Sükutun ictimai psixologiyası

Esse

Cəmiyyətlər, hətta hakimiyyətlər belə, səssizliklə çökür. Tarix göstərir ki, ədalətsizlik bir gündə yaranmır; o, insanların bir-bir sükuta qərq olduğu, "mənlik deyil" dediyi anlarda böyüyür. Sanki hər birimiz içimizdə kiçik bir vicdan tribunası idarə edirik, amma bu tribunal çox zaman iclas keçirmir. "Qoy başqası danışsın", "mənim sözüm nəyi dəyişəcək ki?" - bu cümlələr sükuta qərq olmuş çoxluğun manifestidir.

Bu çoxluq səhvlərə reaksiya vermir, ədalətsizliyə səs çıxartmır, "başını aşağı salıb" öz işi ilə məşğul olurmuş kimi görünsə də, əslində, ona diktə edilənə boyun əyir. O, nə zalımdır, nə qəhrəman. Onun tək istəyi sadəcə, rahat yaşamaqdır. Lakin tarix də bunu sübut edir ki, ən təhlükəli insanlar zalımlar yox, zalımlara göz yumanlardır. tarixdə ən insanlar zalımlar yox, zalımlara göz yumanlardır. Çünki zülmü davam etdirən yalnız zülm edən deyil, ilk növbədə, zülmə öyrəşəndir.

Biz çox zaman "vicdan əzabı"ndan danışırıq, amma çox az hallarda "vicdan rahatlığı"nı analiz edirik. Halbuki bu, daha əsasdır. Vicdan əzabı insanın içində hələ də bir ümidin yaşadığını göstərir. Amma rahat vicdan artıq o ümidin ölməsidir. İnsan yanlışlığa qarşı susanda içində bir sükut yaranır, o sükut zamanla daşlaşır və dəyişdirmək mümkün olmayan bir rahatlığa çevrilir.

Əsl təhlükə elə bu rahatlıqdır. Kimsə iş yerindəki ədalətsizliyi görür, amma "birdən problem olar" deyib susur. Kimsə yalanı eşidir, amma "hamı belə edir" deyərək keçib gedir. Hər kəsin öz bəraəti var. Cəmiyyətin dağılma nöqtəsi də elə buradadır - hər kəs öz içində bir bəraət tapanda məsuliyyət itir.

Əgər bir xalq uzun müddət "mənlik deyil", "mənə nə var?!" cümləsini təkrarlayırsa, bu, artıq fərdi qorxu yox, milli sindromdur. Az qala, indi haqsızlıq qarşısında susmaq "müdriklik" kimi təqdim olunur. Guya sakit qalmaq, qarışmamaq daha ağıllı davranışdır. Bir baxaq, tarix boyu ən mühüm dəyişiklikləri "qarışanlar" etmədimi?! "Mənlik deyil" deyənlər isə həmin dəyişikliklərdən sonra elə ən çox sevinənlər, "əl çalanlar" olublar.

Əslində, vicdanın səsi heç vaxt itmir. O, sadəcə, bir müddətlik susur. Müəyyən anlarda həzin-həzin içimizdən bir səs pıçıldayır: "niyə bunu etmədin?", "niyə belə demədin?" İnsan isə bu səsi boğmaq üçün özünü "mümkün olmayan reallıq"la aldadır. "Onsuz da heç nə dəyişməz" - bu, həm bəraət, həm də susqunluğun manifestidir. Amma tarixdə hər şey məhz bu cümlənin təkzibi ilə edilib: "Birdən dəyişsə?"

Cəmiyyətin səssizliyini əsas idarə edən qüvvə qorxudur. Qorxu fiziki təhlükə deyil, sosial təzyiq formasıdır. İnsanlar yalnız həbsdən, işdən çıxarılmaqdan deyil, etiketdən də qorxurlar. "Qoy desinlər ki, qarışqanı belə incitməz", "qoy məni sakit adam bilsinlər" - bu cür arzular insanı mənəvi passivliyə sürükləyir. Amma unuduruq ki, ədalətsizlik qarşısında sakit qalmaq da zülmdür.

Bəzən bir insanın susması, yüz insanın yalan danışmasından daha ağır nəticə verir. Çünki insan danışanda, heç olmasa, mövqe göstərir, susmaq isə özünü gizlətmək, hər şeyi səssizcə, qəbul etməkdir.

Bütün cəmiyyətlərdə o susanların əksinə, 1-2 danışan da tapılır. Vicdan məhz onların danışdıqlarındadır. Tarix də məhz bu səsləri unutmur. Əslində isə onlar nə qəhrəman olmağı düşünürlər, nə də liderlik xəyalına qapılırlar. Sadəcə, ədalətsizlik qarşısında susmaq onların vicdan anlayışlarına ziddir.

Bu insanlar cəmiyyətin güzgüsüdür. Onlar danışanda, başqalarının içində boğulmuş vicdan da tərpənir. Çünki vicdan bulaq kimidir - üstünü torpaqla örtmək olar, amma tam məhv etmək mümkün deyil.

Cəmiyyət komfortu sevən olur. Bu komfort həm fiziki, həm də mənəvi rahatlıq verir. Bu mənada, səssizlik ən ucuz rahatlıq formasıdır. Necə deyərlər, "az aşım, ağrımaz başım!" Axı danışmaq cəsarət tələb edir. Bunun üçün nələrdənsə, ən önəmlisi, rahatlığından vaz keçməyi bacarmalısan. Ondan vaz keçməyi könüllü şəkildə neçə nəfər bacarar ki?! Beləcə, həmin o ucuz dediyimiz rahatlıq əslində, bizə ən baha başa gələn komfort olur. Çünki sükut uzandıqca, ədalətsizlik kök atır.

Çoxları düşünür ki, susmaq neytrallıqdır, yəni "heç bir tərəfi tutmuram". Amma əslində, susmaq çox vaxt güclünün tərəfində olmaqdır. Çünki haqsızlıq qarşısında neytral qalmaq haqsızlığı bəsləməkdir. Vicdan təkcə danışmaq, səs çıxarmaq deyil. Bəzən bir baxış, bir jest də etiraz əlaməti ola bilir. Biz bəzən bunları da çox görürük. Amma düşünmürük ki, hər sükutun bir bədəli var. Sükut səsdən daha çox iz buraxır.

Cəmiyyətin sağlamlığı onun nə qədər çox danışması ilə deyil, nəyə görə danışması ilə ölçülür. Vicdan, şəxsi, fərdi məsələ deyil. O, ictimai enerjidir. Hər insanın kiçicik cəsarəti, bütöv bir dövrün dönüş nöqtəsi ola bilər. Ona görə də bəlkə indi hər birimiz özümüzə sadə bir sual verməliyik: "Mən susmaqla kimi qoruyuram?" Çünki bəzən ədalətə xidmət etməyin tək yolu sükutu pozmaqdır!

Şahanə MÜŞFİQ

525-ci qəzet .- 2025.- 22 oktyabr (№ 192).- S.11.