Dönüb keçmişinə baxsın Fransa...

Ədəbiyyatın cəmiyyətə, tarixə, dünyaya təsirindən danışarkən belə bir müqayisəyə çox rast gəlirik: "Bir kimyaçı bir dərman hazırlayıb bütün bəşəriyyəti xilas edə bilər, yüz ədəbiyyatçı birləşsə, bir nəfəri xilas edə bilməz". Zaman-zaman bu fikirlə razılaşanları və müdafiə edənləri görürük. Ancaq bu fikri ilk və daha əsaslı təkzib edən də elə tarixin özüdür. Bütün həqiqətləri öz batinində dəmir sədaqətlə qoruyan tarixin toz basmış səhifələrini vərəqləmək kifayət edir ki, ədəbiyyatın, ədəbiyyatçıların müxtəlif dövrlərdə fərqli cəmiyyətlərə, ümumilikdə bəşəriyyətə təsirinin şahidi olaq.

Məşhur fransız yazıçısı Emil Zolya əsərləri ilə yanaşı, ictimai həyatda ədalətsizliyə qarşı mövqeyi ilə də yadda qalan şəxsiyyətlərdəndir. O, Fransa ordusunda xidmət edən zabit Dreyfusa yəhudi olduğu üçün göstərilmiş ədalətsiz münasibətə qarşı etiraz səsini yüksəldib, çəkinmədən haqqın tərəfində durub.

XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində Fransa tarixində çox böyük iz buraxmış, o dövrdəki Fransa cəmiyyətini "dreyfusçular"a və "antidreyfusçular"a bölmüş "Dreyfus işi" 1894-1906-cı illərdə Fransa Ordusu Baş Qərargahının zabiti, əslən yəhudi olan kapitan Alfred Dreyfusa qarşı "alman xüsusi xidmət orqanlarının xeyrinə casusluq etməsi" ittihamı üzərində qurulan məhkəmə prosesi və bu proses ətrafında baş verən hadisələrdən ibarətdir.

Fransada çaxnaşmalı hüquqi mübahisələrə səbəb olan Dreyfus hadisəsi Parisdəki alman səfirliyində xadimə kimi çalışan, lakin həqiqətdə fransız xüsusi xidmət orqanlarının casusu bir qadının zibil qutusundan tapdığı imzasız məktubu mərkəzə göndərməsilə başlayır. Alman hərbi attaşesinə yazılan həmin məktubda Fransaya aid məxfi məlumatların verilməsi vəd edilirdi. Fransız Baş Qərargahının başladığı axtarışlardan sonra xəttin oxşarlığı arqument kimi götürülərək şübhələr kapitan Alfred Dreyfus üzərində cəmlənir. Zəngin yəhudi ailəsinin övladı olan Dreyfus Fransadakı yəhudi düşmənçiliyinə baxmayaraq, hərbi məktəbdəki uğurlarına görə kapitan vəzifəsinə qədər yüksələ bilmişdi.

Lakin bu qorxunc ittiham Dreyfusun həm şəxsi həyatının, həm də hərbçi karyerasının sonunu gətirməkdə idi. O, 15 oktyabr 1894-cü ildə həbs olunur. Bir ay davam edən istintaq prosesində onun əleyhinə yeni dəlil tapılmasa da, Dreyfus təqsirkar bilinir və ömürlük həbs cəzasına məhkum edilərək cəzasını çəkmək üçün Fransa Qvianasına, mərkəz Kayennadan 11 km aralıda yerləşən Şeytan Adasına göndərilir.

1896-cı ildə yaşanan başqa bir hadisə "Dreyfus iddiası"nı yenidən gündəmə gətirir. Belə ki, alman səfirliyində çalışan xidmətçi qadın alman zabitindən fransız mayor Esterhaziyə ünvanlanan bir məktubun qaralamasını ələ keçirir. Fransız gizli xidmətinin apardığı istintaq nəticəsində, Dreyfusun təqsirləndirildiyi xəttin əslində Esterhaziyə aid olduğu aşkara çıxarılır. Bu zaman Dreyfusun həyat yoldaşı da mətbuatın köməyi ilə bu hadisəni yenidən gündəmə gətirir. Bütün bunlardan sonra Baş Qərargah, Esterhazi haqqında iddia qaldırmaq məcburiyyətində qalır. Lakin iki gün davam edən iddiadan sonra Esterhazi yekdilliklə bəraət qazanır.

Bu ədalətsiz qərar yazıçı Emil Zolyanı çox hiddətləndirir və o, böyük cəsarət nümayiş etdirərək Fransa prezidenti Feliks Fora ünvanlanmış "Mən ittiham edirəm" başlıqlı açıq məktub yazır. 1898-ci ilin 13 yanvar günü "L'Aurore" qəzetinin baş səhifəsində yayımlanan və ölkədə böyük səs-küyə səbəb olan məqalə Dreyfus hadisəsində yeni mərhələ açır. Zolya məktubunda Baş Qərargah rəisini və digər yüksək rütbəli zabitləri vəzifələrini sui-istifadə etməkdə və cəmiyyəti aldatmaqda günahlandırırdı. Məktub yayımlanar-yayımlanmaz, Akademiya üzvü bəzi professorlar və ziyalılar Millət Məclisinə Zolyanın məktubunu dəstəkləyən bəyanat göndərirlər. Ordudan gələn təzyiqlərin də təsiriylə Zolya əleyhinə iddia qaldırılır. Zolyanın məhkumiyyətilə nəticələnən iddiada vəkillər sözü həmişə Dreyfus hadisəsinə gətirirdilər. Buna görə də iddia Dreyfusu müdafiə edənlər baxımından müvəffəqiyyətlə nəticələndi.

1898-ci ilin iyunundakı hökumət dəyişikliyindən sonra Millət Məclisində Alfred Dreyfus haqqında gizli fayldakı sənədlərin bəziləri açıqlanır. Esterhazi haqqında istintaqı icra etmiş zabit isə bu sənədlərin saxtalığını isbat etməyə hazır olduğunu bildirir. Həmin zabitin iddiasından sonrakı sorğuda cinayətini boynuna alan Esterhazi göndərildiyi həbsxanada intihar edir.

Aylarla davam edən müzakirələrdən sonra Dreyfus haqqında verilmiş olan qərar pozulsa da, o, Fransaya geri gətirilərək hərbi-məhkəmədə yenidən mühakimə olunur. Nəhayətində, bəzi yüngülləşdirici səbəblər qəbul olunsa belə, Dreyfus yenə də günahkar hesab edilir. Yeddi il sonra 1904-cü ildə məhkəmə müdafiə naziri, general Andrenin istəyi ilə bu iddiaya yenidən baxır və 1906-cı ildə verilən qərarla Dreyfus bəraət qazanır. Bu qərardan sonra onun 12 il əvvəl sökülən nişanları elə həmin yerdə təntənəli mərasimlə özünə qaytarılır və ona "Fəxri Legion" ordeni verilir. Orduya geri qaytarılan Dreyfus Birinci Dünya müharibəsində də xidmət edir.

Emil Zolyanın o qədər böyük, qarışıq və Fransa üçün ibrətamiz bir məhkəmə prosesinin gedişini dəyişən məktubunun məzmunu belə idi:

"İttiham edirəm!"

(Fransa prezidentinə məktub)

Hörmətli Prezident!

Şahanə Müşfiq

525-ci qəzet .- 2025- 18 yanvar(№10).- S.13.