Yusif Səmədoğlu təkrarsızlığı: "Qətl günü"ndən əbədiyyətə qədər...

(Əvvəli ötən sayımızda)

1987-ci ildə "Ulduz" jurnalının ikinci nömrəsində Yusif Səmədoğlunun 20 il əvvəl, 1967-ci ildə qələmə aldığı "Bayatı-Şiraz" hekayəsi işıq üzü gördü. Bu bircə hekayə sübut etdi ki, Yusif Səmədoğlu bir nasir kimi elə 60-cı illərdə püxtələşmişdi. Ancaq o zaman bu hekayə çap oluna bilməzdi. Hekayədə "Qlavlit"in asanlıqla rədd edə biləcəyi situasiyalar, məqamlar az deyildi. Xatırladaq ki, 60-cı illərdə Azərbaycan nəsri yeni bir mərhələyə qədəm qoymuşdu, cəmiyyətdə yaranan müəyyən liberalizm, cirə ilə də olsa verilən demokratiya ədəbiyyata da təsirsiz qalmamışdı. Ancaq ədəbiyyatda sovet ideologiyası hələ sarsılmamışdı və bu ideologiyaya azacıq müxalif səslənən hər hansı bir ifadə, cümlə, yaxud geniş mənada Sistemin arzulamadığı ədəbi qəhrəman, Sistemin doğmalarına toxunan məqamlar heç cür qəbul oluna bilməzdi.

Əsərin qəhrəmanı Səbzəli dayı o dövrün ədəbi qəhrəman məramına heç cür uyğun gəlmirdi. Bədbəxt bir insan - restoran çalğıçısı, hər gün tavada bir yumurta qayğanaq edib, öz mənasız çalğısıyla (kontrabasda) yeyib-içənləri əyləndirən, bəzən də gülüş hədəfinə çevrilən bu qoca zavallı müharibə illərində "Hitleri təriflədiyi" üçün (bunu zorla boynuna qoyurlar) üç-dörd il qazamatda yatır. Belə bir insan ədəbi qəhrəman ola bilərdimi? Sovet ədəbiyyatının ənənələri belə bir qəhrəmanın varlığını inkar edirdi. Hekayənin finalı daha təsirlidir. İki pullu şəxs Səbzəli dayıdan kontrabasda "Bayatı-Şiraz" çalmağı xahiş edir və o... canını dişinə tutub iki əlliliyin xətrinə belə bir biabırçılığa gedir.

"Yüz manat - iki dənə şax əllilik qoltuq cibində, almaq istədiyi ucuz televizorun xəyalı gözləri qabağında Səbzəli dayı yavaş-yavaş yol gedirdi.

Az getdi, üz getdi, sevindiyindən birdən başını yuxarı qaldırdı. Qaldırdı ki, baxsın görsün yuxarılarda nə var, nə yox?

Uca binaların zil qara siluetləri arasından parıltılı ulduzlarını əhatəsində süd yolunu gördü. Təəccüb elədi. Çünki əlli ildən yuxarı idi ki, süd yolunu görməmişdi. Dayanıb, əlləri cibində doyunca tamaşa etdi. Birdən Səbzəli dayını ağlamaq tutdu. Ta ürəyi boşalanacan ağladı..."

Hekayə beləcə tragik bir sonluqla bitir. Və hər sətrində yazıçının Səbzəli dayıya rəğbəti duyulan hekayədə yaşadığımız o dövrkü cəmiyyətin bütün eybəcərlikləri böyük ustalıqla canlandırılıb. Daha dəqiq, o cəmiyyətin bütün mənəviyyatı onun kiçik bir modelinə - o balaca restorana sığışdırılmışdı.

1987-ci ildən Yusif Səmədoğlu "Azərbaycan" jurnalında baş redaktor kimi fəaliyyətə başladı. Bu, mənim gördüyüm üçüncü baş redaktor idi. Öncə Əkrəm Əylislini görmüşdüm, onun "Azərbaycan" jurnalında sözün həqiqi mənasında apardığı ədəbi islahat çox keçmədən öz barını verdi və bu ədəbi islahat - jurnalda və ədəbi mühitdə yaranan canlanma çox böyük müqavimətlə üz-üzə gəldi. Mən deyərdim, bu ədəbi islahat o qədər vaxtında baş verdi ki, nəhayət, deyəsən, biz cavanlar ədəbiyyatın nə olduğunu dərk etməyə başladıq. Ancaq Ə.Əylisli kimi mübariz bir redaktor da qarşı tərəfin aramsız hücumları qarşısında tərki-jurnal oldu.

Sonra Cabir müəllim gəldi. Təbiətən mülayim, həmişə "barışdırıcı", loyal mövqeyi ilə seçilən Cabir müəllim də nəyəsə nail olmağa çalışdı. Sonra Yusif Səmədoğlu gəldi. Düz 10 il baş redaktor... Yusif Səmədoğlu nə Ə.Əylisli kimi "davakar", nə də Cabir Novruz kimi mülayimdi. Yusif müəllim, əgər belə demək mümkünsə, baş redaktor kimi, ədəbiyyatda hər kəsin öz istedadı müqabilincə nəyi varsa ortaya çıxarmağın tərəfdarıydı. "Azərbaycan" jurnalı Azərbaycan ədəbiyyatının güzgüsüdürsə, yaşından və istedadının səviyyəsindən asılı olmayaraq hamı burada çap olunmalıdır. "Hamı" deyəndə təbii ki, çoxluq, ədəbi kütlə yox, ədəbi zövqlərini qəbul etdiyi professionallar nəzərdə tutulur. Əlli ilin yazıçısı, ya xalq şairi, lap elə müasir bədii idrakla ayaqlaşmasa da, niyə professional sayılmasın? Ancaq təbii ki, ədəbiyyat heç vaxt istedad sarıdan korluq çəkməyib və Yusif Səmədoğlu da dönə-dönə bizə tapşırardı ki, jurnalda başlıca diqqəti məhz bu istiqamətə yönəldək. Və beləliklə, bəzən jurnalda çox qəribə bir mənzərə yaranardı: qırx ilin professionalı və onun ardınca sanki onu inkar edən cavanca bir şairin, ya nasirin təptəzə yazıları... Qoy huşyar oxucu özü ağı qaradan seçsin!

Çox yaxşıca xatırlayıram: 1987-1994-cü illərdə Yusif Səmədoğlunun kabineti qarşısında həmişə bir canlanma görərdim. O illərin dərdli adamları, yerindən-yurdundan didərgin düşənlər, haqqı alınanlar Yusif qağadan nəsə umurdular. Nə idi bu? Fikirləşirdim ki, ah, bu insan nə qədər böyük yazıçı olsa da, bu qədər adama necə kömək edə bilər? Amma Yusif Səmədoğlu iynənin ucu boyda bir güman yeri vardısa, köməyini, qayğısını əsirgəmirdi.

O həyəcanlı illərdə Yusif Səmədoğlu Azərbaycan xalq hərəkatının liderlərindən birinə çevrildi. Mən heç bir siyasi hərəkatın iştirakçısı olmayan, heç bir siyasi partiyaya rəğbət bəsləməyən adi bir vətəndaş kimi qətiyyətlə deyirəm: əgər Yusif Səmədoğlu kimi üç-dörd sözü ötən ziyalı olmasaydı, o zaman Azərbaycan xalq hərəkatı bu qədər vüsət almazdı. Və yaxşı xatırlayıram: Azərbaycan Xalq Cəbhəsi rəsmi dairədə bir təşkilat kimi qeydiyyatdan keçəndən sonra Yusif Səmədoğlu televiziyada müsahibələrinin birində öz sevincini böyük bir vəcd ilə ifadə etdi. Amma sonra hərəkatın digər "lider"ləri ilə Yusif Səmədoğlu arasında bir anlaşılmazlıq, soyuqluq yarandı. "Qətl günü"ndə insan psixologiyasının alt qatlarını bədii sözün işığına çıxaran Yusif Səmədoğlu üçün beş-üç "lider"in hansı məzhəbə qulluq eləməsi və hansı iddialarla yaşamasını bilmək o qədər də çətin deyildi. Ancaq Yusif Səmədoğlu siyasət meydanından çəkilmədi, Milli Məclisdə, ali kürsülərdə öz sözünü dedi. Və sübut elədi ki, kəskin yazıçı ağlı nəinki insanların, insanlararası, dövlətlərarası münasibətlərin də dərinliklərinə baş vurmağa qadirdir. Yusif Səmədoğlunun istedadı Milli Məclisdə də güclü persona olmağına yetdi.

Qayıdaq yenə "Qətl günü"nə. Düz 40 ildir bu romanı dönə-dönə oxuyuram və hər dəfə də mənə elə gəlir ki, onu oxuyub qurtarsam da, başa çatdıra bilməyəcəyəm. Oxuyub başa çatdıra bilmədiyim üç əsərdən biridir "Qətl günü". Birincisi ağlımın və hissiyyatımın tam yetə bilmədiyi Füzuli qəzəlləridir. İkincisi heyrətimin tükənmədiyi "Hophopnamə"dir. Üçüncüsü də "Qətl günü".

"Qətl günü", əgər belə demək mümkünsə, sovet dövrü ədəbiyyatının artıq öz magistralından xeyli kənara çıxdığı dövrdə yazılıb (1981-1984). Doğrudur, 60-80-ci illərdə sovet ideologiyası ötən onilliklərlə müqayisədə öz başlıca funksiyasını - "qalib sovet adamı"nın obrazını yaratmaq missiyasını əvvəlki tərzdə reallaşdıra bilmirdi. Azərbaycan nəsrinin göstərilən dövrdə bir çox nümunələri (İ.Şıxlının, S.Əhmədlinin, İ.Hüseynovun, Anarın, Ə.Əylislinin, İ.Məlikzadənin, Elçinin və başqalarının əsərləri) heç bir mənada "qalib sovet adamı"nın stereotipinə sığmırdı. Əgər belə demək caizsə, Azərbaycan nəsrində Müstəqillik Bayrağı dalğalanırdı. Bu fikri həm nəsrin özünün qart ideologiyanın təsirindən tədricən uzaqlaşıb, müstəqil "status" qazanmasında (yəni artıq bu nəsr çalınan havaya oynamırdı), həm də xalqın müstəqillik duyğularının oyanışında izləmək mümkündür.

"Qətl günü" məhz bu mənada Azərbaycan nəsrinin 1950-ci illərin sonlarından başlanan müstəqillik meyllərini (yenə hər iki mənanı nəzərdə tuturam) ifadə edən ən bariz ədəbi nümunə oldu. Çox vaxt bu əsərdən söz açanda Q.Q.Markesin "Yüz ilin tənhalığı" və Ç.Aytmatovun "Edam kötüyü" romanlarını ortaya gətirirlər. Şübhəsiz, hər üç əsərdə bir-birilə səsləşən məqamlar (tarixə, dünyaya optimist fəlsəfi baxış, milli bədii düşüncənin ümumbəşəri səviyyədə qavrayışı, bir əsrin və bir xalqın tarixi faciələrinin bir obrazda təcəssümü) diqqətdən yayınmır, lakin "Qətl günü" sırf Azərbaycan romanıdır. Ona görə ki, bu əsərdə Azərbaycanın xalqının üç əsrdə keçdiyi tarixi yol bədii idrak işığıyla ümumiləşdirilir. Və ona görə yox ki, romanda Şərq tipi daha üstündür (mifoloji ünsür romanın canına-qanına hopub. Başlıcası, o səbəbdən ki, bu əsərdə milli dastançılıq və romançılıq ənənələri üzvi şəkildə qaynayıb-qarışır. Yəni "Qətl günü" əlahiddə meydana çıxan, necə deyərlər, havadan yaranan əsər deyil. Ənənə üstünə yaranan, ancaq ənənələri fövqəladə dərəcədə, misilsiz bədii ustalıqla novatorluq mislinə yüksəldən "Qətl günü" məhz buna görə səksəninci illər Azərbaycan ədəbiyyatının ən uğurlu ədəbi hadisəsinə çevrildi.

Yusif Səmədoğlu mənim və mənim kimi yüzlərin, minlərin, on minlərin sevdiyi, Azərbaycan və Səməd Vurğun sevgisiylə uca tutduğu, sözünü əzizlədiyi böyük bir insan idi. Bu İnsan dərk olunana qədər dərkolunmazdır. Bizim tanıdığımız Yusif Səmədoğlu tanımadığımız, dərk etmədiyimiz Yusif Səmədoğlunun üzdə görünən hissəsidir.

Vəssalam... Yusif Səmədoğlu haqqında bu qədər və bir də Vaqif Səmədoğludan bu misralar:

Bir uşaq oynayır.

Oynayır özü kimi əlvan

otların, çiçəklərin arasında.

Günəş baxır göz qırpmadan

Yoxdur qocalıq yer üzündə, yoxdur!

Vaqif YUSİFLİ

525-ci qəzet.- 2025.- 24 sentyabr (№172).- S.11.