Şıxoğlular
ocağının sönməyən işığı
Zamanında
görkəmli hərbçilər yetişib
Şıxoğlulardan. Rus artilleriyasının babası
çağrılan general Əliağa Şıxlınskinin
kəşf etdiyi "Şıxlinski
üçbucağı" deyilən üsuldan bütün
dünyada yararlanıblar. Görünməyən hədəfi
top atəşiylə vurmaq üsuludu bu.
Gəncə qiyamında
hərbi komandanlığı əlinə alıb bolşevik
quldurlarına qan udduran general Cavad bəy Şıxlinski
adaşı Cavad xandan sonra bu missiyanı şərəflə
daşıdı. Ömrünü mühacirətdə
keçirən, qardaş Türkiyədə yaşayan Qiyas bəy
Şıxlinski kimi adlı-sanlı hərbçilər, dəyərli
kişilər Şıxoğlular ocağından
çıxdılar. O zamanlar dəbdə olan polyak (lehistan)
soyad sonluğu götürüb Şıxlinski
çağrıldılar Şıxoğlular. Onların
doğma kəndləri II Şıxlı bütün dönəmlərdə
sayılan-seçilən övladlarıyla tanınıb.
İsmayıl
Şıxlının baba yurdu vaxtilə Kürün sağ
qıyısında qayanın-enmənin üstündə,
yüksəklikdə binə tutub. İndi kəndin yerində
göz işlədikcə uzanan üzərrik
"plantasiyası" qalıb.
Bir haşiyə. Üzərrik
miladdan öncədən yaman gözü, bəd
şüaları udan, zərərləşdirən bitki kimi
evlərdə saxlanılıb. Harda, lap düzün
ortasında, yamacda, dərə boyu üzərrik
çoxluğu varsa o yerlərin haçansa yaşayış
məskəni olduğu şəksizdi. Arxeoloji abidələrin
yerini bildirən bələdçidi üzərrik.
Qori seminariyasının
türk bölümü Azərbaycana - Şuşaya
köçürüləndə Qazaxda dayanıblar. Bina
problemi ortaya çıxıb. Kosalar kəndindən bir bəy
oğlu bəy irəli durub, Qazaxdakı böyük
mülkünü təmənnasız verib seminariyaya. Zamanında
böyük elm, maarif adamlarının dərs dediyi Türk
bölümü ayrıca seminariya kimi işə
başlayıb. İsmayıl Şıxlı sonralar Pedaqoji
Texnikuma çevrilən bu təhsil ocağında oxuyub. Maraqlı
bir olay baş verib. Atası Qəhrəman müəllim
İncə dərəsində, Qaymaqlı kəndində dərs
deyəndə İsmayıl yeddiillik məktəbi 5 ilə
bitirib. Yaşı çatmadığına görə sənədlərini
götürməyiblər.
İsmayıl
Şıxlı deyirdi, ömrümdə birinci və
axrıncı dəfə bir yanlış iş tutdum. Pəncərədən
keçib, iş qovluğunda doğum ilimi iki il irəli
çəkdim. Qəbul olundum. "Yanlış da bir
naxışdır" el sözü burda yerinə düşüb.
Rus-bolşevik repressiya
maşını köklü-köməcli, adlı-sanlı
bir soyun üstünə yeridi. Qaçan qaçdı,
qalanlar tutuldu, güllələndi. Ona görə atası Qəhrəman
müəllim İsmayıla: " - A bala, ehtiyatlı ol. Hər
adama söz danışma. Dünya müxənnəs
dünyasıdı. Ətraf çuğullarla doludu" -
deyirdi. Atasının bu öyüdünə,
tapşırmasına görəydi ki,
Şıxoğluların İsmayılı balaca vaxtından
kişi yerişi yerimək zorunda qaldı. Ağlı kəsəndən
Şıxlinski soyadının şərəf
yükünü ürəyində daşıdı,
ağrıları, acıları içinə çəkdi.
Uşaqlıq yaşamadı. İçi Tanrıdan gəlmə
nurla doluydu İsmayıl Şıxlının. Çətin
zamanlarda, sınaq məqamlarında büdrəmədi. Bu nurdan insanlara pay vermək eşqiylə
yaşadı. Erkən gəncliyindən, hətta
uşaqlığından "dəmirçi kürəsində"
bişmiş, sindanında döyülmüş, hər zərbə
onun içini saflaşdırmış, soy informasiyasından
gələn dəyərlər bütövləşmiş,
böyümüşdü. Texnikumu bitirdikdən sonra I
Şıxlı, Daş Salahlı və Kosalar kəndində
müəllim, dərs hissə müdiri, direktor vəzifələrində
çalışdı.
Repressiyanın pik
nöqtəsində, 1937-ci ildə Bakıya gəldi. Ali
Pedaqoji İnstitutun Dil-ədəbiyyat fakültəsinə qəbul
olundu. Deyirdi ki, birinci dəfə Şıxlinski soyadından
xeyir gördüm: "İmtahan vaxtı soyadımı
görən böyük ziyalı Mikayıl Rəfili
soruşmadan "5"imi yazdı. Qəbul olundum.
Allahımdan razıyam ki, Əli Sultanlı kimi müəllimim
oldu, çox şey öyrəndim ondan".
Tələbəlik illərində
də dinc buraxmırlar İsmayılı. DTK çinovniki onu
dəfələrlə sorğu-suala tutur. Vaxtından çox
tez kişiləşən İsmayıldan heç nə
qopara bilmirlər. Yazıqlar ki, tələbə-otaq yoldaşı
Şəmistan adlı birisi satqın çıxır. Bütün
söhbətləri "dəniz qırağı"na
çatdırır. Bu yerdə Səməd Vurğunun
"Komsomol poeması"ndakı Sarı Şəmistan yada
düşür.
Sonra müharibə
başladı. İsmayıl Şıxlının "Cəbhə
gündəlikləri" o zamanın, müharibə
dövrünün real mənzərələrinin geniş
ponoramını canlandırır.
Gündəlikdən
seçmələr.
"Yenə səngər
qazırdıq. İndi bir az yumşaq torpağa
çıxmışıq. Sevinirik. Yaman istidi. Adamın
ağzında dili quruyur, dodağı təpiyir. Bir qurtum su da
tapılmır. Birdən lap yaxında oxumağa
başladılar.
Pəncərəsi,
ay pəncərəsi,
Sağalmaz
səngər yarası.
Əl saxladıq. Oxuyan
Çovdar idi. Bizi Qazaxdan yola salan gecəsi verilən konsertdə
xanəndə qız Zeynəbin oxuduğu mahnının
sözlərini dəyişdirmişdi:
"Pəncərəsi,
ay pəncərəsi,
Sağalmaz
xəncər yarası..."
Səs-səsə
verdik. Gülüşə-gülüşə bu
mahnını oxuduq. Elə bil bir az yüngülləşdik.
Torpaq da bir az yumşalan kimi oldu.
Dağıstan. 28 sentyabr
1942".
"...Rotamız Eltigenə
- yəni Krıma desant keçirilib. Vəziyyət
ağırdı. Cəlilov öldü.
Əhmədov Məşədi xəbərsiz
itib. Qalan uşaqlarımızdan hələ
xəbər yoxdu. Görək sonu nə
olur?
Krım. Duzlugöl. 11 noyabr
1943".
"... Müharibə
qurtarır.
Frişqaf. Baltik suları 4 may
1945".
"Nəhayət uzun
ayrılıqdan sonra noyabrın 22-də Ağstafaya
çatdıq. Qatardan düşdük. Hava
qarışmışdı. Hər yer palçıq idi.
Meydandakı yük maşınlarına yaxınlaşdım.
Bir oğlan ətrafımda fırlanmağa başladı. Mən
onu qabaqladım.
- Kimi axtarırsan?
Sualıma sualla cavab
verdi:
- Hara gedirsən?
- Kosalara.
Yaxınlaşdı. Üzümə
diqqətlə baxdı. Birdən
atılıb boynuma sarıldı.
- İsmayıl
qağa sənsənmi?
Mən də onu
tanıdım. Hüseynəliydi. Mən əsgərliyə gedəndə
uşaq idi. İndi böyüyüb
şofer olmuşdu.
... Kəndə
çatdıq. Hamıdan əvvəl
bacım Həbibə qabağıma çıxdı. Boynuma sarıldı. Ağladı və hiss
etdim ki, əli ilə barmaqlarımı, bədənimi
yoxlayır, şikəstliyim olub-olmadığını bilmək
istəyir. Sonra anam, atam qabağa gəldi.
... Ertəsi
günü səhər tezdən oyandım. Evimizin yanındakı balaca arxa
yaxınlaşdım. Əsgərlikdəki
kimi qurşağacan soyundum. Ayağımın
birini arxın o üzünə, birini bu üzünə qoyub
uzun ayrılıqdan sonra doğma torpağın soyuq suyunda ləzzətlə
yuyunmağa başladım.
23 noyabr 45-ci il.
Kosalar kəndi".
Türk kişisinin,
qadınının min-min illərdən gələn, yolboyu
dolan dolğunlaşan, bütövləşən,
insanlığa görk olan əxlaqi, milli, fərdi dəyərləri
sərgilənib onun əsərlərində. Klassiklərimizin
boysırasında dayana bildi İsmayıl Şıxlı. Onu
tanıyanlardan kimi dindirsən, eyni şövqlə
danışar. Hamının sevimlisi, kişilik etalonuydu. Şəxsiyyəti,
yaradıcılığı, fiziki imkanları, boy-buxunu
üçqat üst-üstə düşən,
Tanrının sevdiyi nadir adamlardanıydı İsmayıl
Şıxlı.
Pedaqoq kimi də
seçilirdi. Ustadı, müəllimlikdə idealı
saydığı Əli Sultanlı kimi onun mühazirələrinə
də kənar institutlardan tələbələr
axışıb gələrdi. Bəsirətli gözləri,
nurlu təbəssümü, ağırtaxta, ağayana
davranışı, müəllim dostlarının dediyi kimi, çağdaş
zamanda özünü, nəfsini, əxlaqını qoruyan,
bulaşıq işlərdən yaxasını yana çəkən
az adamlardandı.
Zaman gəldi,
"Ayrılan yollar"ı yazdı. Dissident ədəbiyyatın
qaranquşlarından biri oldu "Ayrılan yollar". İsmayıl Şıxlı etiraf edirdi ki,
yazıçı kimi özümdən heç nə uydura
bilmirəm, olanı yazıram. Doğrudan
da beləydi. "Ayrılan yollar"
çap olunanda yazıçının
yaşadığı Kosalar kəndinin rəhbər
işçiləri bu əsərdə toxunulan hadisələrdə
özlərini görüblər. Gerçək
həyati detallar olduqca inandırıcı verilib. İş o yerə çatıb ki, İsmayıl
Şıxlını aradan götürmək qərarına gəlib
onlar. Bundan ötrü adamlar
ayırıblar. Ağstafa
çayının üstündəki körpüdə
qarşısını kəsiblər İsmayıl
Şıxlının. Xoş təsadüf nəticəsində
baş tutmayıb qətl hadisəsi.
"Ayrılan
yollar" "Dəli Kür" orbitinə ucalmaq üçün
platforma oldu. Açıq
səmada şimşək təki çaxdı "Dəli
Kür". Ədəbi hadisəyə, geniş oxucu kütləsinin
sevimlisinə çevrildi. İlk qiyməti də o dönəmlərdə
ədəbi tənqidimizin vicdanı sayılan Mehdi Hüseyn
verdi: "Əzizim İsmayıl! "Dəli
Kür" əsərini dünən gecə oxuyub
qurtardım. Düzünü deyim ki, mən
səndən yaxşı əsər gözləyirdim, amma bu
cür qüvvətli və təsirli bir əsər
yazacağını (məhz indi, bu illərdə) gözləmirdim.
Əhsən, bərəkallah! Son on ildə
oxuduğum heç bir əsər məni bunca
sarsıtmamışdı. Səni
öpürəm və qələbəni birlikdə bayram edəcəyimiz
günü səbrsizliklə gözləyirəm.
Qardaşın Mehdi
Hüseyn
12 noyabr 62-ci il".
O vaxtlar, səhv etmirəmsə,
"Azərbaycan" jurnalında çap olunurdu "Dəli
Kür". Biz - oxucular jurnalın yeni nömrələrini
gözümüzə təpirdik. Ədəbiyyatımızda
Cahandar ağa kimi kişi obrazı görməmişdik. Tanıdığı,
müşahidə etdiyi kişilərin ümumiləşmiş
obrazıydı Cahandar ağa. Həm də bu obrazı
İsmayıl Şıxlı kimi bir kişi
yazmışdı. "Dəli Kür" filmi roman səviyyəsinə
yüksələ bilmədi. Düzdü, filmin son
kadrlarını yuxarıdan - Moskvanın göstərişiylə
kəsib atdılar. Bu da təsirsiz keçmədi. Mənim
özəl və əzəl arzumdu: "Dəli Kür"
haçansa yenidən çəkilsin.
Bir dəfə Mərkəzi
Komitədən gələn sifarişə əsasən Rəsul
Rzanı vurmaq kampaniyası başlamışdı. Onda mən
televiziyanın ədəbi-dram verilişləri baş
redaksiyasında çalışırdım. Növbəti
verilişlərin birində yuxarıdan gələn siyahı
üzrə İsmayıl Şıxlı da iştirak etməliydi.
Çəkiliş vaxtından təxminən saat yarım tez
gəldi. Qarşıladım. Dedi, özüm ona görə
tez gəldim ki, çıxış etməyəcəm.
Dedim, telefon
açaydın, niyə zəhmət çəkmisən. Bildirdi
ki, telefonluq deyil. Səbəbini soruşdum. Bunları dedi:
"O gün baxıram, hər yerindən duran gədə-güdə,
yararsız adamlar o boyda kişinin üstünə ayaq
alıb. Özü də nahaqdan. Ona görə gəldim,
üzr istəyəm. Mən getdim".
Bunu bəylik, kişilik
kimi dəyərləndirdik.
Meydan hərəkatında,
müstəqilliyimizin bərpa daşları qoyulanda, Milli Məclisdə,
hər yerdə özünü bir daha təsdiqlədi
İsmayıl Şıxlı. Onun söylədiyi
"Sapı özümüzdən olan baltalar" deyimi atalar
sözü ucalığına qalxdı. Gördüyü,
rastlaşdığı haqsızlıqları, "sapı
özümüzdən olan baltaların" milli xəyanətini,
filgötürməz ağrıları ahənrüba təki
özünə çəkdi. Üzə vurmadı. Sonda
tüfəng kimi içinə təpdi bu ağrılar. Şəkərə
tutuldu. Şıxoğluların bu azman kişisi son günlərində
gözlərinin işığını itirdi. Ürək
işığında "yazdı" "Ölən
dünyam"ı. Ömür-gün yoldaşı Ümidə
xanım kağıza köçürdü onun söylədiklərini.
İndi hər ikisi Tanrının dərgahındadı.
Ruhları şad olsun.
Simvollar, ibrətli milli
dəyərlər üstündə qurulub "Ölən
dünyam".
Eldə gördüklərinə,
eşitdiklərinə, genetik soy informasiyalarını -
içində olanları, görmək istədiklərini də
qatıb İsmayıl Şıxlı.
"Ölən
dünyam" milli özgürlük və xarakterlər
toplusudu. Qalın-qalın bitiklərin - kitabların ədəbi
yükü var bu əsərdə. "Ayrılan yollar" və
"Dəli Kür"dən sonra üçüncü qata
yüksəldi "Ölən dünyam".
"Ölən
dünyam" öncəki əsərləri kimi ədəbi
təhlildən keçməyib, qədərincə
açılmayıb. Ona görə Homersayağı
deyilmiş bu romanın bir az iç dünyasına varaq.
Yazıçı
"Ölən dünyam" haqqında materialları
çoxdan topladığını bildirirdi. Zamanı gəlmədiyindən
qələmə almayıb. Zamanı gələndə
yazdı. "Ölən dünyam"da Azərbaycan tarixinin,
xüsusən də inqilab və repressiya illərinin səhnələri
öz əksini tapıb. Hadisələr əsasən məmləkətimizin
Qazax bölgəsində baş verir. Gəncə qiyamına
yeni baxışdan toxunulur. Bizə bəlli olmayan məqamlara
aydınlıq gətirilir. Bir bölgədə baş verənlər
mərhələ-mərhələ göz önündən gəlib
keçir, dönüş nöqtələri dərin
ümumiləşdirmə və fərdi, fərqli cizgilərlə
təqdim olunur.
... Naltökən
yaylağı, Həsən ağanın qaçaqlara
qoşulması, Şəmsəddin ağanın
"troyka" tərəfindən öldürülməsi,
Alqazaxlıların evinin dövlət səviyyəsində
yağmalanması, sürgün yolları, Həsən
ağanın 40-50 il sonra xaricdən vətənə dönməsi,
ölümünə qayıdışı görklü səhnələrdir.
Hadisələrin ikinci
bölümü İncə dərəsində
Qaymaqlı-Qamaklı kəndində baş verir. Uçitel,
Mürsəl müəllim xətti, kəndin
qımqımalı, zümzüməli günləri, qramafon
oxutmaq, teatr tamaşası göstərmək, savadsızlığın
ləğvi kursları, may bayramına hazırlıq, Mürsəl
müəllimin ölümü, rus soldatlarının, troyka Fətullayevin
kəndə gəlişi və başıpapaqlıların
tutulması, Çapıq Əmrah süjeti, məscidin
mühasirəyə alınması, silahların
yığılması və Çapıq Əmrahın
ölümü epizodları çox koloritlidir. Milli kökdən
uzaq, manqurt komsomolçu nəslin yetişdirilməsi proseslərinin
izləri də burda var.
"Ölən
dünyam"da üçüncü böyük
bölüm Gəncə üsyanıyla bağlıdı. Bakıda
milli hökumət devrilib, Türkiyəyə kömək
adı ilə gələn rus-bolşevik ordusu Gəncədə
lövbər salıb, çıxmaq istəmir. Belə bir
sınaqlı zamanda Gəncə qubernatoru Xudadat bəy, Mirzə
Qacar və Cavad bəy Şıxlinski kimi generallar, hərbçi
zabitlər, qaçaqlar, bütün el ayağa qalxıb qiyam
qaldırır. Rus-bolşevik qoşunlarının burnu ovulur.
Gəncə üsyançıların əlinə
keçir.
Türkiyədən -
Qars tərəflərdən gələn nizami rus ordusu Gəncədə
tərksilah olunur. Milli ordunun yaradılması, qurulması
üçün qədərincə silah-sursat ehtiyatı ələ
keçirilir. 20-ci, 30-cu, 37-ci illərdə bolşevizmin yurda
bədbəxtlik gətirən, milli faciəyə çevrilən
nəticələri sərt gerçəkliklərlə ortaya
qoyulur.
Böyük bir millətin
oturuşmuş, formalaşmış adət-ənənələri
bilərəkdən, dövlət siyasəti səviyyəsində
təhrifə uğradılır.
İnsanı, şəxsiyyəti
alçaldan, yaltaqlıq, yalançılıq, saxtakarlıq,
satqınlıq cücərdən rus ideoloji makinasının
aşkar-gizli fəaliyyəti çox ustalıqla
açılır. "Ölən dünyam"da
güclü xarakterlər, insan mənzərələri sərgilənir:
bu adamları sındırmaq, öldürmək olar, amma əqidəsini,
əxlaqını dəyişdirmək olmaz. İki
böyük nəsil; Alqazaxlılar və
Çıraqlılar yüzillər boyu qonşudu, qohumdu. Aralarında
feodal qaydalarından gələn xırda düşmənçilik
də var. Bu iki nəsilin taleyində baş verənlər
fonunda o zamankı Azərbaycan türklərinin məişəti,
davranışı, həyat fəlsəfəsi haqqında
dolğun bilgi almaq olur. Başlanğıcda Alqazaxlılardan Həsən
ağanın əlindən ov zamanı xəta
çıxır. Çıraqlıların Ələddinini
qəsdsiz öldürür. Qonşu,
qohum, hardasa da düşmən olan bu iki böyük soyun
münasibətləri bir az da tündləşir.
Çıraqlılardan Ömər koxa kimi müdrik
asaqqalın, Alqazaxlılardan Güllü xanım təki tədbirli,
ağbirçəyin sayəsində münasibətlər
qan-qadasız yoluna qoyulur. Bu iki obraz ədəbiyyatımızda
yenidi, öz ədəbi siqlətinə,
bütövlüyünə, orijinallığına görə.
Arada retro kadrlar - ötələrdə
baş verənlərə qayıdışlar - xatırlamalar
hadisələrin düyünlərini açır, inkişaf
dinamikasını gücləndirir.
Həsən ağa Alan
törəməsinin başını
sığallaya-sığallaya canını torpağına
tapşırır. Üç-dörd dönəm
canavarların içində dəyişmiş, özü də
canavarlaşmış Alan adlı itin içində iy
duyğusu baş qaldırır. Həsən ağanı
görəndə canavarlıqdan çıxır. Bu, yenidi.
Heyrətləndiricidi.
Gərgin, başgicəlləndirici
situasiyalar, kəskin tale çarpışmaları,
döyüşlər, dönüşlər arxada qalır. Kür
heç nə olmayıbmış kimi yenə öz
qaydasında axır - həyatın əbədiliyi kimi...
İsmayıl
Şıxlı romanda təsvir olunanları görmüş,
sinirlərindən keçirmiş, istedad süzgəcində
arılamış, durulamış yazıçıdı.
Roman xarakterlər
qalereyasıdı. Keçmiş, tarixə qovuşmuş
keşməkeşli dünya haqqında dolğun, doğru
informasiya verir...
Milli kimliyindən,
kökdən-soydan gəlmə bəylik qüruru vardı
İsmayıl Şıxlının içində. Qaymaqlı
kəndində VII illik məktəbi 5 ilə bitirəndə də,
seminariyaya, instituta, aspiranturaya imtahan verəndə də,
Yazıçılar Birliyi sədrliyindən ərizə
yazıb könüllü istefaya gedəndə də, 20 yanvar
qətliamıyla bağlı bəyanatı imzalayanda da,
partiya biletini biryolluq atanda da, "faşist gülləsindən
qorxmadım, indi rus gülləsindənmi qorxacam"- deyib,
olayların qaynar yerində görünəndə də bu
qürur onu ayaq üstə saxladı. Saat kimi meyli hər zaman
haqqa dolandı İsmayıl Şıxlının. İndi
Özü də haqqın dərgahındadı. Paşa
babalarının yanındadı.
Doxsanın mübarək,
ustad!
Aydın QURBANOĞLU