Həqiqi həyat ölüm anından başlanır...

Reyhan Mirzəzadənin fikridir: "Dil - yalnız dünənimiz və bu günümüz deyil, həm də sabahımız və əbədiyyətimizdir..." Böyük şəxsiyyətlərdən biri isə vaxtilə demişdi: "Ədəbiyyat əbədiyyəti bir anlığa çevirir, anı isə əbədiyyətə..." Bu sözlər Reyhan Mirzəzadənin kitablarını və məqalələrini oxuyarkən istər-istəməz yada düşür. O, müxtəlif xalqların və ölkələrin ədəbiyyatı haqqında yüzlərlə elmi əsərin müəllifi, yazıçı, publisist, politoloq kimi tanınır.

Çoxsaylı kitablarının təqdimatlarından birində: "Sizi yaradıcılığa nə ruhlandırır?" sualına Reyhan xanım səmimi bir istiliklə cavab vermişdi: "Uşaqlıqdan ədəbiyyatı sevmişəm və bu sevgi ömrümün sonuna qədər mənimlə olacaq. Qardaşlığa, sülhə və bərabərliyə səsləyən hər bir ədəbiyyat mənə doğmadır. Mən müxtəlif xalqların - ərəb mədəniyyətindən tutmuş yəhudi ədəbiyyatına qədər - yazıçı və şairləri haqqında yazmışam və bu dəyərləri gələcək nəsillərə çatdırmağı öz borcum hesab edirəm".

XX əsrin görkəmli yazıçısı və ədəbiyyatşünas alimi, professor Mir Cəlal Paşayevin yaradıcılığına həsr olunmuş fundamental məqaləsində Reyhan Mirzəzadə onun şəxsiyyətini, prinsiplərini və dəyərlərini açan maraqlı fikirlərə və sitatlara yer verir - həm ədəbiyyatçılardan, alimlərdən, həm də yazıçının övladlarından. Bu baxımdan Xalq yazıçısı, Əməkdar incəsənət xadimi Qılman İlkinin fikirləri xüsusilə diqqətəlayiqdir: "İnsanlıq fəlsəfəsi" kitabını oxuyarkən yazıçının 1937-ci ildə dediyi sözləri xatırladım: "İnsanlıq ayrıca bir fənn kimi məktəblərdə tədris olunmalıdır". Onun əsərlərində insanlıq mövzusu və bu fəlsəfə daim qırmızı xətt kimi keçib.

M.C.Paşayevin oğlu akademik Arif Paşayev atasının həyatına dair çox dərin və obyektiv bir fikir söyləyib: "Mir Cəlal bir deyil, bir neçə həyat yaşamışdır". O qeyd edir ki, atası, bir tərəfdən, roman və hekayə müəllifi kimi bütün varlığını bədii yaradıcılığa həsr etmişdi. Digər tərəfdən isə, yorulmaz bir ədəbiyyatşünas alim idi, klassiklərimizin yaradıcılığına dəqiq və elmi təhlil verirdi. Üçüncü olaraq, Mir Cəlal müdrik bir pedaqoq idi, bir çox görkəmli alim və ədəbiyyat xidmətçilərini yetişdirmişdi. Bu üç həyat bir-birini tamamlayır, ayrılmaz şəkildə birləşərək Mir Cəlalın bütöv, ahəngdar və parlaq obrazını yaradırdı.

Yazıçının digər oğlu - ADA Universitetinin rektoru, fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, professor Hafiz Paşayev atasını xatırlayaraq vurğulayırdı ki, Mir Cəlal öz ailəsini ən gözəl əsəri hesab edir və ailə dəyərlərini uca tuturdu. Çünki o, əmin idi: möhkəm ailə sağlam cəmiyyətin təməlidir. Reyhan Mirzəzadə isə Mir Cəlal Paşayevə olan səmimi sevgisini onun böyüklüyü, saflığı və sadəliyi ilə izah edir: "Onun əsərlərini, yəqin ki, on dəfə oxumuşam və hər dəfə oxuyarkən sanki onunla söhbət edirdim. Danışığımız zamanı özümü daha sakit hiss edirdim, həyata inamım artırdı, yaşamaq və yaratmaq arzusu yenidən doğulurdu. Onu tanıyan və onun yetirməsi olan ziyalılarla ünsiyyətdə o gözəl insanın nur saçan obrazı yaddaşımda canlanırdı".

Mir Cəlal Paşayevin ana dilinə olan sevgi və sədaqətindən danışan Reyhan xanım onun haqqında yazmağı özünə şərəf sayır. Çünki görkəmli alim M.C.Paşayev Azərbaycan dilinin saflığının qorunması üçün ciddi töhfələr vermiş, böyük zəhmət sərf etmişdi. Yazıçı dilimizin müqəddəsliyini və fikirlərin sadəliyini yalnız öz əsərlərində yüksək qiymətləndirməklə kifayətlənməyib, bunu öz tələbə və yetirmələrinə də tövsiyə edib. Elmi və nəzəri məzmunla yanaşı, o, dil və üslub məsələlərinə xüsusi diqqət yetirirdi. Reyhan xanım vurğulayır ki, Mir Cəlal üçün məzmunun dərinliyi ilə yanaşı, dilin və üslubun aydınlığı yaradıcılığın əsas şərti idi. O, şişirdilmiş, dolaşıq və çətin əsərləri sevməzdi, yazı qaydalarının sadə və müdrik olmasının tərəfdarı idi. Bu üslubun ustası kimi tanınan Mir Cəlal, Azərbaycan dilinin təbii gözəlliyinə daha da cazibə qatırdı və daim tələbələrini bu yolla ruhlandırırdı.

Reyhan Mirzəzadə qeyd edir ki, Mir Cəlal sovet dövrü əsərlərində azərbaycançılıq ideologiyası naminə əlindən gələni edirdi. Dilində və üslubunda Azərbaycan dilinin bütün incəliklərini və özəlliklərini qoruyaraq, o, yalnız xalqın mənəviyyatı ilə yaşamırdı, həm də Mirzə Cəlil və Mirzə Ələkbər Sabir ənənələrinə sədaqətini nümayiş etdirirdi. Çünki hər bir xalqın kökü və mədəniyyəti ana laylasından, torpağa bağlılıqdan və ana dilinə məhəbbətdən başlayır. Dilin şərəfini qorumaq - milli mədəniyyətin və tarixin keşiyində durmaq deməkdir. Yazıçı vurğulayır: dil - yalnız dünənimiz və bu günümüz deyil, həm də sabahımız və Əbədiyyətimizdir.

XIX əsr gürcü klassik ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi, şair və yazıçı Vaça Pşavela haqlı olaraq demişdi: "Dil xalqın anasıdır". Reyhan xanım ona "min dəfə təşəkkür!" deyir və fəxrlə qeyd edir ki, qonşu və dost gürcülər dünyada ilk xalq olmuşlar ki, 1984-cü ildə Tbilisinin mərkəzində ana dilinə abidə ucaldıblar. Hər il sentyabr ayında məktəblilər dərs ilinə ana dilinə və Vətənə sədaqət andı içərək başlayırlar. Bu ənənənin bizim ölkəmizdə də həyata keçirilməsi nə qədər gözəl olardı...

Reyhan Mirzəzadə Mir Cəlal Paşayevin yaradıcılığının dil və üslubunu təhlil edərək vurğulayır ki, ədəbi dil xalq dilinin zəminində formalaşır. Xalq dilinin dəqiqliyini, şirinliyini və səmimiliyini hiss etdikcə, düşüncə və ifadə tərzi, əsərə və onu yaradan yazıçıya olan sevgi daha da güclənir. Çünki söz - fikrin ifadə vasitəsidir və onun mənası, elə fikrin özü kimi, sonsuzdur. Söz müxtəlif rənglərdə və tərəflərdə görünə bilər, lakin onun mənasına doğru pillə-pillə yüksəlmək, hər tərəfdən baxmaq və mahiyyətini tam açmaq - qələm sahibi üçün böyük istedad və dərin zəka tələb edir.

Təsadüfi deyil ki, müəllif qeyd edir: artıq 50 ildən çoxdur ki, XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının öyrənilməsi və tədrisi Mir Cəlal Paşayevin elmi və pedaqoji fəaliyyətinə əsaslanır.

Yazıçının danılmaz xidmətlərindən biri də odur ki, Mir Cəlal Paşayev Füzulinin yaradıcılığı haqqında ilk monoqrafiyalardan birini yazmışdı. 1940-cı ildə qələmə alınan "Füzulinin poetik xüsusiyyətləri" adlı kitab müəllifin doktorluq dissertasiyası olmuşdu. Bu tədqiqatda Füzulinin bədii dünyagörüşü, poetik dili, xalq dilindən istifadə tərzi, təsvir və ifadə vasitələri, lirik məzmunu və poetikası geniş şəkildə təhlil edilir. Sonradan Mir Cəlal bu monoqrafiyanı yenidən işləyərək 1958-ci ildə "Füzuli yaradıcılığı" adı ilə nəşr etdirib.

Mir Cəlal Paşayevi Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında xüsusi mövqeyə yüksəldən əsərlərdən biri də 1947-ci ildə yazdığı "Azərbaycan ədəbiyyatında ədəbi məktəblər (1905-1917)" adlı monoqrafiyadır. Bu dövrün ədəbiyyat mənzərəsini hərtərəfli əks etdirən bu maraqlı tədqiqat müəllifə filologiya elmləri doktoru elmi dərəcəsini qazandırmışdı. XX əsrin əvvəllərindəki ədəbi hərəkatın inkişaf istiqamətlərini və yaradıcılıq problemlərini araşdıran elə bir alim yoxdur ki, bu monoqrafiyadan faydalanmasın. Reyhan xanım yazır ki, bu fikri XX əsrin nüfuzlu tədqiqatçılarından Məmməd Cəfər Cəfərov, Əziz Mirəhmədov, Kamal Talıbzadə və başqalarının əsərlərində Mir Cəlalın sitatlarına rast gəlmək də təsdiqləyir. Elə buna görə də o dövrdə elmi dairələrdə belə bir deyim yayılmışdı: "Hər kəs Mir Cəlalın əsərlərindən bir qaşıq götürüb".

Mir Cəlal Paşayev heç zaman yüksək titullara, elmi adlara can atmayıb, belə davranışlardan uzaq olub. Onun yetişdirdiyi böyük alim ordusu - bu insanın elmi inkişaf səviyyəsinin ən parlaq göstəricisidir. Mir Cəlalın bir əsərində belə bir epiqraf yer alır: "Bəzi ulduzlar kiçik görünür, çünki onlar çox yüksəkdədir..."

Mir Cəlalın hər işi, hər addımı yalnız həqiqət, ədalət və humanizm ölçüləri ilə qiymətləndirilirdi. Elə buna görə də onun yetirməsi olmuş istənilən alimlə söhbət zamanı, hamı eyni məntiqə əsaslanaraq, eyni faktlarla onu xatırlayır və öz müəllimindən sevgi ilə danışır.

Elmi əsərlərin müəllifi əslində xüsusi bir həyat məktəbi yaratmışdı - ailə məktəbi. Çünki Mir Cəlal ailə dəyərlərini öz varlığının müqəddəs sütunu kimi uca tuturdu. O, övladlarını yaşadığı dövr üçün deyil, onların yaşayacağı gələcək zaman üçün tərbiyə edirdi. Bu isə onun pedaqoq və tərbiyəçi kimi böyük uzaqgörənliyinin təzahürü idi.

Mir Cəlal öz gözəl ailəsinin böyük rəhbəri idi - ailə adlı kiçik bir dövlətin başçısı. Amma o zaman özü də bilmirdi ki, bu kiçik dövlətin içində artıq gələcək böyük dövlət üçün yetişən görkəmli alimlər, siyasətçilər, diplomatlar və ictimai xadimlər böyüyür.

O, övladları üçün həm gerçək mənada, həm də mənəvi baxımdan ata idi. Onun övladları onu ailə başçısı, dost və dərin düşüncəli alim kimi uca və ülvi bir sevgi ilə sevirdilər. Onların yaddaşında sevimli ataları ilə bağlı tarix və nəsillər üçün dəyərli, maraqlı və qiymətli xatirələr qorunub saxlanılmışdır - bu xatirələri oxumaq isə ayrı bir zövq verir!

Reyhan Mirzəzadənin Mir Cəlal Paşayevin şəxsiyyəti və yaradıcılıq xüsusiyyətləri haqqında yazdığı möhtəşəm məqalə yazıçının sevimli qızı Ədibə xanımın xatirələri ilə tamamlanır. Ədibə xanımın xarakterində atasının böyüklüyünü xatırladan cizgilər vardı: "Tez-tez soruşurlar, görəsən, Mir Cəlal müəllim vəsiyyət qoyubmu...

Onun bütün həyatı vəsiyyət idi. Çünki o, bircə yanlış addım belə atmadı və elə yaşadı ki, ona baxmaq, ondan öyrənmək və dərs götürmək kifayət edirdi!"

Fransız yazıçısı Lüsien Arrea deyib ki, böyük insanların həyatı onların ölümündən sonra başlayır. Mir Cəlalın əsl həyatı da məhz o andan başladı - 28 sentyabr 1978-ci il, saat 01:50-dən...

Afət İslam

525-ci qəzet.- 2025.- 26 sentyabr (№174).- S.10.