Elçinin gündəliklərindən

Xalq yazıçısı Elçinin vəfatından qırx gün keçir. Qırxı ərəfəsində arxivimdən Elçinin vaxtilə mənə verdiyi mətni tapdım. Bu, gündəliyindən səhifələrdir. Bilmirəm, bu səhifələri haradasa, haçansa çap edib, ya yox. Çap olunubsa belə, bu mətni bir daha oxuculara çatdırmaq istəyirəm. Həm ötüb keçən günlərin munis xatirəsi kimi, həm də itirdiyim dostlarımın -

Araz Dadaşzadənin, Elçinin, mənim münasibətlərimizin dəyərli və kədərli örnəyi kimi.

ANAR

sentyabr, 2025

I

Günorta Anar zəng elədi ki, Araz xəstəxanadadı, gedək ona dəyək və axşam mən maşınla Anarı evlərinin qabağından götürməyə gedəndə Nizama (Elçinin sürücüsü - A.) dedim:

- Arazı tanıyırsan da, mənim dostumu?

- O yaşlı kişini deyirsiniz, Elçin müəllim?

Nizamın Araz barəsində "yaşlı kişi" deməsi mənə çox təsir etdi və bir daha, keçib gedən vaxtın amansız sürətindən xəbər verdi.

Xəstəxanada əvvəlcə Araza dəydik. Nəriman Həsənəliyev də orada idi. Xeyli söhbət etdik, zarafatlaşdıq, amma bu söhbətin də, zarafatın da arxasında mənim üçün ürəyimi nigarançılıq içində üzən bir gərginlik var idi. Araz xeylaq zəifləyib. Allah kömək etsin və şəfa versin.

Sonra elə həmin xəstəxanada (4-cü idarənin xəstəxanası) yatan Bayram Bayramova və Hüseyn Abbaszadənin arvadı Solmaz xanıma baş çəkdik.

Anar daha bir xəbər verdi ki, hər gün mütəmadi aldığım mənfi emosiyaları daha da "zənginləşdirdi": mühacir Məcid Musazadə Münhendə vəfat edib. Abbasəli Cavidi mərhumun şəklini və bir nekroloq göndərib ki, mən "Odlar yurdu"nda çap elətdirim. Rəhmətliklə bir neçə ay bundan əvvəl Türkiyədə Kayseri konfransında görüşüb tanış olub xeyli səmimi söhbət eləmişdik. 1970-ci ildə "Əli və Nino"nu alman dilindən ilk dəfə Azərbaycan dilinə bu adam çevirib və indi həmin tərcüməni Mirzə Xəzər öz adıyla bizim "Azərbaycan" jurnalında nəşr etdirib. Məcid kişi bu barədə çox yana-yana danışır və romanın 1970-ci ildə "Azadlıq" radiosu ilə Azərbaycan dilində gedən hissələrini mənə göstərirdi. Qurban Səid haqqında məlumatı var idi, dediyinə görə, İtaliyada onun qəbrini ziyarət etmişdi. Xahiş etdim ki, xatirələrini yazıb mənə göndərsin. Söz verdi. Hayıf!.. Allah rəhmət eləsin.

II

Bir dənə ürəkaçan şey yoxdur ki, adam toxdasın. Hər tərəf riyakarlıq, hisslər və sözlər qəlp, cahillik və nadanlıq isə nə qədər istəsən!..

Son günlər (xüsusən son günlər) içim o qədər doludu ki, tanış-bilişlər (misal üçün Nəriman Həsənzadə) onlarla soyuq görüşməyimdən gileylənirlər və bunu mənim get-gedə daha artıq təkəbbürlü olmağıma yozurlar (!).

Yazıq Arazın vəfatı mənim üçün elə bir stressə çevrilib ki, yaxa qurtarmaq mümkün deyil.

Yayda xeyli arıqlayıb zəifləmişdi, amma məhz Araz olduğu üçün (Can-cur Səməd!) adam buna fikir vermirdi, özünün isə əhvalı yaxşı idi, deyib-gülürdü. Zuğulbada bir yerdə idik. Sentyabrda telefonla danışdıq və bu dəfə də böyrəklərindən şikayət elədi, mən də ona məsləhət gördüm ki, xəstəxanada özünü birdəfəlik müayinədən keçirsin. Razılaşdı və xəstəxanaya getdi, sonra məlum oldu ki, müayinədən ötrü Moskvaya yola düşməlidi. Sentyabrın sonlarında, ya da oktyabrın əvvəllərində Anarla birlikdə xəstəxanaya gedib onu yoluxduq. Çox zəif idi, amma həmişəki kimi deyib-gülürdü (Yadıma gəlir, həmin gün Arazdan sonra, Hüseyn Abbaszadənin arvadı Solmaz xanımı yoluxduq, sonra da həmin xəstəxanada yatan Bayram Bayramovun yanına getdik. Həkimlər dedilər ki, B.Bayramov reanimasiyadadır. Ora getdik və Bayram müəllimlə görüşdük. Çıxanda Anar dedi ki, reanimasiyada olmağına baxmayaraq, Bayram hamısından gümrahdır).

Araz Moskvaya getdi, qayıtdı və məlum oldu ki, yenə də Moskvaya gedib xəstəxanada yatmaq lazımdı. Oktyabrın 11-də Anarla zəngləşib əvvəlcə Arif Mansurovun anasının yasına, sonra da Arazgilə getdik. Gecənin yarısınacan orada oturduq. Araz həmişəki Araz idi, deyib-gülürdü. Səhər tezdən Moskvaya yola düşməli idi. Üçümüz də bir yerdə xeyli zarafat eləyib konyak içdik. Hətta evdəki konyak qurtardığı üçün, Moskvada həkimlərə pay vermək üçün qablaşdırdığı konyakları da içməyə başladıq... (Kimin ağlına gələrdi ki, Arazın ömrünün sonuna heç 20 gün qalmayıb?!)

Oktyabrın 12-də Araz Moskvaya yola düşdü. 13-də Anar Moskvaya sessiyaya getdi. 15-də Nüşabə ilə mən Moskvaya, 16-sı isə tezdən Almaniyaya getdik. Moskvada axşam Anara zəng etdim və təbii ki, Arazı soruşdum. Anar onu hələ yoluxmamışdı və sabahda-birigündə yanına gedəcəyini dedi.

Almaniyada tez-tez Arazı yada salırdım və yalnız orada birdən-birə ürəyimi bir nigarançılıq bürüdü: hər dəfə ürəyimdən bir hiss keçirdi ki, Araz vəfat edəcək və o hissi içimdən qovurdum. Bir hadisə heç vaxt yadımdan çıxmır. Bir neçə il bundan əvvəl rəhmətlik professor Fərhad Zeynalov (sağlam, gümrah, şövqlü yeyib-içən bir adam) Şüvəlan Yaradıcılıq evində ötəri bir şey kimi, mədəsinin ağrıdığını dedi və həmin an və birdən-birə mən hiss etdim ki, bu, çox bəd bir işdir və Fərhad bundan qurtara bilməyəcək. Doğrudan da, belə oldu və o zaman (elə indi də) mən mat qaldım ki, o hiss məndə necə yarandı? Bax, Arazla bağlı beləcə bir hiss də məndə birdən-birə Almaniyada yarandı.

Biz 28-də Moskvaya, 29-da isə Bakıya qayıtdıq. Öyrəndim ki, Araz hələ Moskvadadır və əməliyyat gözləyir. 31-də Yazıçılar İttifaqında Respublika Dövlət Mükafatları Komitəsinin iclası idi, ora getmişdim. Axşam saat 6-da Nəriman Həsənəliyev haradansa Anara zəng elədi və Arazın beş saatlıq çox çətin bir əməliyyat keçirəcəyini dedi. İclasdan sonra Anarla ikimiz restorana getdik və ilk qədəhi Arazın sağlığına içdik, onun zarafatlarından, xasiyyətinin narahatlağından danışdıq. Anar bir az sözlü adama oxşayırdı və yalnız Araz vəfat eləyəndən sonra Anar mənə dedi ki, Abbas (Anarın bacısının əri, Səhiyyə Nazirliyində işləyir) hələ lap əvvəldən Arazın xəstəliyinin xərçəng olduğunu ona deyibmiş.

Noyabrın 2-də işdə telefon zəng çaldı: Arazın müavini İsmayıl Vəliyev idi, Arazın Moskvada vəfat etdiyini xəbər verdi.

Həmin andan da stress içindəyəm.

Anarla birlikdə MK-ya getdik. Mənasız (ideoloji) katibdən onsuz da bir şey çıxmayacağını bildiyimiz üçün təzədən Elmira Qafarovanın yanına getdik və xahişlərimizi dedik: qəzetlərdə hökumət nekroloqu olsun, Fəxri xiyabanda dəfn edilsin və ən əsası isə Moskvada Daimi Nümayəndəliyimiz Aidaya və Aqşinə kömək eləsinlər ki, cənazəni Bakıya gətirə bilsinlər. Bu işlərdə Elmira Qafarovanın böyük köməyi oldu.

Cənazə 2-də axşam gəlməli idi, amma yalnız 4-də səhər gəlib çıxdı: əvvəlcə tabut (bu sözü yazıram və yenə də öz-özümə heyrət edirəm: yəni doğrudan söhbət Arazdan gedir?) hazır olmayıb, sonra Moskvanı duman basıb... Biz isə təyyarəni ayın 3-də gecə gözləyirdik, komendantdan icazə almaq üçün çalışdıq və s.

Nə isə... 2-də Anarla birlikdə Arazgilə gedəndə Anar dedi:

- Elə həmin şəhərdi, amma Araz yoxdu...

Romiklə (Dostumuz filosof Rəhman Bədəlov - A.) görüşəndə bir-birimizə deməyə söz tapmadıq, sonra Romik dedi:

- Bizimki çox tez başladı...

4-də səhər gedib təyyarəni qarşıladıq. Aida dəhşətli bir vəziyyətdə idi.

Günorta saat 4-də cənazəni Ensiklopediyanın binasından qaldırdıq. Kiçik bir mitinq oldu. Mən danışmaq halında olmadığım üçün danışmadım. Anar danışmaq istədi, amma kövrəldi və danışa bilmədi, sonra küncə çəkilib ürəkdən ağladı.

Mən Anara bir söz deyə bilmədim. Vəli Məmmədov yaxınlaşıb onu sakitləşdirmək istədi.

5-də Arazın üçü, 8-də yeddisi oldu. Dekabrın 9-da qırxı olacaq.

Bu da qısa və quru rəqəmlər.

Həyat isə davam edir.

10 noyabr 1990.

lll

27 dekabr 1990.

On gündür ki, bərk soyuqlamışam və evdən çıxmıram. Xırda-xuruş yazılar, qəzet-jurnal (hərdən kitab...) və tamam bir həvəssizlik... Ənvər Məmmədxanlı bir neçə gün bundan əvvəl vəfat etdi, amma dəfninə də, indiyəcən təziyyəsinə də gedə bilməmişəm. Dəfn olunan günün gecəsi Anar mənə zəng elədi, halımı soruşdu. Mən də Ənvərin harada dəfn olunduğunu soruşdum.

- Arazın yanında...

Bilmirəm, niyə, amma bu xəbər mənə çox təsir etdi.

Arazın, yaxud Ənvərin ağıllarına gələrdi ki, II Fəxri xiyabanda yan-yana yatacaqlar?

Bu sualın özü də əslində ritorikadan başqa bir şey deyil...

Ənvər Məmmədxanlını mən sonuncu dəfə elə yazıq Arazın dəfnində gördüm: Həmişəki boz şlyapası başında, həmişəki qara paltosu əynində siqaret çəkə-çəkə Anarın bacısı Fidanla yanaşı gedirdi...

525-ci qəzet. - 2025.- 10 sentyabr (№162).- S.8.