Savab sahibi

Ədliyyə generalı Bəhruz Mahmudov mənə telefon açaraq deyəndə ki, atası - yəni unudulmaz Rəşid Mahmudov haqqında xatirələr kitabı hazırlayır və xahiş edəndə ki, mən də bir neçə söz yazım, doğrusu, bu, mənim üçün çox xoş bir xəbər oldu, çünki Rəşid müəllim mənim həyatda rast gəldiyim və ünsiyyətdə olduğum o insanlardan biridir ki, onun xatirəsi nəinki yaxınlarının ürəyində yaşamalıdır; bu xatirələr qələmə alınmalıdır ki, onların şəxsiyyəti və gördüyü işlər haqqında onları şəxsən tanımayanlarda da bir təsəvvür yaratsın.

Söhbət ləyaqətlə yaşanmış ömürdən gedir.

Ləyaqətlə yaşanmış bir ömrün izi-sorağı isə bizim bu fani dünyamızdan öz sahibi ilə bərabər getməməlidir, çünki ləyaqətli hər bir ömür ləyaqətin çatışmadığı çağdaş dünyamızda hər dəfə bir örnək olmalıdır.

Mən Rəşid müəllimlə nə vaxt tanış olmuşam?-bu sualın cavabını dəqiq xatırlaya bilmirəm, amma onunla ilk ünsiyyətimiz, sonrakı uzun illər davam edən və qarşılıqlı hörmətə, etibara söykənən münasibətimizin başlanğıc nöqtəsi aradan 36 il (!) keçməsinə və o "başlanğıc nöqtəsi"nin tamam sadəliyinə və iddiasızlığına baxmayaraq, təfərrüatı ilə mənim yadımdadır.

Məsələ burasındadır ki, söhbət hafizəmə hopmuş kədərli bir gündən - Məsud Əlioğlunun vəfat etdiyi 1973-cü il iyunun 23- dən gedir...

Hamının nikbin, gülərüz, şövqlü, duzlu bir söz demək, zarafat etmək ehtirası heç zaman əskik olmayan, həyat eşqi ilə yaşayan istedadlı bir qələm sahibi kimi tanıdığı Məsud Əlioğlunun faciəli ölümü onu tanıyanların, yəqin, hamısı kimi, məni də qəlbən sarsıtmışdı. Mən lap uşaq çağlarımdan etibarən - hələ 50-ci illərin əvvəllərində gənc Məsud yenicə ailə həyatı qurduğu Rəna xanımla birlikdə Şuşa Yaradıcılıq Evinə istirahətə gəldiyi zamanlardan - onu tanıyırdım, sonralar - 1957-ci ildən onun ömrünün sonuna qədər Bakının keçmiş Hüsü Hacıyev küçəsindəki eyni binada (məşhur Yazıçılar Evində) qonşu olduq, 1965-ci ildən - mən aspiranturaya daxil olduqdan sonra isə eyni institutda - Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda birgə çalışdıq - mən gənc bir ədəbiyyat adamı, o isə yaşının azlığına baxmayaraq artıq məşhur olan görkəmli bir tənqidçi və ədəbiyyatşünas kimi.

Həmin tragik 23 iyunda, o bürkülü yay gecəsi İlyas Əfəndiyev də, mən də Əli Vəliyevin çəkdiyi ağrıların ağrısına-acısına dözməyərək, Məsudgilin axın-axın insanlarla dolub boşalan və son dərəcə ağırlaşmış bir aura altında olan mənzilindən çıxdıq, İlyas Əfəndiyev evə getdi, mən isə Məsudgilin blokunun həyət qapısı ağzında dayanıb, siqaret çəkirdim və bir azdan Rəşid müəllim də yas yerindən çıxıb, pilləkanları aşağı düşdü, məni görüb dayandı, cibindən siqaret çıxarıb:

- Kibritini ver...- dedi və siqaretini yandırdı.

Biz siqaret çəkə-çəkə bir müddət üzbəüz dayandıq və qəribədir, bir kəlmə kəsməsək də, o dəqiqələrdə, elə bil ki, bizim aramızda, əgər belə demək mümkünsə, telepatik bir doğmalıq yaranmışdı - həm də kədərli düşüncələr içində olan bir doğmalıq.

Mənim bildiyim dərəcədə Rəşid müəllimin Məsud Əlioğlu ilə xüsusi bir dostluğu yox idi, amma onun o dəqiqələrdə elə bir sarsıntı içində olması, əlbəttə, ürəyinin həssaslığından, təbiətinin kövrəkliyindən, düşüncələrinin zənginliyindən xəbər verirdi.

Həmin gündən sonra Rəşid müəllimlə harda rastlaşırdıqsa, yaxın adamlar kimi mehriban görüşürdük, hal-əhval tuturduq, yaşımız arasındakı fərqə baxmayaraq, get-gedə, deyə bilərəm ki, bir-birimizə bir dost münasibəti bəsləyirdik.

O vaxt Rəşid müəllim ölkənin hakimi-mütləqi olan Mərkəzi Komitənin ideoloji şöbəsində bölmə müdiri vəzifəsində çalışırdı və dövrün kontekstində o vəzifənin nüfuzu müqabilində bir çox başqalarından fərqli olaraq sadə və təvazökar bir adam idi və mən sonrakı illərdə böyük vəzifələrdə çalışdığı vaxtlarda da onu beləcə sadə və təvazökar gördüm, indicə dediyim o həssaslıq, o kövrəklik, daxili aləminin zənginliyi, eləcə də xüsusi qeyd etmək istədiyim xeyirxahlığı həmişə onunla birlikdə idi. Eyni zamanda, gözəl yumor hissinə malik səmimi bir insan idi və hərdən ürəkdən də gülməyi var idi.

"Gülməyi var idi"- dedim, tragi-komik bir əhvalat yadıma düşdü.

1970-ci illərin sonları idi, Rəşid müəllim Zaqatala Rayon Partiya Komitəsinin birinci katibi vəzifəsində işləyirdi və biz - bir dəstə ədəbiyyat və incəsənət xadimi Yaradıcı Gənclərin Ümumrespublika Seminarını keçirmək üçün Zaqatalaya getmişdik. Seminar Rəşid müəllimin şəxsi nüfuzuna görə Zaqatalada keçirilirdi.

Yazıçı Anarla mən o zaman Zaqatalanın prokuroru vəzifəsində işləyən (sonralar o da general rütbəsi aldı) və çox hörmətcil ev sahibi olan Akif Rəfiyevgildə qalırdıq. Seminarı keçirdik və Bakıya qayıtmazdan əvvəl rayonun milis rəisi və mehriban, son dərəcə koloritli bir adam olan rəhmətlik Kamandar Qəhrəmanov bizi, yəni məni, bəstəkar Xəyyam Mirzəzadəni və Anarı Katex sahilində, dağların qoynundakı gözəl Şəlaləyə qonaq apardı.

Yayın cırhacırında yaz çəməni kimi yamyaşıl, güllü-çiçəkli çöldə ocaq qalayıb, kabab çəkib, gözəl bir məclis qurduq, geri qayıdanda isə Katex çayını keçərkən qəflətən selə düşdük və əsil möcüzə nəticəsində - bu möcüzənin də əsas qəhrəmanı boylu-buxunlu, pəhləvan cüssəli Kamandar Qəhrəmanov oldu - xilas ola bildik. Mən bu macəra haqqında əvvəllər də hardasa yazdığım üçün, təfərrüatına varmıram, təkcə elə onu deyim ki, bizim mindiyimiz "Villis" maşınını selə düşdüyümüz o yerdən yeddi-səkkiz kilometr aralıqda dəmir yumağına çevrilmiş bir vəziyyətdə tapmışdılar.

Bu xəbəri, yəni bizim selə düşməyimizi eşidən Rəşid müəllim, xilas olmağımıza baxmayaraq, həddən artıq həyəcan keçirdi və mənə:

- Katexin seli bilirsən nə deməkdir?!- deyə-deyə bir müddət həyəcanını boğa bilmədi, sonralar isə - artıq Bakıda - hərdən görüşəndə, daha həyəcanla yox, dediyim kimi, ürəkdən gülə-gülə: - Yaman xatadan qurtardıq!- deyirdi.

Rəşid müəllimin xeyirxahlığını xüsusi qeyd etdim, çünki bu xeyirxahlığın mən, nəinki başqaları ilə, özümlə də bağlı şahidi olmuşam.

Mənim "Mahmud və Məryəm" romanım "Azərbaycan" jurnalında çap olunandan (1982, ? 7-8) sonra oxucular arasında da, ədəbi ictimaiyyətdə də böyük maraqla qarşılandı, bir çox məqalələr yazıldı, amma əsərin kitab kimi nəşri gecikirdi, daha doğrusu, gecikdirilirdi.

Məsələ burasında idi ki, Mərkəzi Komitədə şöbə müdiri işləyən bir yoldaş - onun adını çəkmirəm, çünki bu gün çox da gözəl olmayan bir həyat sürməkdədir - romandakı orta əsr səfillərinin və ümumiyyətlə, cəmiyyətinin təsvirində sovet cəmiyyətinə "mənfi" işarələr, əsərdə cərəyan edən hadisələrlə müasir sovet dövrü arasında "ezop dilli" paralellər axtarıb tapmışdı və məsələ get-gedə yoğunlamağa başlayırdı.

Məni o "yoğunlama" yox, "Mahmud və Məryəm"in tezliklə nəşri narahat edirdi və həmin günlərdən birində dənizkənarı bulvarda təsadüfən Rəşid müəllimlə rastlaşdım, bərabər gəzişməyə başladıq. O zaman Rəşid müəllim respublikanın ən yüksək mətbu tribunası olan "Kommunist" qəzetinin baş redaktoru vəzifəsində işləyirdi, mən isə Yazıçılar İttifaqının katibi idim. Qayğılı olduğumu görüb, səbəbini soruşdu, mən də "Mahmud və Məryəm"in nəşri ilə bağlı nigarançılığımı, həmin şöbə müdiri ilə münasibətlərimizin gərginliyini dedim. Sonra başqa söhbətlərə keçdik, amma ayrılarkən Rəşid müəllim:

- Birisi gün martın 8-dir.- dedi.- Bu münasibətlə "Kommunist"ə bir məqalə yaz.- Və mənim təəccübümü görüb, xoş və məhrəm bir təbəssümlə gülümsəyərək:- Səhər məqaləni mənə çatdır.- dedi.- Sonrası ilə işin yoxdur. Üç-dörd gündən sonra MK Bürosunda bizim hasabatımızdır. - Xasiyyətimin bir az cod olduğunu bildiyi üçün (Yazıçılar İttifaqındakı bəzi müşavirə və müzakirələrdə iştirak edirdi), həmin başabəla şöbə müdirinin adını çəkdi: - Onunla dava-dalaş eləmək lazım deyil. Sən məqaləni mənə çatdır.

Həmin gecə 8 martla bağlı bir yazı yazıb, səhər Rəşid müəllimə göndərdim və dörd-beş gündən sonra eşitdim ki, MK Bürosunun iclasında "Kommunist"in hesabatı zamanı Rəşid Mahmudov mənim o yazımın üstündə xüsusi dayanıb, sonra fürsətdən istifadə edərək "Mahmud və Məryəm"lə bağlı redaksiyaya çoxlu oxucu məktubları gəldiyini deyib, romanı tərifləyib və şöbə müdiri dostumuzun da iştirak etdiyi o iclasda Büro üzvlərindən Ramiz Mehdiyev və Həsən Həsənov da roman haqqında müsbət fikir söyləyiblər.

Çox keçmədi ki, güclü və zəhmli Mərkəzi Komitə Bürosunda beləcə "bəraət" qazanmış "Mahmud və Məryəm" kitab halında 40 min tiirajla nəşr edildi, qısa bir müddətdə satılıb qurtardıqdan sonra yenidən 40 min tirajla təkrar nəşr olundu.

Sonralar Rəşid müəllim Mətbuat Komitəsinin sədri vəzifəsinə təyin edildi və onunla görüşlərimiz, telefon söhbətlərimiz daha da intensivləşdi. Bu görüşlərin, telefon söhbətlərinin tam əksəriyyəti özümlə yox, başqa istedadlı yazıçıların, xüsusən cavanların kitablarının nəşri, onların işə götürülmələri (ya da işdən azad olunmamaqları!) ilə bağlı xahişlərim idi və bu gün, Rəşid müəllim Haqq dünyasında olduğu bir vaxtda, deməliyəm ki, mənim o xahişlərimin heç biri (!) göydən asılı qalmadı: kitablar nəşr olundu, istedadlı cavanlar işə götürüldü, təsadüfən şuluqluq etmiş bəzi cavanlar da işdən azad olunmadı...

O zaman nəşriyyatların planları Yazıçılar İttifaqında müzakirə olunurdu, bu planlar tutularkən çox zaman cavanların - yeni nəfəslə, həvəslə ədəbiyyata gələn, yaradıcılıqlarının mahiyyətini kiflənmiş sosializm realizminə qarşı bədii-estetik protest təşkil edən istedadlı yazıçıların, şairlərin, tənqidçilərin əsərləri kənarda qalırdı və Rəşid müəllimin iştirak etdiyi həmin müzakirələrdə də mən bu məsələləri qaldıranda daima onun xeyirxah münasibətinin şahidi olmuşam. Rəşid müəllimin bilavasitə və aktiv müdaxiləsi nəticəsində dediyim həmin cavanların kitabları nəşriyyatların planına daxil edildi və bir çoxu da mənim ön sözüm, redaktəm ilə nəşr olundu.

Nəşr olunan o kitabların, mənim də o dövrdə çıxan kitablarım daxil olmaqla və ümumiyyətlə, yüzlərlə digər kitabların hamısında Rəşid müəllimin adı olmasa da, qayğısı, təəssübkeşliyi, təşəbbüsü, zəhməti, xeyirxahlığı var.

Savab qazanmaq üçün bundan gözəl nə ola bilər?

Rəşid Mahmudov bu dünyadakı missiyasını şərəflə yerinə yetirib haqq dünyasına köçdü.

14 aprel 2009.

Bakı.

ELÇİN

525-ci qəzet.- 2009.- 18 aprel.- S.19.