ULDUZDAN ULDUZA

Elə cavanlığından ixtiyar olan Füzuli ulduzlar seyrinin hikmətini sadəcə hərdən başını qaldırıb göyə baxanların deyil, zülmət gecələrdən dan yeri qızaranacan nəzərləri səmaya dikilənlərin, uzaqdan-uzağa səyyarələrlə həmsöhbət ola bilənlərin anlayacağını qələmə gətirəndə, əlbəttə ki, haqlı idi:

Kəvakib seyrini şəb ta səhər bidar olandan sor.

Elə millət ulduzlarının da qiymətini və siqlətini hər yetən deyil, Vətən təəssübünü çəkənlər, xalqı ilə nəfəs alanlar daha yaxşı duyar.

Qoca Şərqin müsəlmanlaşanacan heykəltəraşlığı da olmuşdu, gözəl rəssamlıq sənəti də. Ancaq İslamiyyət gəldi, VII-VIII əsrlərdən etibarən yayıldığı bütün ərazilərdə heykəltəraşlığın da, yontuçluğun da, rəssamlığın da qarşısında yasaq çəpərləri çəkdi. Rəqibi olan bütpərəstliyin yaşamasına rəvac verən surət yaratmağı yeni din qadağan etmişdi. Ona görə də insanlar rəssamlıq qabiliyyətlərini, hədəqəsinə sığmayan çəkmək istəklərini xətt, yazı səmtinə yönəltdilər. Xəttatlıqdakı rəssamcasına özünüifadəetmə canatmaları ilk növbədə ona gətirib çıxardı ki, xəttin bir-birindən gözəl çeşidləri yarandı.

Və Azərbaycan ulduzları orada da parladı. Ərəb əlifbasının yayılıb işlək olduğu nəhəng ərazidə - bütün Yaxın-Orta Şərqdə, Mərkəzi Asiyada istifadə edilən yeni və çox gözəl bir neçə xətt növünün yaradıcısı Azərbaycan sənətkarları oldu. Nəsx vardı, təliq vardı, ikisi də gözəl və məşhur xətlər idi, amma onların qovuşuğundan üçüncü bir xətt də yazı meydanına çıxdı. İki məlumun övladı olan nəstəliq sonra onu da, bunu da üstələdi və daha çox istifadə edilməyə başlandı, ümum tərəfindən daha gözəl və iti yazmağa imkan verən kimi təsdiqləndi. Nəhəng coğrafiyada həvəslə qəbul edilən bu yeninin müəllifi azərbaycanlı idi - Xacə Mir Əli ibn İlyas Təbrizi ( 1340-1420).

Azərbaycan ulduzunun, Azərbaycan istedadının üstünolma və yeniliyə, ixtiraçılığa, icadçılığa maillik keyfiyyəti zamanın hansısa parçasında parlayıb sönən işıq deyildi, millətin cövhərində olan bu xüsusiyyət sürəkli olaraq bütün əsrlərdə davam edirdi. Harada vergili azərbaycanlı vardısa, harada Azərbaycan ulduzu parlayırdısa, orada mütləq təzə olan, cəlb edən, ülgü sayılan nəsə vardı. Həm də lap əvvəldən bu parlaqlıq yalnız ayrı-ayrı ötkün düşüncəli, ilhamı cilovsuz qandaşlarımızın qabağa çıxması kimi deyil, həm onların məktəb yaratması, səbk təklif etməsi, yola çevrilməsi ilə müşayiət edilib.

XIII yüzildən etibarən artıq İslam dini yetərincə oturuşandan, başlanğıcdakı sayaq ona rəqib ola biləcək dinlərdən hürküsünün aradan getməsindən sonra şəriətin əliylə incəsənətdə qoyduğu bəzi məhdudiyyətlərə yumşaqlıq göstərdi, bunun sayəsində asta-asta rəssamlıq da, miniatür sənəti də inkişafa başladı. Kitab rəssamlığında əvvəlcə daha çox Çindən gələn boyakarların gücündən istifadə edirdilər.

Böyük elm, təhsil, mədəniyyət qurucusu və dövlət xadimi Fəzlullah Rəşidəddin (1318-1247) yazdığı möhtəşəm “Cami ət-təvarix” salnaməsinə rəsmlər çəkməkçün Çindən dəvət etdiyi bir çox fırça ustaları ilə yanaşı yerli rəssamları da cəlb etmişdi. Çindən təşrif gətirən və Yaxın-Orta Şərqdəki rəssamlardan fərqli olaraq, neçə yüzil ərzində şəkil çəkməklərinə yasaq qoyulmamış rəssamların yanında azərbaycanlılar əsla sönük görünmədilər, uzun müddət təzəöyrənən qismində qalmadılar, qısa zaman içərisində dirçəldilər, irəlilədilər, qan yaddaşındakı keçmişlərdə güclü rəssamlığa malik olmaq qüdrəti tezcə oyandı və onlar az sonra gəlmə mahir rəssamları da üstələdilər. İndi həmin XIII yüzildə elə o “Cami ət-təvarix”in səhifələrindəki azərbaycanlılar çəkən miniatürləri çinlilərin çəkdikləri ilə qarşılaşdıranda görürsən ki, ənənəsi qırılmamış, yolu davam etmiş çinlilər və yaddaşı korşaldılmış, yasaqlara mübtəla edilmiş və bir neçə əsrlik fasilədən sonra yolu yenidən başlayan Azərbaycan türkləri arasında artıq elə bir ciddi fərq yoxdur. Hər ikisi yüksək səviyyəli, elə bərabər güclü miniatür məktəbləridir, sadəcə, hərəsinin öz tərzi, öz görmə və göstərmə özünəməxsusluğu var.

Azərbaycan rəssamları çox da iri olmayan zaman kəsiyində elə sıçrayışlı inkişafa nail olurlar ki, özləri miniatürlülükdə, kitabçılıqda təzə məktəblər yaradırlar. Səfəvilər dönəmində Azərbaycan boyakarlığı elə bir zirvəyə çatır ki, sanki heç arxadakı yasaq yüzilləri yoxmuş. Sanki elə rəssamlığımız binayi-qədimdən fasiləsiz olaraq bu işlə məşğulmuş. Adının qarşısına “böyük”, “görkəmli” təyinləri tərəddüdsüz əlavə edilə biləcək və bir çoxunun yaratdıqları günümüzə gəlib çatmış bolluca rəssamlarımız arasında hamılıqla zirvə hesab edilən Sultan Məhəmməd (1470-1555) yetişdi. Bu misilsiz ustadın sağında-solunda - elə Azərbaycanda da, Azərbaycandan kənarlarda da onlarca, yüzlərcə rəssamlar vardı. Aralarında istedadlılar, parlaqlar, lap “ulduz” adlandırıla biləcəklər də az deyildi. Ancaq Sultan Məhəmməd ulduzlar arasında daha seçkin ulduz ucalığına yüksəlməyə, yolgöstəriciyə, məktəbə çevrilməyə müvəffəq oldu.

Həm də “Sultan Məhəmməd məktəbi” deyilən sənət hadisəsi təhlilçilərin, sənətşünasların sonralar tarixin hündürlüyündən baxaraq müəyyənləşdirdiyi dəyərləndirmə deyil. Onun üslubu, örnək işləmə xətti, ətrafına toplayaraq bilavasitə yönəltdiyi ardıcılları elə sağlığındaca onun rəssamlıqda MƏKTƏB kimi qavranılmasına əsas vermişdi.

Orta əsrlərdə əngin bir məkan müstəvisində - Orta Asiyadan Hindistana, Qafqazlardan İrana, Əfqanıstana, Anadoluyadək uzanan məkanda işlənmiş və indi dünya boyu kitab və əlyazma xəzinələrində qorunan yüzlərlə miniatürlü “Divan”, sıra-sıra məsnəvi və salnamənin vərəqlərində Sultan Məhəmmədin özünün və onun banisi olduğu Təbriz miniatür məktəbi təmsilçilərinin əl işləri təravətini və cazibəsini itirmədən yaşamaqda, yaradıcılarının adını və xatirəsini yaşatmaqdadır.

...XVI yüzilliyin ikinci yarısında, XVII əsrdə əsrlərcə təntənəli yürüşünü etmiş fars və ərəbdilli şeir sanki təntimişdi, elə bil ki, artıq özünü təkrarlayır, yerində sayırdı və yeniliklərlə heyrətləndirməyə heyi yoxdu. Amma şeirin böhran yaşadığı, eyni ahəngdə səslənən xora bənzəməyə başladığı bu əyyamlarda qəfilcə üfüqlərdən Saib Təbrizi (1592-1676) boylandı və həm də Azərbaycandan kənarda - Hindistanda parladı. Hərçənd qadir sərkərdə və dövlət xadimi, eyni zamanda, həssas şair olan Məhəmməd Bayram xanın (1501-1561) lütfündən və gördüyü tədbirlərin bərəkətindən o çalarda Hindistanda mükəmməl bir türkdilli şeir mühiti yaranmışdı. Oralarda hakimiyyətdəki yüksək səlahiyyətlərindən istifadə edərək Bayram xanın Azərbaycandan, İran və Əfqanıstandan, Orta Asiyadan gətirdiyi xeyli şair yaşayıb-işləməkdəydi.

Təbrizli Saib Hindistana gedib çıxanda bu ölkədə hind, fars və türkdilli yüzlərlə, minlərlə şair vardı.

Və kənardan təşrif gətirən Saib Hindistanda uzun müddət qalası oldu, buralar onunçün ikinci əziz yurda çevrildi və bu gəlmə sənətkar yerli ədəbi zövq və səliqəyə uyğunlaşmaq əvəzinə özü mühitə dəyişdirici təsir etdi, Hindistan ədəbiyyatının içərisində yeni bir üslub yaratdı. Mahiyyəti ilə bu dəstxət farsdilli poeziyada Azərbaycan üslubu olsa da, tarixə və dillərə “Hind səbki” kimi düşdü.

Azərbaycan istedadının gücü və izahsız sirri də bundadır - bərq vurur, qüvvət saçır, amma həm də cəzb edir, həm də qaçılmaz dalğası ilə insanları yeni istiqamətlərə tuşadır.

Özünüzü nəhəng bir xəritənin qarşısında təsəvvür edin - bu, Mərkəzi Asiyanın orta əsrlərdəki xəritəsidir və dərhal göz önündə hər xalqı, hər məmləkəti ayrı bir rəngdə göstərsən, əlvan xalı canlanacaq.

Xalını xatırlamışkən, elə xalçaçılıqda da Azərbaycan sənətçisi özünün ulduz olmaq möhürünü vurdu. Təbrizin, Şirvanın, Qarabağın, Qubanın və digər bölgələrimizin xalçalarındakı çeşnilər başqalarından ötrü örnəyə çevrildi.

Ancaq xalçaçılıqdakı örnəkçiliyimizin, çeşni ötürməkliyimizin, naxışvurma özəlliklərimizin sevimli cəhəti o idi ki, bu işə ara-sıra peşəkar rəssamlar qatılsa da, əsasən və ənənəvi olaraq bu kəşfləri, yenilikləri edənlər, ülgüləri yaradanlar artıq nə məşhur alimlər idi, nə adlı-sanlı miniatürçülər idi, nə ünlü şairlər idi. Bu yeni modellər təklif edən və bəyənilərək ardıcıllar qazanan xalçaçılar barmaqlarının ucundakı məhəbbətlə həmin nəfis xalçaları toxuyan sadə Azərbaycan qadınları idi. Demək, ulduz olmaq, səmt nişan verən çırağa, yolgöstərən səyyarəyə çevrilmək məziyyəti bizlərdə ana bətnindən gələn, milli varlığımızda olan bir xislət idi. Min il əvvəlki azərbaycanlı bu gün də həmin azərbaycanlıdır. Və insanın var olacağı nə qədər yeni minillər ötsə də, kök, qan, ilik həminki olacaq, azərbaycanlı həmin azərbaycanlı olaraq qalacaq. Belədirsə, danılmaz məntiqin hökmü budur ki, mayamızdakı meyarolma, ulduzadönmə keyfiyyəti də qanımızda, düşüncəmizdə və ruhumuzda dövr etməkdə qalacaq, Azərbaycan ulduzu yoluxucu, sirayətedici və daim umulan nurunu yaymaqda davam edəcək.

...Doqquz-on əsr öncə Əbülhəsən Bəhmənyar ibn Mərzban əl-Azərbaycani (993-1067), Yəhya bin Əli Xətib Təbrizi (1030-1109), Eynəlqüzzat Miyanəci (1098-1131) yol açan ulduzlar idilərsə, aşağı-yuxarı eyni, yaxud yaxın vaxt zolağında Gəncədə Məhsəti (1089-1181) ulduzu yandı, Şirvanda Xaqani (1121-1199) ulduzu dikəldi, onlardan az sonra filosof və şair Şəhabəddin Yəhya Sührəverdi (1155-1191) ulduz məqamına yetişdi.

Ulduz olmaq yolunu Hüsaməddin Xoylu (XIII yüzil), Əvhədi Marağayi (1271-1338), Əssar Təbrizi (1325-1390) davam etdirdi.

Günəşin də bir ulduz olmasını nücum elminin də, çağdaş astronomiyanın da bəyan etməsi öz yerində, amma İmadəddin Nəsimi də (1369-1417) özünə ulduz söyləyirdi:

Bir günəşdir Nəsimi kim, anın

Neçələr zərrəsinə möhtacdır.

Dahi hürufi Günəş boyda bir ulduz olduğunu anlayırdı və saxta təvazökarlığı bir kənara qoyaraq fəxriyyə tərzində elə gerçəyi deyirdi.

Ancaq XIV yüzildə parlamış Günəş Nəsimi - Nəsimi ulduzu adi insan ömrünün məntiqinə zidd olaraq sönməmişdi, XVIII-XIX əsrlərdə də təkyələrdə parlamaqda davam edirdi. 1417-ci ildə həyatını əlindən almışdılar, sanki ulduzu söndürmüşdülər. Ancaq kəhkəşanda sönəndən sonra da yüzillər boyu işığı bizə gəlib çatmaqda davam edən ulduzlar kimi, Nəsimi ulduzu yenə diri olaraq qalırdı və insanların ona günümüzdə də günü-gündən artan maraq və şövqünü düşünürkən bu əminlik də yaranır ki, elə həmişə belə də qalacaq.

Mirzə Fətəli Axundzadə (1812-1878) də, Mirzə Cəlil (1866-1932) də, Hüseyn Cavid (1882-1941) də o babaların nəvə-nəticələri, eyni ağacın budaqları idilər. Bunlar da onlar kimi ulduz olmaya bilməzlər, həm də onlar kimi yolgöstərənə çevrilməsi alın yazısı kimi labüd idi. Ona görə də Mirzə Fətəlinin doğurduqları, keçdiyi yol yalnız Azərbaycana aid deyildi, elə bir ülgü idi ki, qonşu ölkələrdə də, nisbətən aralıdakı Orta Asiyada da ondan çoxları bəhrələnir, ustad sayaraq ardınca gedirdilər.

Elə eyni təhər Hüseyn Cavid də, elə eyni sayaq Mirzə Cəlil də.

Və bu nadir şəxsiyyətlərin, bu müstəsna qafaların, Allahın millətimizə və yurda bağışladığı təbərrük övladların hər biri insanlıq dənizindəki mayak kimidir.

Onların əbədi zövq və bilik qaynağı olan miraslarının xalqın iftixar ünvanı olmasından savayı və bundan daha yuxarıda duran fövqəladəliyi ondan ibarətdir ki, bu Vətən yavruları millətin ulu ruhunu və ülvi çöhrəsini yaradanlardır.

...Daşlar üzərində həkk olunmuş bu misraların öndörd əsr yaşı var. Bu sətirlər Orxon-Yenisey kitabələrində əbədiləşib:

Harada görsə bir türk, beləcə söyləyər xalq:

Onda bütün ululuq, ondan ayrısında yox.

Bu sözləri qədim türkcədəki səslənişindən çağdaş azərbaycancaya uyğunlaşdıraraq verirəmsə də, sətirlərin mənası olduğu kimi saxlanılıb.

1400 il əvvəl dilimiz hansı nizamda, hansı sanbalda, hansı şirinlikdə idisə, bu gün də elədir, sadəcə, vaxtın gedişiylə geyim-kecim başqalaşan kimi, bu yel dilin sözlərindən də keçib. Söz yox, həmin yadigar misraları o daşlara həkk edən ulularımızın ifadəsində gizlədilməyən özündəndemək, aşkar təəssübkeşlik də var. Minillərin, əsrlərin o tayında qalan qocalmaz mənəvi sərvətləri və mədəni dəyərləri yaradanların arasında başqa xalqların da çox elçiləri olub. Həmin sıx sıralar arasında da türklər həmişə seçilib, türklərin arasında da istedad taclı azərbaycanlılarımız müdam ön cərgələrdə qərar tutublar.

Ərənlər ərəni Mahmud Kaşğari (1028-1101) bütün türk xalqlarına və azərbaycanlılara əbədi yaşayacaq DƏRSLİK yadigar qoyub getdi - dilimizin ən möhtəşəm, ən qüdrətli abidəsini - “Divanü luğat it-türk”ü.

Elə bir kitab ki, bütün gələcək nəsillər də onu həmişə açmalı, oxumalı, dilimizin gizlinclərini oradan öyrənməli olacaq.

Və Mahmud Kaşğarinin o Kitabında bir xəritə də yer alıb və xəritənin də köksündə hamımız üçün kəlmələrin ən əzizi olan bir söz. Mahmud Baba yurdumuzu “ərz i-Azərbaycan” deyə yazır - “Azərbaycan ərazisi”, “Azərbaycan torpağı”. Bu, Vətənimizin adının - “Azərbaycan” kimi rast gəlindiyi ən köhnə xəritələrdəndir. Kaşğarlının xəritəsindən o doğma sözün Vətənimizin adı ilə bağlı bir çox umulmaz mübahisələrə sərrast cavab kimi gələn işığı yurdumuzun nurlu yetirmələrinin adlarına qovuşaraq həmişə başımızı uca edib, Azərbaycana şöhrət, ehtiram gətirib - zəkasıyla, ilhamıyla, qələmindən çıxan yaşarı əsərlərlə Azərbaycan övladları həm özləri ölməzlik qazanıblar, həm də yurdun, millətin işığına əlavə işıq qatıblar, özü ulduz olanların şəfəqləri ilə Azərbaycan Ulduzu, Azərbaycan Günəşi daha artıq parlamağa başlayıb.

Babalarımız eldən-elə, yurddan-yurda baş alıb. Elm ardınca, səriştə, təcrübə qazanmaqçün gediblər. Amma hara getsələr, yalnız öyrənən, hazır nələrisə götürən olmaqla qalmayıblar, faydalarını da veriblər, getdikləri yerləri verdikləri töhfələrlə zənginləşdiriblər, orada Azərbaycan imzasını qoyublar.

Beləcə, Azərbaycan adı yalnız coğrafi məntəqələri göstərən xəritələrdə əksini tapmayıb, ulduz övladlarımızın şanlı imzaları da bütövlükdə ayrı bir xəritəyə çevrilib.

Başqa xəritələrdə olduğu kimi, Mahmud Kaşğaridən qalan xəritədə məmləkətlər, “ərz”lər, onların hüdudlarını göstərən cizgilər var, ancaq o torpaqların üstündəki imarətlər, qalalar, saraylar, mülklər yoxdur. Həmin xəritədə əks olunan hansı adın dərininə ensək, oradakı yer-yurdun izi ilə tarixləri vərəqləsək, vaxtilə yalnız qələmlərinin və beyinlərinin məhsulu ilə deyil, elə tikib-ucaltdıqları ilə də oraları bəzəmiş azərbaycanlılardan soraqlar alacağıq.

Orta çağdakı Azərbaycan memarlığının inciləri İslamiyyətdən əvvəlki çox əsrlərdə Azərbaycan boyu səpilmişdi və onların bəziləri bugünə qədər yaşayır.

Orta əsrlər qalalar, bürclər, qəsrlər zamanı idi, zaman, qala-şəhərlər dövrü idi. Tək Azərbaycanda və Şərqdə yox, dünyanın ən müxtəlif ölkələrində, Qərbin də sıra-sıra məmləkətlərində qəsrlər də tikilir, qalalar ucaldılır, bürclər də yüksəlirdi. Ancaq memarlıqda ulduza çevrilən Azərbaycan övladlarının yaratdığı bürclər də, qəsrlər də, qalalar da digərlərindən seçilib. Onlara baxıb öyrəniblər. İslamiyyətdən öncə də və İslamın gəlişindən sonrakı yüzillər boyunca da Azərbaycan memarlarının yaratdıqları bütün Şərq boyu örnəyə çevrilib, onlardan ülgü olaraq istifadə ediblər, layihələrini təkrarlayıblar.

İbrahim ibn Osman (XI əsr) Gəncə darvazası (1063) kimi memarlıq və şəhərsalma xariqəsini doğurub. Baxırlar, öyrənirlər və Şərqin neçə memarı həmin səliqəyə riayət edib.

Məscidlər bütün İslam coğrafiyası boyu tikilməkdə idi və əksəri də bir-birinə bənzər. Lakin Azərbaycan memarı Aşur ibn İbrahim (XII əsr) Bakıda, İçəri şəhərdə “İbrahim məscidi”nin daş mehrabını (1171) yaratdı, Əhməd ibn Məhəmməd (XII əsr) Marağada “Göy günbəz” (1196) türbəsini ucaltdı və bunlar tezliklə ülgüyə çevrildi, yaxın-uzaq müsəlman yurdlarında məscid layihəsi cızan memarlar bunlardan istifadə etməyə başladı.

XXI əsrdir və Azərbaycan memarlığımızın şah əsəri Qız qalası vüqarla yüksəlməkdə, ömrünü davam etdirməkdədir. Ancaq Qız qalası yalnız bizdə deyil. Elə birbaşa adı “Qız qalası” (“Qəl`e-ye doxtər”) olan qalalar da var, bu cür adlandırılmamış, fəqət bizim Qız qalasına oxşadılaraq yaradılmış başqa qalalar da. Məsud ibn Davudun (XII əsr) əsəri olan bu qala da bir örnək kimi qəbul edilib, onun memarlıq həllindən bu yolun bizdə və digər müsəlman ölkələrindəki yolçuları yararlanıb.

O çağ memarlığımızdan və istiqamətin ulduz simalarından bəhs edərkən söz yox, ən ali mərtəbədə yer tutan və ən gur yanan ulduz Əcəmi ibn Əbubəkr Naxçıvanidir (XII əsr). Orta çağ qaynaqlarında onun bənzərsizliyinin qiyməti də verilib. Əcəmiyə sadəcə memar, yalnız mühəndis deyilməyib, onu “Şeyx ül-mühəndisin” - “mühəndislərin başçısı, öndəgedəni” kimi təqdim ediblər.

Əcəminin Naxçıvanda və Yaxın-Orta Şərq boyu həyat verdiyi abidələr çox olub. Vaxt onlardan çoxunu aparıb. Ancaq hər halda bu gün ata-baba yurdunda - Naxçıvanda onun iki böyük yadigarı yaşamaqdadır - 1162 və 1186-cı illərdə ucaltdığı abidələr: Yusif ibn Küseyir türbəsi, bir də Möminə xatının şərəfinə ucaldılmış məqbərə. Möminə xatun mavzoleyinin üzərində Əcəminin gələcək nəsillərə xitabən və sabahlardan arxayınlıqla həkk etdiyi sözləri də qalıb:

Biz gedərik, dünya qalar,

İnsan ölər, əsər yaşar.

Axıb getmiş yüzillər memarın bu inamlı ümidinin həqiqətini sübut etməkdədir. Lap əskilərdən nə xalçaların, nə miniatürlərin, nə də hər hansı abidənin üzərində müəllifin adını yazmaq ənənəsi olub. Çünki əzəmətli tikililər hökmdarların sifarişi ilə inşa edilirdi və pulu verən, ixtiyar sahibi kimdisə, abidənin sahibi də o idi. Bütün başqa keyfiyyətlərindən savayı səltənət sahibinin iradəsi ilə yaranan hər abidə onun şöhrətinə şöhrət artırmalı, adının gələcəkdə də yaşamasını təmin etməli idi. Bu səbəbdən də sifarişçidən çəkinərək heç vaxt müəlliflər tikdikləri abidə üzərində adlarını haradasa yazmağa cəsarət etməzdilər. Bəzən yazanlar da olurdu, amma bunu da gizlicə, hər gözün görə bilməyəcəyi tərzdə edər, sirri də açmazdılar. Çünki dilə-dişə düşən söhbət onların başlarını apara bilərdi. Ona görə də gələcəyə ismarış kimi açıq imzanı elə məxfiliyə bürüyərdilər ki, gizlinci özləri açmayınca kimsə duyuq düşməzdi. Necə ki, Şirvanşahlar sarayında belə qapalı özünütəqdimə, sirli imzaatmaya rast gəlirik. Şirvanşahlar sarayının aşağı həyətindəki türbənin giriş qapısının yuxarısında memar əvvəlcə yazmalı olduğunu nəqş edib: “Dinin qoruyucusu, peyğəmbər əhli, böyük sultan Şirvanşah Xəlilullah (Allah onun şahlığını və hakimiyyətini daimi etsin!) bu nurlu türbəni öz anası və 7 yaşlı oğlu üçün (Allah onlara rəhmət etsin!) tikdirməyi əmr etdi”.

Və yanında da tarix - hicri 839-cu il (miladi təqvimlə 1436).

Fəndgir memar yazılması məqbul və arzulanan olan bu sətirlərin böyründə canı ilə cavabdeh ola biləcəyi dəcəlliyini edib, öz adını da əks etdirməyə cürət tapıb:

Di gəl, bunu elə edib ki, gendən baxan orada ad yox, naxış görür. Sənətkar öz adını portalın çatma açırımının sağında və solunda yerləşən badamvari medalyonlardakı kitabədə əks etdirib və həm də əksinə yazıb. Düzgün oxuya bilmək üçün gərək o hissəyə birbaşa deyil, güzgü tutaraq baxasan. Adını be lə yazıb: “Məhəmməd Əli Memar”. Amma hətta güzgü əksliyində oxuna bilən bu yazını da sığortalamaq üçün əvvələ bir “Allah” kəlməsi də artırıb. Yəni gizlinc faş olsa, kimsə birdən xəbər tutsa, özünə bəraət qazandıra bilsin ki, mən özümü deməmişəm, “Allah, Məhəmməd, ya Əli” yazmışam.

Yaxşı, elədirsə, bəs onda sona niyə “memar” sözünü artırmısan soruşularsa, yəqin, bu qəfil suala da hazır cavabı varmış.

Kimsə bilmir, qaynaqlar bu barədə susur ki, o, çox yaşayıb, ya həmin türbənin inşa edilməsinin sifarişçisi olan hökmdar. Şayəd memar daha tez vəfat edibsə, yəqin, bu sirri elə qəbrə özü ilə aparıb. Lakin hökmdardan uzun yaşayıbsa, bu naxışın əslində öz imzası olmasını, yəqin, hansısa məhrəmlərinə pıçıldaya bilərdi. Bizlərəsə bu sirr yalnız 1954-cü ildə tarixçi-etnoqraf alim Əjdər Ələsgərzadənin (1895-1964) həmin kitabələri oxumasından sonra bəlli olub.

Ancaq Əcəmi Naxçıvaninin memarlıq üslubu, tikincərlik səliqəsi elə aydındır ki, imzası hətta sözlə yazılmadan belə “oxunula” bilir.

Bu imzanın əks-sədası gələn İsfahanda, Səmərqənddə ayrı-ayrı abidələrə yaxınlaşan bilici sənətşünaslar onlarda “Şeyx ül-mühəndisin”in əlini “görüblər”.

Dahi memarımızın təxəllüsü - “Əcəmi” sözü də onun şəxsiyyət və yaradıcılığının miqyasından deyir. Hələ sağlığında tez-tez səfərlər etməsi, müxtəlif şəhərlərdə, məmləkətlərdə abidələr yaratması öz yerində, onun üslubu, məktəbi də hərəkətdə idi. Müxtəlif ölkələrdə memarlar ondan öyrənirdilər, artıq yaratmış olduqlarını bir başqa şəkildə təkrarlamağa çalışırdılar. Müəyyən mənada bunlar da memarlıq nəzirələri idi. Nizami Gəncəvinin “Xəmsə”sindəki məsnəvilərə cavab vermək, ona bənzətmələr yazmaq XIII əsrdən etibarən ənənəyə, ədəbi kanona çevrildiyi kimi, Əcəminin də memarlıqda həmin cür sıra-sıra ardıcılları vardı. Şeyx Nizaminin “Xəmsə”sinin çəkiciliyi Yaxın-Orta Şərqin neçə şairinin diqqətini onun doğma Gəncəsinə cəzb edirdisə, Nəsirəddin Tusinin cazibəsi Hindistandan, Çindən tutmuş Orta Asiyaya qədər nə qədər alimi Marağa Rəsədxanasına və Marağa Elm Mərkəzinə doğru çəkirdisə, Əcəmi Naxçıvaninin yaratdıqları da eyni qaçılmazlıqla Yaxın-Orta Şərqin bir çox memarlarını təsirində saxlamaqdaydı.

Beləcə, Azərbaycan ulduzu yaradıcılığın hansı sahəsində parlayırdısa, mütləq hər yanda onun cazibə dairəsinə düşərək müaqiblərə - ardıcıllara çevrilənlər də vardı.

Orta çağdakı istedadlı Azərbaycan yaradıcılarının artıq sırf milli deyil (amma hər halda sonucda millətə və yurda faydalı olan, Azərbaycanı və azərbaycanlılığı qaldıran), ümumbəşəri səciyyəli bir mühüm xidməti də bundan ibarət idi ki, onlar ayrı-ayrı xalqları və ölkələri, onların seçmə şəxsiyyətlərini də bir-birinə yaxınlaşdırırdılar, bununla da müsəlman coğrafiyası mədəni mühitində daha artıq bütövləşmənin təmininə köməklərini göstərirdilər. Yaxınlaşan şəxsiyyətlər mədəniyyətlərin, xalqların, düşüncə tərzlərinin təması, bu ünsiyyət əsnasında nələrisə əxz etməsi və qarşılıqlı zənginləşməsi idi. Beləcə, bu qovuşmalardan sənət də, elm də, ədəbiyyat da, mədəniyyət də inkişaf edirdi. Yaxınlaşmaların artması, ünsiyyətlərin çoxalması isə bir-birini daha çox tanımaq və daha yaxından anlamaq ehtiyacı yaradırdı. Bir-birini daha çox anlamaq ehtiyacından isə lüğətlər yaranırdı. XI, XII, XIII əsrlərdən etibarən lüğətçilik ənənəsi müsəlman Şərqində inkişafa başlayır. Burada da yenə öndə gedən azərbaycanlılardır. Yolun əvvəlində dayanan Xətib Təbrizi idi. O, elmin bir çox sahələrində təməlqoyucu olduğu kimi, İslam Şərqində mətnşünaslıq və lüğətçilikdə də öncüllük ona məxsusdur.

XIII yüzildə Fəxrəddin Hinduşah ibn Səncər ibn Abdullah Naxçıvani (1245-1328) ulduzu şölələnir. Bu dövlət xadimi və ensiklopedik zəkalı alimin, Bağdaddakı “Müstənsəriyyə” mədrəsəsində dərs alaraq elmlərin əsaslarına kamil yiyələnmiş ədib, filosof, mütərcim və misilsiz lüğətşünasın qələmindən çıxmış “Sihah ül-əcəm” 4.000 kəlməni əhatə edirdi və bu, sadəcə, bir dildəki bir sözün başqa dilə tərcüməsini verən kitab deyildi. Alim sözlərin dərininə gedirdi, oların məna qatlarını açırdı, həmin kəlmələrin fərqli mətnlər daxilində rəngdəyişməsini göstərirdi. Bununla da gələcək dilçilik elminin inkişafı üçün etibarlı təməllər, yeni dilşünaslıq axtarışları üçün təkan nöqtələri hazırlayırdı.

XIII yüzildən etibarən anadilli lüğətçiliyə meyil artmağa başlayır. Hüsaməddin Xoylu Şərqin lüğətçlik rəfinə türkcə və farsca mənzum lüğətini artırır.

Lüğət zahirən cansız, quru mətndir. Ancaq onu şeirlə yazmaqla Hüsaməddin Xoylu həm məsnəvilər sırasına bir məsnəvi artırmış, həm əsərinin oxunaqlılığını artırmışdı.

Hinduşah Naxçıvani, Hüsaməddin Xoylu kimi lüğətçilik ulduzlarımızın yaratdığı gələnək sonrakı əsrlərdə davam edəcək, bir-birinin ardınca bu qəbil dəyərli kitablar yazılacaq - həm izahlı lüğətlər, həm də ikidilli tərcümə lüğətləri. Xüsusən Səfəvilər dönəmində bu ənənə daha da qüvvətlənəcək.

Və həm də Azərbaycan dilçi alimlərinin yaratdığı bu ənənə yalnız bizim öz mədəniyyətimiz içərisində, öz elmimiz çevrəsində qalmayacaq. Yaxın-Orta Şərqin digər xalqları bundan da örnək götürəcəklər. Onlarda da bir-birinin ardınca bu lüğətlərə bənzər yeni lüğətlər yaradılacaq. Başqa sözlə, bu sahələrdə də - dilçilikdə, mətnşünaslıqda, lüğətçilikdə də Xətib Təbrizidən başlanan birinci və örnək olmaq vərdişi davam edəcək.

Olub keçənləri yazılaşdırmaq, kitablara çevirmək, tarixə döndərmək ta qədimlərdən insanın vacib məşğuliyyətlərindən olub. Bu ənənə qədim yunanlardan başlayır, orta əsrlərdə də davam edir. Salnamələr elmə də lazım idi, siyasətə də. Hökmdarlar sifarişlə tarixləri yazdırırdılar ki, salnamələrdə keçmiş məhz onlara sərf edən şəkildə əks etdirilsin, onların surəti tarixdə daha xoşagələn biçimdə qalsın. Elmə, alimlərə də salnamələr dünəni dürüst bilmək, keçmişin təcrübələri üzərində gələcək quruculuğuna daha inamlı qatılmaqdan ötrü lazımdı. Odur ki, bizə orta əsrlərdən çoxlu salnamələr, tarixi əsərlər yadigar qalsa da, onların böyük əksəriyyətinə sonacan bel bağlamaq mümkün deyil. Bu və ya digər qaynaqda yazılanların gerçəkliyinə əmin olmaqçün hər dəfə o yazılanları başqa mənbələrlə də tutuşdurmaq zəruriyyəti var. Elə salnaməçilikdə də azərbaycanlılar daha təqdirlə qarşılanan, doğruluğu, tarixə sədaqəti ilə seçilən əsərlər yazmaqda fərqləniblər.

XIII yüzildə dövlət xadimi və alim Fəzlullah Rəşidəddin dövründəkiləri mükəmməl “Cami ət-təvarix” əsəri ilə sevindirdi. Bu əsər digər salnamələrdən yalnız dərin elmiliyi, həqiqəytcilliyi ilə seçilmirdi. Rəşidəddin baş vəzir idi, səlahiyyət və maddi imkanlar yiyəsi idi və yalnız yaxşı tarix əsəri yaratmaq haqqında düşünməmiş, onun həm də bir kitab kimi gözəl, nəfis olmasının qeydinə qalmışdı. Kitabı əlvan və tarixi mündəricəli miniatürlərlə bəzətdirmişdi. Bu işdən ötrü iri bir rəssamlar dəstəsini toplamışdı. Həm də bir nüsxə ilə kifayətlənməmiş, salnaməsinin nüsxələrini artırmışdı.

Zəmanəsində yaranması ilə anlayan çağdaşlarını məmnun etmiş “Cami ət-təvarix” bu gün bizim də minnətdarlıqla müraciət etdiyimiz, qidalandığımız və yazarına bizə miras etdiyi bu qiymətəsığmaz əsərə görə rəhmətlər oxuduğumuz abidədir.

Rəşiddədin həm də elm hamisi və təhsil qurucusu idi. XIII yüzildə o da Xacə Nəsirəddinin Marağada etdiyi kimi, Təbrizdə elm və təhsil mərkəzi qurmuş, “Rəşidiyyə” mədrəsəsini təsis etmiş, bura oçağkı mədəni dünyanın dörd bucağından alimlər toplayaraq qarşılarında da mütləq yerli qabil mütəxəssisləri hazırlamaq vəzifəsi qoymuşdu. Məhz bunun sayəsində XIV-XV əsrlərdə elmin müxtəlif sahələrində, xüsusən təbabətdə silsilə azərbaycanlı bilginlər yetişdi. Rəşidəddindən xeyli əvvəl ərəb dünyasında Təbəri, Məsudi, İstəxri, ibn Hövqəl və digərləri kimi böyük tarixçilər də, coğrafiyaşünaslar da olmuşdu. Onların adları da, əsərləri də məşhur idi və bugünəcən də həmin əsərlərdən yan keçmək mümkün deyil.

Azərbaycan tarixçiliyinin tutarlı müqəddimələrindən sayılan “Cami ət-təvarix” də, onun yazarı da həmin ulduz şəxsiyyətlər və salnamələr cərgəsindədir.

Ənənə yaranmışdısa, davam etməli idi və Azərbaycan tarixşünaslığında ard-arda yeni-yeni ulduzlar parladı.

Həsən bəy Rumlu (1530-1578) “Əhsən üt-təvarix”i yazdı - “Tarixlərin ən gözəli”ni və bu əsər də həm Azərbaycanda, həm Azərbaycandan kənarlarda ən çox istinad edilən salnamələrdən birinə çevrildi. Ardınca İsgəndər bəy Münşi (1560-1634) gəldi. “Tarixi aləmara-yi Abbasi”ni doğurdu - “Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi”. O da, bu da tarixşünaslıq elmində büsbütün yeni səhifə oldu. Bu cür mükəmməl tarixi salnamələr ona bais oldu ki, ədəbiyyatımızda da mənzum tarixlər yaranmağa başladı. Ayrı-ayrı bölgələrin o yerlərdə baş verən vacib tarixi hadisələrin gedişatına həsr edilmiş bu mənzumələr sonradan digər tarixi əsərlər üçün də bir bəzəyə, illüstrasiyaya çevrildi, başqa tarixçilər də nəsrlə yazdıqları salnamələrdə bu əsərlərdən istifadə etməyə başladılar.

Yəni tarixşünaslıq da Azərbaycan elmində, Azərbaycan gerçəkliyində çoxlarının həvəslə üz tutaraq irəlilədiyi əhəmiyyətli bir yola döndü.

Bu ulduz tarixçilərimizin doğurduğu salnamələr elə əvəzsiz çıraqlardır ki, onların işığı dünənləri bürüyən vaxt dumanlarını həmişə dağıdacaq, keçmişləri bugünümüzə daha yovuq edəcək.

Həmin şərəfli sıranı tamamlayan orta əsrlərdən gələn ensiklopedik zəka sahiblərimiz silsiləsindəki sonuncu zirvə artıq yeni dövrün ulduzu olan Abbasqulu ağa Bakıxanov (1794-1847) oldu. Onun 1841-ci ildə fars dilində qələmə aldığı, sonra ruscaya da çevirdiyi “Gülüstan-i İrəm” ən qədim zamanlardan öz dövrünə qədərki tarixi əks etdirir. Abbasqulu ağanın “Gülüstan-i İrəm”ini köhnə salnamələrin hamısından seçdirən və üstün edən əsas cəhət ondan ibarət idi ki, bu əsərin mötəbər elmi dayaqları vardı. Müəllif yunan dilində olan mənbələrdən tutmuş farsca, ərəbcə, Qafqaz dillərində olan bir çox məxəzlərəcən bir çox yazılı tarix şahidlərini dindirmişdi, ilk elmi və müqayisəli tarix əsərimizi doğurmuşdu.

Ulduzlarımız arasında onun yeri məxsusidir. Abbasqulu ağa Bakıxanov sanki klassik dönəmlə yeni zaman arasında bir bağlayıcıdır. O, yaradıcılığında, düşüncəsində, həyatında həm keçmiş zamanların ənənələrini yaşatmaqdadır, amma həm də yeni zamana pəncərə açan ilklərdəndir.

“Ulduz” sözü Abbasqulu ağa Qüdsinin çoxsaylı elmi və bədii əsərləri arasında birinin sərlövhəsində də əks olunub: “Əsrar ül-mələkut” - “Ulduzların sirləri”. Bu, onun nücum elminə aid yazdığı elmi araşdırmadır.

Və Abbasqulu ağa Bakıxanovdan bizə yadigar qalan nücum elminə həsr edilmiş “Əsrar ül-mələkut” əsərinin adı bir rəmzdir - “Ulduzların sirləri”. Və risalənin adı rəmzidir.

Biz nisbətən yaxın tarixi zaman içərisində yaşamış Abbasqulu ağa Bakıxanov ulduzunu, daha uzaq zamanların içərisində parlayan başqa Azərbaycan ulduzlarını gərək yaxşı “görək”, tanıyaq və ulduzlarımızın sirlərini öyrənməyə doğru həmişə can ataq. Onlar bizə daha artıq yaxınlaşdıqca isə həm özümüz, həm millətimiz, həm yurdumuz daha işıqlı olacaq.

8 sentyabr 2025

Rafael HÜSEYNOV

Akademik

525-ci qəzet .- 2025. - 13 sentyabr(№165).- S.16-17.