şahmar, Ovçu, Həsənzadə, Atayev də davranışları, alicənablıqları, "mərdanə tövrləri" ilə oxucunu haqqın, ədalətin, nəcibliyin, təmiz sevginin, dürüstlüyün varlığına, gözəlliyinə inandırır.

***

Hər bir yaradıcılıq sualdır, həyat, insan, yaradılış haqqında, insan münasibətlərinin çeşidləri, ömrün mənası ilə bağlı düşüncələrdir. Bu müxtəlif, rəngarəng yanaşmalar "gəlimli-gedimli dünyanın" faniliyinə qarşı gücsüzlüyümüzü dərk etməyimizin, bununla belə, bu gücsüzlük qarşısında insan iradəsinin, xəyallarının möhtəşəmliyinə inamımızın yolu yaş, həyat təcrübəsi, dünyagörüşümüz və xarakterimizdən asılı olaraq dəyişə bilir. Amma istedadın dərəcəsi, hamının baxdığında hər kəsin görmədiyi zərrədə bütövü görə bilmək, duymaq həssaslığı yaşın, həyat təcrübəsinin qabağına keçə bilir.

İlyas Əfəndiyevin "Qırçı və qırmızı çiçək" hekayəsi bu düşüncələrin havasına kökləyir oxucunu. Hekayə həm də yazıçının fərdi üslubunu, detalla işləmək, onu mənalandırmaq səriştəsini ifadə edirdi. İnsan kiminçünsə yaşayanda, gərəkli və gözlənilən olduğunu biləndə ömür də, bu ömrün ötüb keçən hər günü də mənalı olur, məzmunlu olur.

"Onun günəşdən, ayazdan yanıb qaralmış geniş alnındakı qırışlar kotan şumu kimi dərin idi...

Qoca yazda və payızda asfaltı deşib çıxan bu xırda çiçəkləri çox görmüşdü və hər dəfə də qocaya elə gəlmişdi ki, bu kiçik çiçək sevinclə ona baxıb nə isə deyir... Lakin nə deyir? Qoca bu barədə fikirləşməmişdi, sadəcə olaraq, çiçəyin zühuru ilə onun dərin qırışları olan çöhrəsindəki sərt ifa-də bir qədər yumşalmış, bu qədər balaca, bu qədər zərif bir varlığın qüdrəti onda riqqətli, mehriban duyğular oyatmışdı".

Onun heç kəsi yoxdu - xatirələrindən və köməkçisi qırçıdan başqa. Bu sakit növrağı ləpələndirən qırmızı bantlı qızın gəlişinəcən beləydi. Qoca yenə də öz aləmində idi, amma indi onun bu aləminin qayğıları bu cütlüyün ailə sevincinə səmtlənmişdi, onlara öz övladları kimi toy edəcəyini düşünürdü. Amma qırmızı çiçəkdən fərqli olaraq, qırmızı bantlı qız qocanın qüruba əyilən ömrünə qəmli bir iz saldı: "...Gözləri xeyli müddət otağın zülmətinə zillənib qaldı. Elə bil ki, bu zülmət bir əbədiyyət idi və o, bu əbədiyyətə qovuşmuşdu. Lakin onun şüuru işləyirdi. Bu şüur isə, işıq və ümidlər silsiləsindən ibarət idi".

Bu silsilənin sonunda "həyatın - böyük və qüdrətli həyatın qanunu" son hökmünü verəcəkdi...

İlyas Əfəndiyev nəsrinin səciyyəsi kimi, iyirminci yüzil Azərbaycanının, azərbaycanlısının həyatının mənəvi-psixoloji barometri" ifadəsinin qüvvətli və kəsərli olmasının kökündə onun yazıçı üslubunun lirizmi, "köhnə ilə yeninin", mühafizəkarlıqla qabaqcıl düşüncənin "dil tapıb yola getməsi" və bir də, fonosemantikanın tədqiqi üçün geniş imkanlar verən sözlərin, səslərin musiqi ahəngi, rəngli sözlərin və rəngli fikirlərin mozaik zənginliyi mühüm rol oynayıb.

Azərbaycan ədəbiyyatının zəngin irsinə qiymətli əsərlər vermiş XX əsrdə insanın bədii-estetik dərkinə xidmət edən yaradıcılıq nümunələri içərisində nəsr poetikası ilə seçilən İlyas Əfəndiyevin milli komedioqrafiya ənənələrinə söykənən dramaturgiyasının da mədəniyyətimizin inkişafında özünəməxsus yeri vardır. Bu, əslində, çox məsuliyyətli bir addım idi; Hüseyn Cavid, Cəfər Cabbarlı dramaturgiyası milli mədəniyyətin qızıl fondunda idi. Mirzə Fətəli Axundov, Nəcəf bəy Vəzirov, klassik dramaturgiya ənənələri vardı, Cəlil Məmmədquluzadənin elə bircə "Ölülər" pyesinin Tofiq Kazımov (rejissor), Elçin Aslanov (rəssam) yozumunda parlaq səhnə uğuru fonunda dramaturgiyaya gəlmək cəsarət tələb edirdi. İlyas Əfəndiyev bu yolu - öz yolunu tapa bildi və sanki Azərbaycan teatr səhnəsinin dili ilə qiymətini aldı: "Sən həmişə mənimləsən". İlyas Əfəndiyevin və Tofiq Kazımovun birgə işi çox yüksək qiymətləndirildi. İlyas Əfəndiyev bir nasir kimi "bizdən mənə" qayıdışını səhnə dili ilə gerçəkləşdirdi. "Məhv olmuş gündəliklər", "Unuda bilmirəm" - 1954-cü ildə yazdığı "Atayevlər ailəsi" pyesindən sonra - 60-cı illərdə İlyas Əfəndiyev dramaturgiyasının bu maraqlı nümunələri teatrımızın səhnəsində hadisə kimi qiymətləndirildi və bu gün də qiymətini itirməyib.

70-ci illərin sonuna doğru ictimai-siyasi həyatımızın dərinliklərində hiss olunan təbəddülatları ədəbiyyatımızın tarixi mövzulara müraciətinə rəvac verirdi. Azərbaycan teatrı İlyas Əfəndiyevin tarixi pyesləri ilə milli-mənəvi dirçəlişə, tarixi yaddaşın qatlarına üz tutdu. "Xurşidbanu Natəvan" (1978), "Sevgililərin cəhənnəmdə vüsalı" (1989), "Hökmdar və qızı" (1991) pyesləri azadlıq, milli istiqlal yoluna çağırışdı və bu mərhələ 30-40-cı illərin pafos teatrının davamı kimi görünürdü, amma bu pafosun mübariz ruhu insanı yormurdu, zəncirin həlqələri kimi bir-birinə bənd olur, birliyə səsləyirdi.

70-ci illərin sonunda, inkişaf etmiş sosializmin yüksək mərhələsini yaşayan Sovetlər Birliyində, onun bir respublikası olan Azərbaycanda bu inqilabi çağırışın bir adı meydan oxumaqdı, etirazdı həm də. "Deyin ki, mən Xurşidbanu Natəvan bu əzablı yolları onlarla birlikdə gedəcəm! Onu da deyin ki, bu uçurumlu yolların sonunda bizi öz milli birliyini, azadlığını tapmış azad Azərbaycan gözləyir!"

90-cı illərdə Azərbaycan tarixi faciələrinin, böyük səhvlərinin acısını yenidən yaşayanda İlyas Əfəndiyev Ağabəyim Ağanın dili ilə xalqına səsləndi.

"Qoy böyük Yaradan sizin kimi Azərbaycan igidlərinin qılıncını əlindən salmasın. Bu, yalnız bizim faciəmiz deyil. İbrahim xanın rus padşahının sözlərinə inanıb, ona tabe olması bizim gələcək nəsillərimizin də faciəsidir. Mənim əziz həmvətənlərim, Azərbaycan türkləri heç bir zaman yadelli padşahın zülmünə tabe olmayacaq. Həmişə vətənin azadlığı uğrunda vuruşacaq".

Və mən, İlyas Əfəndiyevin dramaturgiyasının, dramaturgiya dilinin nasir İlyas Əfəndiyevin dili arasında çox, həddən artıq oxşarlığını qeyd etməyə bilmirəm. Mən bunun pismi, yaxşımı, doğrumu-yanlışmı olmasını düşünmək istəmirəm. Mən onu fikirləşirəm ki, məhz bu dil, məhz bu üslub - İlyas Əfəndiyevin şairanə üslubu onun pyeslərini Azərbaycan səhnə sənətində hələ neçə nəsil yaşadacaq. Və bu üslubda mən İlyas Əfəndiyev adında bir şair görmüşəm.

İlyas Əfəndiyevin "fərdi üslubunun" mühüm cizgisini qeyd etmək lazım gəlir. O, sənətkar ömrünü ictimai fəaliyyət, dövlət qulluğu, məmur meşşanlığından feyziyablığına bölməyib, özünü Sözə, Yazıçılığa bütöv verib. Halbuki ədəbiyyata gətirdiyi obrazların yeniliyinə qarşı hücumlardan, tənqiddən sığortalanmağın ən sərfəli yolu olan "kreslo zəhminə" güvənmək üçün onun imkanları çox olub. Bəlkə quruluşla sonacan barışa bilməyib, bəlkə xarakterindəki "çətinlik" qoymayıb, demək çətindir. Hər halda, hər iki səbəb özünü hiss etdirib. Ünsiyyətdə olduqlarının müşahidəsidir ki, ilıq, romantik, xeyirxah adamlara qarşı munis münasibətdə olan İlyas müəllim xudbin, bədxah, simasız adamlara münasibətdə barışmaz idi. Real həyatdakı mövqeyi onun əsərlərində müxtəlif obrazların səciyyəvi mənəvi keyfiyyətinə dönərdi.

Görünür, İlyas Əfəndiyev özünü daha yaxşı görüb, daha düzgün qiymətləndirib.

Özünə, istedadına, həyata, insana böyük və güclü inamı olan yaradıcı insan hər fürsətdən barınmaq, "harda aş, orda baş" olmaq şakərindən o qədər uzaqdır ki...

İlyas Əfəndiyevin sənətkar amalı "yalnız bir dəfə sevən ürək" timsalındadır - yamaq götürməyib, Yazıçılığı bütün qəlbilə sevib.

"Hər təfsilatda lirik dramatizm və poetik nikbinlik arayan" bu yazıçı haqqında yazını, onunla ünsiyyətini kövrək - əziz xatirə kimi qoruyan İmamverdi Əbilovdan dəqiq, dolu və layiqincə bitirə bilməyəcəyimi düşündüm:

"İlyas Əfəndiyev yalnız üslub əlvanlığı, fərdi intellektual zənginliyi ilə deyil, şəxsi ləyaqəti, davranış və münasibətləri həddində də romantik, şairanə və lirik bir insan ömrü yaşadı".

Südabə AĞABALAYEVA

525-ci qəzet. - 2025.- 7 oktyabr (№181).- S.12-13.