27 sentyabr - müasir qəhrəmanlıq ədəbiyyatının başlanğıcı

Azərbaycan ədəbiyyatı tarix boyu qəhrəmanlıq mövzusu ilə zəngin olub. "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanının igidləri, Xətainin qılınc və qələm birliyində ucaltdığı qəhrəman surətləri, Səməd Vurğunun "Vaqif"indəki Vətən sevdalı obrazlar, Bəxtiyar Vahabzadənin "Gülüstan"ında bölünmüş torpaq ağrısı - hamısı milli yaddaşımızda qəhrəmanlıq təfəkkürünü bütün dövrlər boyunca diri saxladı. Ancaq bu qəhrəmanlıq daha çox tarixə, keçmişə yönəlmişdi. 2020-ci ilin 27 sentyabrından isə tarix ədəbiyyata yaxın keçmişin canlı nəfəsi ilə daxil oldu. Həmin gün başlayan Vətən müharibəsi təkcə torpaqlarımızı 30 illik işğaldan azad etmədi, həm də ədəbiyyatımıza yeni istiqamət - müasir qəhrəmanlıq ədəbiyyatını bəxş etdi. Bu gün artıq hekayələrdə, romanlarda, şeirlərdə müharibənin izi, şəhidlərin nəfəsi, əsgərlərin addım səsi var.

Əlbəttə, ədəbiyyat öz həssaslığı, emosionallığı ilə yaşanan hadisələrə, xüsusən müharibə kimi böyük olaylara zamanla cavab verir. Hələ Vətən müharibəsindən keçən beş il ərzində ədəbiyyatımızdan, ədəbiyyatçılarımızdan cild-cild əsərlər, qalın-qalın romanlar gözləmək sadəlövhlük olardı. Axı yaşanan hisslər hələ çox təzə, hələ çox yenidir. Bununla belə, o emosionallıqla yazılan əsərlər də az deyil. Xüsusən, Vətən müharibəsi poeziyamızın daha çox mövzu dairəsindədir.

Bu gün yazılan hekayələrdə, romanlarda, şeirlərdə artıq dastan qəhrəmanları deyil, yanımızda yaşamış, eyni küçədə addımlamış, eyni məktəbdə oxumuş gənclər qəhrəman surətinə çevrilir. Qəhrəmanlıq ideal bir sima deyil, adı, soyadı, taleyi olan bir insan obrazıdır.

Qısa hekayələr bu dövrün ilk bədii əks-sədası oldu. Müharibədən sonra qələmə alınan hekayələrdə qəhrəmanlıq böyük pafosla deyil, kiçik məişət detalları ilə təsvir edilir. Müharibədən qayıtmayan gənclərin həyatından bəhs edən yazılarda qəhrəmanlar sadə məişət detalları ilə xatırlanır: bir uşağın atasının qoxusunu oyuncağında axtarması, bir qızın qardaşının əsgər çantasını saxlaması, bir ananın ocaqda közə çevrilmiş çörəyi kimi gündəlik məqamlar qəhrəmanlıq dastanına çevrilir. Bu hekayələrdə qəhrəmanlıq mütləq döyüş səhnəsi ilə deyil, adi insanın içindəki böyük vətən sevgisi ilə təqdim olunur.

Romanlarda qəhrəman yalnız silah tutan əsgər deyil, həm də onun ailəsidir, gözləyən anadır, məktub yazan sevgilidir. Bu, klassik qəhrəmanlıqdan fərqli bir yanaşmadır. Əvvəllər qəhrəmanlar daha çox idealizə olunmuşdu. İndi isə yazıçılar qəhrəmanı zəiflikləri, qorxuları, arzuları ilə təqdim edirlər. Onu insani tərəfləri ilə göstərirlər. Bu, qəhrəman obrazını oxucuya daha yaxın edir.

Şairlər Vətən müharibəsinə ən emosional reaksiya verən sənətkarlar oldu. Şairlər üçün Vətən müharibəsi böyük bir mövzu oldu. Çox qısa müddətdə yüzlərlə şeir yazıldı. Bu şeirlərdə qəhrəmanlıq torpaq, bayraq, şəhid sözləri ilə yanaşı çəkildi. Amma poetik güc təkcə emosional pafosda deyil, həm də səmimiyyətdədir. Bir əsgərin son məktubunu bədii dillə təsvir edən şeir oxucunun qəlbində qəhrəmanlıqla yanaşı, dərin kədər də oyadır.

Qulu Ağsəsin, Rəşad Məcidin, gənc şairlərdən Elşad Baratın, Vüsalə Vətənxanın və başqalarının müharibəyə həsr etdiyi şeirlərdə azadlığa qovuşan torpaqlarımızın vüsal sevinci bölüşülür, şəhidlərin adı çəkilir, onların doğulduğu kənd, oxuduğu məktəb, sevdiyi qız misralara köçür.

Şair Qulu Ağsəs Ağdamın azadlıq sevincini misralara köçürərkən onun qəhrəmanlarını da unutmur:

Yuxarı başına keçən kafirə

yuxarıdan aşağı baxan,

Allahdan da çəkinməyən,

bircə əsarətdən qorxan!

Ağ alınlı qızılı atların vətəni,

seyid cəddinə içilən andların vətəni!

Sən dar gündə

Şuşaya arxa,

Xocalıya ümid oldun.

Son nəfəsəcən döyüşdün,

son nəfərəcən şəhid oldun...

Ağam şəhərim!

Adam şəhərim!

Ağdam şəhərim!

Şair Rəşad Məcid ən böyük həsrətinə - Şuşaya qovuşmağın yaşatdığı xoşbəxtliyi yenə də ordu ilə, qoşunla, əsgərlə bölüşür. Bu vüsala səbəb olan əsgərini unutmur:

Ciyərdə nəfəsdir, damarda qandır,

Ruha qanad verən sirli məkandır,

Bilib eşidəndir, güc artırandır,

Qoşundur, əsgərdir, ordudur Şuşa.

Ənənəvi qəhrəmanlıq poeziyasında qəhrəman ümumiləşdirilmiş obraz idi. Müasir poeziyada isə konkret insan - real adı, taleyi olan şəxsiyyət ön plana çıxır. Poeziyada şəhidlərin adlarının çəkilməsi, onların doğulduğu kəndin, sevdiyi qızın, oxuduğu məktəbin misralara düşməsi müasir qəhrəmanlıq ədəbiyyatını klassik qəhrəmanlıq dastanlarından fərqləndirir. Burada qəhrəman bir simvol yox, konkret insan, qonşumuz, dostumuz, ailə üzvümüzdür. Şair Elxan Yurdoğlunun da dediyi kimi, şəhidlər dilimizin əzbəri, könlümüzün ən əziz insanıdır:

Şəhidlər qoymadı ensin bu bayraq,

Hər dalğası bir şəhidin ruhudu.

Vətən iman yerim, Vətən inancım,

Bu Vətən savaşı - xalqın ruhudu.

Şuşa baş tacımız, sizsə Şuşanın

Tacını bəzəyən qızıl, zərsiniz.

İki min yeddi yüz səksən üç şəhid,

Bu xalqın dilində ta əzbərsiniz.

Ədəbiyyatımızda qəhrəman obrazı dəyişdi. Əvvəllər qəhrəman daha çox mistik, idealizə olunmuş fiqur idi. İndi isə o, hər yerdə qarşımıza çıxır - müəllimdir, tələbədir, kənd sakini, könüllüdür. Onun qəhrəmanlığı məişətdən başlayır, döyüş meydanında zirvələnir. İndi şəhid anaları, şəhid övladları da bizim üçün yad deyil. Biz onları çox yaxşı tanıyır, çox yaxşı anlayırıq. Çünki hər birimizin ətrafında, yaxınında, uzağında qəlbi bala dərdli şəhid anası, ata sığalına möhtac şəhid balası var. Ona görə də onların obrazlarının şeirdəki əksi bu gün daha səmimi, daha içdəndir:

Salam, şəhid anası!

Mən də sənin bir balan.

Olmasam da qəhrəman

Şuşa, Kəlbəcər alan.

Sənin oğlun tapşırıb,

Səni mənə yol aldı.

Məhz onun sayəsində

Ordumuz zəfər çaldı.

(Amir Mustafa)

Müharibədən sonra yaranan ədəbiyyatda qəhrəman obrazı köklü dəyişiklik yaşadı. Klassik qəhrəmanlıq dastanlarında qəhrəman çox zaman mistik gücə malik idi. Amma müasir qəhrəman sadə insandır. O, kənddə doğulub, şəhərdə oxuyub, bəzən müəllim, bəzən tələbə, bəzən isə könüllü döyüşçüdür.

Onun qəhrəmanlığı sadəlikdən başlayır. Döyüş meydanında zirvələnir, amma gündəlik həyatında da qəhrəman olaraq qalır. Bir məktəbdə müəllim işləyən, sonra könüllü gedib şəhid olan gəncin obrazı müasir qəhrəmanlıq ədəbiyyatının əsas simvoluna çevrilib.

Bu mənada şair Elşad Baratın ayrı-ayrı şəhidlərimizə həsr etdiyi şeirlər əlamətdardır. O, bu şeirlərində şəhidin əlçatmaz, möcüzəvi, ideal obrazını deyil, real qəhrəmanlıq salnaməsini yaradıb. Bu o şəhidlərdir ki, onlar da bizim kimi gündəlik həyatlarında işlə, təhsillə məşğul olub, sevib, sevilib, övlad sahibi olub, bəlkə nə zamansa səhv edib, nə zamansa hansısa yolda büdrəyib. Amma bütün bunlarla yanaşı, yenə də Vətənin dar günündə düşmənlə üz-üzə mübarizədən çəkinməyib.

E.Barat şəhid analarını, şəhid övladlarını, şəhid yarlarını da öz poeziyasının qəhrəmanına çevirib. Onun şəhid qızına həsr etdiyi şeir nə qədər ürək ağrıdıcı olsa da, biz o şəhid qızlarını, şəhid övladlarını öz ətrafımızdan yaxşı tanıyırıq artıq:

O da atasıyla yatır hər gecə,

Nə olsun, danışmır şəkil atası.

Hər gün qucaqlayır çərçivəsini,

Yatır, yuxusuna gəlir atası.

Görüşüb yuxuda söhbət edirlər:

"Çatmayır ümidim, xəyalım sənə".

Az qalır kövrələ şəhid balası,

Ata dillənir ki, nə alım sənə?

Heç nə istəmirəm, atacan, heç nə,

Təkcə sarıldığım "rəsmdi" mənim.

Bircə saatlığa olsa da olar,

Sən elə özün gəl, bəsimdi mənim.

Bu obrazlar həm hekayələrdə, həm romanlarda, həm də poeziyada birləşərək müasir qəhrəmanlıq ədəbiyyatının ümumi çərçivəsini yaradır. Onlar həm tarixi sənəd, həm də emosional yaddaşdır.

Müasir qəhrəmanlıq ədəbiyyatı yalnız bir bədii istiqamət deyil, həm də cəmiyyət üçün mənəvi dayaqdır. Bu əsərlər gənclərdə vətənpərvərlik hissini gücləndirir, milli yaddaşı diri saxlayır, gələcək nəsillərə "bu torpaq necə azad edildi" sualının cavabını verir. Ədəbiyyat, əslində, şəhidlərin susqun səsini danışdırır.

27 sentyabr təkcə Anım Günü deyil. Bu tarix həm də müasir ədəbiyyatımızın dönüş nöqtəsidir. Qəhrəmanlıq mövzusu əsrlər boyu ədəbiyyatımızda olub, amma 2020-ci ildən sonra bu mövzu yeni nəfəs aldı - real insan taleləri, canlı hekayələr, şəhidlərin xatirələri ilə zənginləşdi. Əgər əvvəllər qəhrəmanlıq mövzusu daha çox keçmişdən gələn dastanlarda, tarixi romanlarda idisə, indi çağdaş yazıçılar və şairlər onu canlı insan taleləri ilə yazırlar.

Müasir qəhrəmanlıq ədəbiyyatı hələ də yazılır və yazılacaq. Çünki hər bir şəhidin hekayəsi bir şeir, hər bir döyüş xatirəsi bir roman, hər bir göz yaşı bir hekayədir. 27 sentyabr isə bütün bunların başlanğıc nöqtəsidir - yaddaşın, qürurun və ədəbiyyatın kəsişdiyi tarix.

Şahanə Müşfiq

525-ci qəzet .- 2025.- 27 sentyabr (№175).-S.11.