Yaddaş, təbiət və milli kimlik
dastanı
ƏKBƏR
QOŞALININ "ÇOBANBAYATI" POEMASININ
POETİK-FƏLSƏFİ TƏHLİLİ
Adilə NƏZƏROVA
Filologiya üzrə fəlsəfə
doktoru
Əkbər Qoşalının "Çobanbayatı" poeması
bir görüşün
və ya xatirənin təsviri ilə yanaşı, folklor, mifoloji yaddaş və çağdaş insanın
mənəvi axtarışlarını
da birləşdirir. Azərbaycan
ədəbiyyatında çoban
obrazı hər zaman arxaik, qutsal bir anlam daşıyıb.
"Qurani-Kərim"də Musa Peyğəmbərin, Məhəmməd
Peyğəmbərin çobanlıq
etməsi, xalq dastanlarında çobanın
təbiəti qoruyan və anlamlandıran obraz kimi təqdim
olunması bu peşənin əslində
mənəvi bir missiya olduğunu göstərir.
Dedim, çətindimi bu sənət, qardaş?
Dedi, peyğəmbərlər çoban
olubsa,
nə sən sualı ver, nə mən
cavabı...
Göründüyü kimi, "Çobanbayatı" da çoban
təsadüfi insan deyil; o, təbiətin qoruyucusu və xalq hikmətinin canlı daşıyıcısıdır.
Poema səfər motivi ilə başlayır; şair dağlarda tütək səsinə doğru gedir. Bu səhnə qədim dastanların qəhrəman
yolçuluğunu xatırladır.
Dədəm Qorqudun oğuz ərənləri
də dağdan-daşdan,
göldən-çaydan keçərək
qutsal məkana yetişirdi; burada isə şairin yolunu dəyişməsi sadəcə hadisə deyil, arxetiplərin oyandığı mistik görüşdür. Elə
müəllif də bunu bədii-poetik şəkildə belə ifadə edir:
Uzaqlardan
bir ilahi tütək səsi gəlirdi,
Kədər vardı,
fərəh vardı,
dəvət vardı o səsdə...
Bu misralarda həm tütəyin səsi, həm dağın nəfəsi, həm də xalq yaddaşının
dərinliyi duyulur. Oxucu hiss edir ki, burada təbiət öz-özünə, amma
çobanın tütəyinin
vasitəsi ilə danışır.
Əlim
qaşımın üstündə,
qulağım dinşəmədə,
axşamüstü yol dəyişdim
o ilahi səs səmtə.
"Az getdim-üz getdim, dərə-təpə düz
getdim",
Bir saatın tamamında ol məkana yetişdim.
Bu misralar nağıl başlanğıcının çağdaş
poeziyadakı parlaq təcəssümüdür. Müəllif
nağıl formullarını,
necə deyərlər,
folklor oyunu üçün deyil, hadisəni əfsanəvi anlam qatına qaldırmaq üçün
işlədir.
Salam verdim, salam aldım.
Dedim, qardaş, nə çalır, nə oxurdun? -
buralara
o ilahi səsdən tutub gəlmişəm.
Dedi,
"Çobanbayatı"ydı -
bizim,
"Çobanbayatı" -
Çobanların həyatı"...
Çoban obrazı əsər
boyu böyüyür,
adi bir çobandan
təbiətin fəlsəfəsini
oxuyan və xalq hikmətini danışan aqilə çevrilir.
Poemada böyük sufi mütəfəkkiri Mövlana
Ruminin "Ya olduğuntək görün,
ya göründüyüntək
ol!" fikri xatırlanır. Sadə görünən bu sözlər həm fəlsəfi sistemi, həm də xalq hikmətini ifadə edir. Oxucuya daxili dürüstlük və zahiri davranışın harmoniyasına diqqət etməyi xatırladır.
Əsərin əsas ideyalarından
biri təbiətin yaddaşıdır.
Bilirsənmi,
yaddaşı var suların;
bəlkə dağın-daşın da,
hələ desən, bu havanın,
havadakı tozun da...
Bu, qədim zərdüştiliyin
dörd ünsür fəlsəfəsini və
xalq inanclarını xatırladır. Suya and içmək, odun qarşısında səcdə
etmək, daş üzərinə yazı həkk etmək xalqın təbiətə
yaddaş yükləmə
adətlərindən gəlir.
Əkbər Qoşalının
çobanı bu fəlsəfəni çağdaş
sözlərlə ifadə
edir.
Folklorla
bağlılıq poemanın
hər qatında görünür:
Dedim ki,
hər yerə də adınızı qoşmusuz:
Çobankənd, Çoban talası,
Çobanbulaq-
Daha da neçə-neçə sizə
yaxın-uzaq ad...
O adları el veribdi, biz ad verən deyilik,
Eldən
gələn adları
da çevirən ha deyilik...
Bu misralar göstərir ki, çoban və xalq təbiətə, torpağa və ətraf mühitə ad verərkən kollektiv yaddaşı qoruyur. Onlar yeni ad yaratmaqdan çox, kökdən gələn mövcud adları və anlamlarını qoruyur. Burada çoban həm mədəniyyət daşıyıcısı,
həm də təbiətə sayğı
duyan vasitəçi kimi təsvir olunur. Bu ənənə Dədəm Qorqud dastanındakı qəhrəmanların,
yerlərə, təbiət
elementlərinə və
insanlara ad verməsi ilə eynidir.
Poemanın bəzi bölümləri
sanki el məclislərində deyilən
dastandır. Amma fərq
ondadır ki, bu dəfə məclis dağların qoynunda qurulub, dinləyici isə (həm də) qayalar, bulaqlar, çəmənlərdir....
İkimiz
qalanda alaçıqdaca,
illər
öncə bir belə dağ döşündə,
bir ağayaqçün yazdığım
-
"Aldanıb açılır
qar çiçəkləri"
qoşqusunu söylədim -
"Qar çiçəyi"
deyincə kövrəldi
zalım,
Məni
də kövrəltdi,
sazı inlətdi -
Sanki
"Zəminxarə"ylə
"Çobanbayatı"nı bir-birinə
qatmışdı -
tər hava yaratmışdı.
Məncə, bu parçanı
ayrıca təhlil etməyə ehtiyac var:
"İkimiz qalanda alaçıqdaca,
illər
öncə bir belə dağ döşündə..." - Burada
müəllif və çoban arasında yalnızlıq və yaxınlıq anı yaradılır. Alaçıq
(çadır və ya sadə dağ
evi) həm fiziki, həm də poetik mühit kimi təqdim olunur; dağ döşü isə təbiətin sakit və ilahi
fonunu vurğulayır.
"Bir ağayaqçün yazdığım
-
"Aldanıb açılır
qar çiçəkləri"
qoşqusunu söylədim".
Bu misralar müəllifin gəncliyində ağayaqlı
bir gözəli sevdiyini xatırladır və o dönəmdə yaşadığı duyğuları
yenidən canlandırır.
Qoşqu çobanın
musiqisi ilə birləşərək həm
nostalji, həm də emosional təsir yaradır.
- "Qar çiçəyi' deyincə kövrəldi zalım,
Məni
də kövrəltdi,
sazı inlətdi".
- Burada çoban kövrəlir, çünki
qonağın (şairin)
söylədiyi qoşqu,
onun da gənclik illərinə poetik toxunuş vardır. Əslində, həm çoban, həm də şair eyni gözəldən bəhs edirlər. Musiqi və söz isə bu duyğunu birləşdirərək onların
hisslərini rezonansa gətirir.
-
"Sanki "Zəminxarə"ylə
"Çobanbayatı"nı bir-birinə
qatmışdı -
tər hava yaratmışdı".
- Burada isə çobanın ifası çeşidli melodik qatlar yaradır: "Zəminxarə" və
"Çobanbayatı" fərqli musiqi janrlarını simvollaşdırır,
onları birləşdirərək
tər hava formalaşdırır. Bu, artıq
həm müəllifin
texniki ustalığı,
həm də poetik-estetik zövqüdür.
Yeri gəlmişkən, təklif
edirəm ki, poemanın
tütək və saz vasitəsilə ifadə olunan melodik quruluşu yalnız sözlə ötürülməsin. Onun
musiqi notu da yazılsın, hətta səhnələşdirilsin. Bu əsər simfonik və klassik Azərbaycan musiqisi səviyyəsində təqdim
oluna bilər. Çünki hər bir hava, qoşqu
və ritm həm xalq musiqisinin
incəliklərini, həm
də qonağın və çobanın timsalında iki dünyagörmüşün iç
dünyasının əks
etdirir. Belə bir təqdimat poemanın ədəbi, musiqi və səhnə əsəri kimi dəyərini artırar.
Əsərdə musiqi - tütək
və saz ruhun dili kimi
təqdim olunur. Çobanın tütəyi,
sazı ilə şairin sözü arasında dialoq yaranır.
Dedi, qardaş, bir qatar da sən söylə.
"Olsun" dedim,
onun sazı bəmdəydi. -
Elə
ilk misradanca baxdım hava dəyişdi.
Bu, çox köhnə, unudulmuş havaydı...
Saz xalqın yaddaşını,
tütək isə təbiətin nəfəsini
ifadə edir. İkisi birləşəndə
insanla təbiət arasında körpü yaranır.
Sonluğa doğru əsərin
axarı birdən-birə
insani dram səhnəsinə
çevrilir.
Xeyli getdim, o naxışlı,
o ətirli bağlamanı yoxladım,
ətim
üyüşdü elə
bil - içində məktub vardı:
"Şair, məni tanımadın?..
Amma sağ ol, o şeiri ki oxudun...
Bir də bir söz
yazım sənə,
biləsən ki, adın bizdə
doğmadı,
Heç
demədin oğlumuzun
adı niyə Murazdı"?..
Aman, Tanrım! Ola bilməz!
...Gəncliyimin ağayaqlı,
günəşüzlü gözəli,
illər
sonra, unamadan qarşımaca çıxmışdı...
Sən demə, çobanın həyat yoldaşı şairin gənclik sevgilisiymiş. Oğlunun adının "Muraz"
qoyulması bu təsadüfi görüşə
daha dərin anlamlar qatır. Qəhrəmanın demədiyi
sözləri də eşidirik: Murazımız
da, arzularımız dadağlarda
qaldı...
Əsərin çağdaşlıqla bağlılığı isə
Kəlbəcərin azadlığı
və "Elat bayramı" təsvirlərində
özünü göstərir.
Bu misralar həm də folklorun əbədiyyətini şəxsi
həyat hekayəsi ilə birləşdirir:
Aşıq dili yüyrək
olar - mən aşıq olmasam da,
Yüyrək olsun dilim deyim, sonrasını gətirim,
Ay dolandı, illər keçdi, qızım
kamala doldu.
Tələbəydi, dedi, ata, Kəlbəcərə gedəcəm
-
Orda
"Elat bayramı"
var - qardaş ellər
gələcək,
Biz də orda könüllüyük,
gərək ki, iznin
ola...
Beləliklə, poema qədim folklor nəfəsi ilə başlayır, çağdaş tariximizlə
tamamlanır. Bu, milli yaddaşın
bütöv təcəssümüdür.
Poemanın son hissəsindəki:
(Çobanın) Artıq qazi olan oğlu
- adaşım,
Doğma
yurdda
anasının adaşına vurulmuşdur...
-
misraları göstərir ki, əsərin
finalı insan taleyinin sirli və simvolik tamamı kimi görünür - sevdiyi qızın onun adını daşıyan
oğlu ilə öz qızı bir-birini sevir. Beləcə, nəsil və sevgi əlaqəsi
ailəvi, tarixi və təbii tale ilə tamamlanır, oxucuda həm romantik, həm də poetik təsir yaradır.
Çoban motivi təkcə
bizdə deyil, dünya ədəbiyyatında
da önəmli yer tutur. Yunan miflərində
Apollonun çoban sifətində insanlara musiqi öyrətməsi məlumdur. Avropa romantikləri də çobanı "saf təbiət adamı"
kimi təsvir edib. Fars sufi poeziyasında da çobanlıq
ilahi yolun başlanğıcı sayılır.
Amma bunların hamısında
çoban daha çox bədii simvoldur, Azərbaycan poeziyasında isə çoban həm xalqın yaddaşı, həm də real tarixi hadisələrin şahididir.
Əkbər Qoşalının "Çobanbayatı"sı bu
anlamda unikal örnəkdir.
Nəticədə müəllif özü
də aşıq mühitindən gələn
şairdir. Onun yaradıcılığında folklorla çağdaş
poeziyanın birləşməsi
əsas xətdir. Bu poeması isə sübut edir ki, Azərbaycan poeziyası folklor yaddaşından qopmadan çağdaşlıq
yarada bilir. Beləliklə, "Çobanbayatı"
sadəcə bir poema olmaqda qalmayıb,
milli yaddaşın çağdaş
poeziyada yenidən doğuluşudur.
525-ci qəzet 2025.- 30 oktyabr
(¹198).- S.14.