“Süd dişinin ağrısı”

Müasir İran kinematoqrafiyasında uşaq filmləri, yaxud problemlərə uşaq obrazları vasitəsi ilə çıxış daha çox yer alır. “Balaca, qərib Vaaşu” (rejissor Bəhram Behzai), “Sərxoş atlar” (rejissor Bəhman Qubadi), “Səma övladları”, “Yağış”, “Allhın rəngi” (rejissor Məcid Məcidi) və s. Müharibə, yoxsulluq, sosial şərait, məhəbbət, məişət, fəlsəfə kimi ən müxtəlif mövzular bu filmlərdə müəlliflər tərəfindən ustalıqla açılır. Belə filmlərə baxdıqca onların qəhrəmanlarına rəğbət, sevgi, həmrəylik hissləri ilə yanaşı adamda bir həsəd hissi də yaranır ki, kaş bizdə də belə filmlər çəkilə idi. Daha doğrusu çəkilən filmlərə bu cür peşəkar yanaşılaydı. Sonra yaxın keçmişimizdə qalmış Sovet filmləri yada düşür. Ən çox sevdiyim əsərlərdən biri olan Sergey Bandarçukun “İnsanın taleyi” filmindəki müharibənin yetim qoyduğu uşaq obrazını xatırlayıram. Sonra bizim Sovet dövrü filmlərimiz yada düşür. “Ögey ana” (rejissor Həbib İsmayılov) , “Şərikli çörək”, “Qaraca qız” (rejissor Şamil Mahmudbəyov), “Matteo Falkone” (rejissor Tofiq Tağızadə) kimi aktyor oyunu və rejissor yozumuna görə barmaqla sayıla biləcək bir neçə sənət əsərimizin adını çəkmək olar. Sonra sükut...

Yaxınlarda – müstəqillik dövründə çəkilmiş filmlərimiz ya yada düşmür, ya da oradakı uşaq obrazları öz plakatlığına, saxtalığına, şit pafosuna görə gülünc bir şarj təsiri yaradır. Onlar tünd parçada ağ sapla tikilmiş yamağa bənzəyir.

Lirik ricət yerinə

Məclislərimizin birində səkkiz yaşlı balaca oğlu ilə iştirak edən qonaqlardan biri vətənpərvərlik, dostluq, sədaqət haqqında təntənəli və pafoslu uzun-uzadı bir tost gəyirdi. Yanında oturub kabab yeyən oğlu dilləndi; “Mənim lap ətim töküldü e...”. Doğrudur, biz hamılıqla bunu ört-basdır elədik, amma bu belə idi. Uşaq bunu elə-belə deyə bilməzdi. O da kimdənsə eşitmişdi.

Bu yaxınlarda hansısa telekanalın gündüz efirində yarımçıq bir film gördüm. İlk kadrdan diqqətimi özünə çəkdi. Ssenari müəllimim olmuş Aydın Dadaşovun bir fikri yadıma düşdü. “Əgər bir filmdə heç olmazsa bir möcüzə varsa, deməli, film var”. İlk gördüyüm kadr ağzındakı dişi ağ sapla yer şumlayan traktora bağlanmış uşaq oldu. Uşaq hıçqırtı ilə traktorun dalınca qaçırdı. Nə qədər qəribə və məna yüklü bir kadr!. Xırdalayaq: Nəhəng, amansız, ürəksiz bir dəmir div – traktor və balaca, arıq zavallı bir uşaq – qüvvələrin hesaba alınmaz nisbəti! Zəif ayaqlar altdan qaçan, müvazinət tapmağa belə imkan verməyən çevrilməkdə olan torpağın yaratdığı diskomfort! Uşaq iniltisi ilə texnikanın səslərinin tərs mütənasibliyi! Qarşısı alınmaz fasiləsiz hərəkət – dinamika! (Allah sən saxla!!!) Və bir də bunları ayrımağa qoymayan ip – ağ sap. Rejissorun və operatorun qurduğu kamil vizual görüntü – kontrast. Qara torpaq fonunda aydın görünən ağ sap. Ağ sapın saxtalıq barədə bayaq işlətdiyimiz deyiminin tam fərqli, əks təyinatı. Növbəti kadr – növbəti möcüzə. Traktoru saxlayıb düşən kişi ilə (bu atadır) uşaq bu sapı aralarında dartılı surətdə tutub göz-gözə dayanıblar. Pauza. Hər an qırıla biləcək, amma sap naziklikdə olsa da qırılmayan tel – ata-oğul münasibəti. Drama. Əbədi mövzu, valideyn-övlad münasibəti.

... Məhəlləmizin işıqları sönüb-yandı, qonşunun oğlu gəlib balta istədi, işdən zəng vurdular, sünnət toyuna dəvətnamə gətirdilər, göydən qara daş düşdü... həmin gün filmə bütöv baxa bilmədim. Ancaq göydən üç alma düşəndə filmin son kadrını, tuneldə işığı və bu işığın dişi düşmüş uşağa çevrildiyini, bir də son titrləri gördüm. Ssenari müəllifi Ramiz Rövşən, rejissor Hüseyn Mehdiyev.

Sadəcə

Kinostudiyaya, Kinorejissorlar gildiyasına, Hüseyn müəllimin yanına getdim. Filmi istədim. Köhnə VHS kassetdə fransız subtitrləri ilə filmi aldım (film Fransada festivalda iştirak edib).

H.M – Orijinal yoxdur, hansısa televiziyada it-bata düşdü.

M.A – Bəs neqativi?

H.M – Neqativi Moskvadadı.

M.A – Nə əcəb almırsınız?

H.M – Eh, ona bilirsən nə qədər pul lazımdır?

Dəmir məntiq! Televiziyalarımız bəsit xarici filmlərin və serialların alınmasına ətəklərlə pul tökə bilirlər. Onların dublyajına filan qədər vəsait ayıra bilirlər. Amma “Süd dişinin ağrısı”nı axtarmağı özlərinə başağrısı sayırlar. Nəinki filmi sahibinə – rejissora qaytarır, hətta onu itirirlər. Sadəcə...

Baxış

“Vay halına o müəllifin ki, filmin ilk on dəqiqəsi ərzində əsas qəhrəmanlarını təqdim edə bilmir”. (Çervinski)

İlk kadrda kibrit yandırıb yatmış uşaqlarına baxan ata təqdim olunur. Ata ov tüfəngini götürüb evdən çıxanda gözünü açan yeddi-səkkiz yaşlı uşaq – Kərim (Pərviz Hüseynov) onun dalınca baxır. Və gözünə atasının ardınca qapıdan çıxan anası görünür. Bu kadrlardan artıq ailənin anasızlığı bəlli olur.

Anadan yetim qalmış qardaşların – Səlim (Fuad Dadaşov) və Kərimin təqdimatı gəlir. Son süd dişini ip ilə qoparmağa cürət etməyən Kərimi böyük qardaşı Səlim qorxaq adlandırır.

Güzgü

Kərim özündən hündürdə olan dolabın güzgüsündə özünü görmək cəhdi ilə yuxarı tullanır. O, hələ böyüməyib. Şübhəli keçid dövrünün şübhəsiz gözəl obrazlı müəllif həlli. Bir planda. Qardaşından onu yuxarı qaldırmağı xahiş edir. Qərara gəlirlər ki, onun dişini sapla qapıya bağlayıb dartsınlar. Səlim dartmaq üçün qapıdan çölə çıxan kimi Kərim pəncərədən tullanıb qaçır. Vəssalam, qəhrəman və problem bəlli oldu...

Bu qəbildən daha bir qəribə kadr. Məktəb uşaqlarını rentgendən keçirirlər, Səlimin sevgilisi Sona rentgen görüntüsündə əlləri ilə döşlərini bağlayıb. Bu artıq yetginlik çağının vizual həllidir. Yenə bir planda! Başqalarını deyə bilmərəm, mənim üçün kinematoqrafiya budur.

Qayıdaq sap üstə. Əsas hadisələrin içindən keçən, onları bir-birinə bağlayan, cəmləyən rəmzi kəndir, zəncir, hadisələrə hərəkət verən motor. Sinif yoldaşları Kərimin dişini qapıya bağlayırlar ki, təzə müəllimə Çimnaz (aktrisa Larisa Xələfova) sinifə girəndə onu dartıb qopartsın. Bu da alınmır. Kərimin qorxusu buna imkan vermir (hərçənd Çimnaz müəllimənin Kərimin dişindəki sapı görməməsi, yaxud görüb münasibət bildirməməsi sual doğurur).

Kərimin tay-tuşları quşların ayaqlarını sapla (yenə sap) ağacın budaqlarına bağlayıb hürküdürlər. Uçmağa cəhd edən quşlar budaqlara ilişib uça bilmirlər. Budaqlardan sallağı qalmış quşlara yalnız Kərimin rəhmi gəlir. Əslində, uçmaq istəyən, lakin uça bilməyən, havadan asılı qalmış bu məxluqlar Kərimin öz obrazıdır. Uşaqlar Çimnaz müəlliməni görüb qaçırlar. Ölmüş bir quşu Kərimin qabağında görən Çimnaz müəllimə ondan şikayət eləmək üçün evlərinə gəlir. Paradoks – Kərimin atası daha qəddar ovçudur. Ata ovdan qayıdır. Əlində ovladığı quşlar var. Kərim həyətdə ölü quşu torpağa basdıran vaxt Çimnaz müəllimə otaqda quş yolur (bir quşun ölümündən hiddətlənən müəllimənin yüzlərcə quşu ovlayan ovçu kişi üçün birdən-birə quş yolmaqla evdar qadına çevrilməsi söz yox yenə sual doğurur. Çimnaz müəlliməni bu tezlikdə buna nə vadar elədi?). Səbəb aydın olmasa da, ideya aydındır – humanizmin adi məişət məngənəsində məhvi! Paralel olaraq Kərimin torpağa basdırdığı quşu pişik çıxarıb yeyir. Bunlar əslində dialektikanın amansız qanunlarıdır. Sənət baxımından isə şair-dramaturq Ramiz Rövşənin ssenari labirintinin dolanbaclarıdır.

Ana

Hər səhər ata ova gedəndə Kərimin gözünün qabağına atasının dalınca qapıdan çıxan anası görünür. Bu kadr yəqin ki, sonradan nəyə isə xidmət etməlidir.

Kərim qardaşına anasını yuxuda gördüyünü danışır.

Kərim – ...Dalımca çağırırdı, ancaq mən eşitmirdim.

Səlim – Hə, düzdür, sən onun səsini heç vaxt eşitməmisən axı (anası Kərimi doğan vaxt ölüb).

Kərim – Yox e, mən uzaqda idim.

Hüzn dolu tükürpədici dialoqdur.

Kərim anasından qalan sandığı eşələyən Səlimin üstünə çımxırır ki, anasının əşyalarına dəyməsin.

Səlim – Bəlkə məni vurub öldürəsən! Bir dişi çıxara bilmirsən, ancaq adamı öldürərsən. Elə anamızı da sən öldürdün.

Bu dialoqda həm böyümüş uşağın, Kərimin heysiyyatına toxunan “diş” məsələsi, həm də balaca uşağa böyük dərd yükləyən ana ölümündə təqsirləndirilmə var.

Puşkin

Günlərin bir günü Puşkin yazdıqlarının eyforiyasından vəcdə gəlib demişdi: “Ay da Puşkin, ay da sukin sın!...”

Yuxarıdakı ana haqqındakı dialoqun zirvəsi.

Kərim – Kaş məni başqası doğaydı, onda anamız da sağ qalardı. (!)

... Günlərin bir günü Puşkin demişdi “...” Lətifəsi Ramiz Rövşəndən uzaq.

Lirik ricət yerinə

P.S. (Ricət sözünü elə hey əlim istəyir ki, apastrofla yazsın)

Ramiz Rövşəndən nə desən çıxar.

“...Düşmənləri sazla qovarıq torpağımızdan,

Allah bizim allahdı keçər günahımızdan”

Bütöv bir yalançı, boşboğaz, psevdo qəhrəmanizmin astarını üzünə çevirən ikicə misra. Uduzulan müharibənin konsepsiyası. Düşmənləri sazla qovmaq qədər absurd fikir dünyanın heç bir yerində ola bilməz. Bu “analoqu olmayan” (bu ifadə son zamanlar çox dəbdədir) mübarizə metodu ancaq bizə məxsusdur. Bu bizim hələ də davam edən ən yeni tariximizdir.

Balaca Kərim anasının sandığında eşələnən Səlimin üstünə çımxırır ki, anasından qalma əşyalara dəyməsin. Daha sonra Kərim paltar yuyan atasının onu aldatdığına qəzəblənir:

– Xalam paltar yumağa gəlməyəcək, onun bizdən zəhləsi gedir. Çünki biz onun bacısını öldürmüşük. Saxla, onsuz da, Çimnaz müəllimə sabah gəlib yuyacaq da...

Yox, əziz tamaşaçı, bu uşaq artıq böyüyüb! Bu uşağı artıq biz “güzgüdə görürük”.

Sonra isə o, dişini sapla atasının traktoruna bağlayıb dalınca qaçır (!?). Bağışla əziz tamaşaçı, o, hələ böyüməyib – güzgüdə görünmür.

Onun ayaqları hələ yer tutmur, o, traktor gücdə olan atasından asılıdır. Amma lənət şeytana, atasıyla kəndirdartma (sapdartma) sınağında möhkəm dayanıb. Hər birinin öz dəmir məntiqi. (Kərim güzgünün qabağında gah böyüyür, gah kiçilir – bu da mənim assosiativ montajım. M.A.). Hisslərin tarıma çəkildiyi bu psixoloji dartışmada ata – Qorxaq! – deyib sapı atır.

Və bununla da, əslində, ata oğlunun iradəsinə uduzur.

Daha sonra boyunbağı oyunu başlayır. Səlim gizlicə anasının boyunbağısını sevgilisi Sonaya bağışalayır. Atası boyunbağını ondan tələb edir. Kərim qardaşının məsələdən agah olduğunu bildirir:

– İstəyirsən, mən gedim alım. Niyə ananın boyunbağısını bağışlamısan?! – deyə Səlimi ittiham edir.

Güzgü

Dolabın qapısındakı güzgüdə divardan asılmış ananın portreti görünür. Bu kadrın hadisələrin ümumi məcrasındakı peydası, üstəgəl emosional musiqi sürrealistik ruh yaradır. Amma bu, Kərimin real həyatda şahidi olduğu görüntüdür.

Sifariş

Kərimin sözləri doğrulur, artıq Çimnaz müəllimə onların evində paltar yuyur. Sonra Çimnaz müəllimə və ata stol arxasında əyləşirlər. Onların ikisinin arasından divarda Kərimin anasının portreti görünür. Ortada stol üstə yenə də ovlanmış quşlar var. Çimnaz müəllimə quşu sığallayır, əli qana bulaşır. O, Kərimin atasından onu ova aparmağı xahiş edir: – Amma söz ver ki, güllə atmayacaqsan.

Sonra tüfəngi götürüb evdəki üstündə heyvan naxışları olan toxumalara tuşlayır. Bunlar Kərimin anasının toxuduğu naxışlardır. Bəli, budəfəki ovun qurbanı Kərimin anasının ruhudur. Sonra isə müəllimənin nişangahına pəncərədə durmuş Kərimin özü gəlir. Bu mizan-səhnə dramaturji quruluşun kuliminasiya nöqtəsidir. Filmin əsas qurbanı təyin olunur – hədəf Kərimdir. Amma Çimnaz müəllimə atadan axı güllə atmamağı xahiş etmişdi. Lənət şeytana, tüfəng oyunda varsa “O, hökmən atmalıdır” (A.P. Çexov). Görək Ramiz Rövşən və Çexov dartışması necə bitəcək.

Ramiz Rövşən növbəti labirinti qurur. Səlim Sonadan anasının boyunbağısını almalıdır. Sona isə qardaşının təkidi ilə boyunbağını Səlimə qaytarmalıdır. Di gəl ki, heç kim buna birinci cürət eləmir. Nəhayət, Sona ürəklənib boyunbağının Səlimə uzadan yerdə Kərim “köməyə” gəlir.

Sadəlövh uşaq hər şeyi olduğu kimi dediyinə görə qardaşını pis vəziyyətdə qoyur (ruslar demişkən “Medvejaya usluqa”).

Sona küsüb gedir. Boyunbağını qaytarmaqla bir növ anasını qaytaran Kərim, atası ilə Çimnaz müəllimənin həyətdə tonqal qalayıb anasının güvə yemiş paltarlarını yandırdığının şahidi olur. Bu iki hadisənin toqquşması ilə üçüncü həqiqət meydana çıxır – Çimnaz müəllimənin qalibiyyət təntənəsi. Yenə də dialektika qanunlarının diktəsi – həyat davam edir! Karnaval estetikası, kontras – bayram fonunda fərdin faciəsi (yaxud əksinə). Kərim yandırılan dolabın güzgüsündə son dəfə anasının əksini görür. Mistika. “Anasının tüstüsü” Çimnaz müəllimənin yuduğu ağ köynəklərin üstünə gedir. Rejissor tərəfdən çox gözəl işlənmiş səhnə və uşaq tərəfdən istedadla ifa olunmuş oyun – Kərim anasının boyunbağısını cibində gizlədir.

Ümumiyyətlə, filmdəki aktyor seçimi və oyunu bəzi xırda nüansları nəzərə almasaq çox yüksək səviyyədədir. Xüsusi ilə üç nəfəri qeyd etmək istəyirəm.

Kərim – Pərviz Hüseynov !!!

Ata – Əlican Əzizov!!

Çimnaz müəllimə – Larisa Xələfova!

Film 1987-ci ildə çəkilib. Onda Qarbaçovun perestroyka dövrü idi. O dövrdəki qıtlıq haqda bir lətifə. Bir qocadan soruşurlar: – Babacan, əvvəl toyuq olub, yoxsa yumurta?

Qoca – Bala, əvvəl toyuq da olub, yumurta da.

Azərbaycanda indi çəkilən filmlərdəki ssenarist, rejissor və aktyor işlərinə baxanda o lətifə yadıma düşür. Özümü kompensasiya etmək xatirinə demirəm, yaxşı işlər var, amma azdır. Çox heyif. Əlbəttə bu mənim arşınıma görədir və öz fikrimdir. Hansısa adı çəkmək isə mübahisə və narazılıq doğurar. Milli mentalitetimiz ancaq tərif tələb edir!

Öz gəlişi ilə Kərimin doğma ana dünyasını tarı-mar edən Çimnaz müəllimə növbəti epizodda yatmış uşaqların üstünü örtür, Kərimin üzünü sığallayır. Bu bir üzrxahlıq, rəhm jesti olsa da, müəllimənin daha böyük inadla öz analıq missiyasına başladığına bir işarədir. Hər halda, özünü yuxuluğa vurmuş Kərimin buna reaksiyası belə deməyə əsas verir. Yuxarıda təkrarlanan, “qapıdan çıxan ana mifi” dramaturji qanunlara görə burda dağılır. Gözünü açan Kərim bu dəfə qapıdan çıxan anasının xəyalını yox, Çimnaz müəlliməni görür.

Məcazi məna

(Kərim atasının tələsinə düşüb)

Kərim meşəyə qaçıb atasının toruna düşmüş heyvanları xilas edir.

Bu yolla xəyanətkar saydığı atasından qisas almağa cəhd edən Kərim, psixoloji baxımdan isə özünü xilas eləməyə çalışan Kərim...

Hərfi məna

...özü tələyə düşür. O, atasının qazdığı çalaya düşüb çabalayır və çıxa bilmir.

Müəllimə ilə ova çıxan atanın ovu baş tutmur. Hələ üstəlik az qalır ki, çalada xəzəl altda görünməyən öz doğma oğlunu güllələyə. Buna Çimnaz müəllimənin təkidi mane olur. Bu yerdə Çimnaz müəllimə obrazı tam bəraət qazanır. Məhz onun sayəsində Kərim sağ qalır. Bravo, Ramiz Rövşən, tüfəng atmadı! Çaladan çıxarılmış Kərimlə atası yenə göz-gözə psixoloji qarşıdurmada. Kərimin qıyqacı baxışlarına atası dözmür:

– Mənə elə baxma! Baxma dedim sənə, baxma! – deyə onu şillə ilə vurur. Və ata yenə də uduzur. Amma Kərim həyatını xilas etmiş müəlliməni bağışlamır.

Boyunbağını atasına tullayır:

– Ver, taxsın boynuna, ver! – deyə qaçıb gedir.

Boyunbağı o dəqiqə obraza çevrilir. O, həm Kərimin analığına mükafatı (bir növ nişan üzüyü), həm də nifrətidir. Bu ikili yükü daşıya bilməyən boyunbağı payız xəzəlləri arasında itir. Ata onu tapa bilmir. Lakin bu itgi Kərimin verdiyi “xeyir-duaya” mane ola bilmir. Kərimdən narahat qalıb dalınca evə tələsən ata və Çimnaz müəllimə camaatın gözü qabağında kəndin içi ilə birgə gedirlər.

Çimnaz müəllimə: – Camaat niyə bizə belə baxır?

Ata: – Çünki kənddə özgə arvadla meşəyə getmirlər.

Amma bu dialoqa baxmayaraq cütlük yaranıb, onlar ər-arvaddırlar. Bu ov səyahəti isə onların necə deyərlər bal ayıdır. Heyif bircə bu Kərim...

Onlar Kərimi evdə tapa bilmirlər. Çimnaz müəllimənin: – Bəlkə meşədə azıb. – deməsi ilə “Bal ayı” davam edir, ata tüfəngi evdə asıb “özgə arvadla” təzədən meşəyə qayıdır.

Kərim həyətdə gizləndiyi yerdən çıxır: – Axtarın, axtarın, bəlkə tapdınız.

Hadisələrin yüksək xətlə inkişafı, psixoloji gərginlik emosiyaların partlayışına gətirib çıxarır. Və nəhayət Kərim hamının onu qorxaq saydığını, hətta anasının divardakı cansız şəklinin belə ona güldüyünü zənn edərək portretin üzünü divara cevirir (portretə bir də qayıdacağıq.M.A). O, tüfəngi divardan götürərək özünü vurmağı qət edir. Yenə də ip (sap). Bu dəfə onun bir ucu yenə qapıya bağlansa da, o biri ucu lüləsi Kərimin sinəsinə dirənən tüfəngin çaxmağına bağlanıb (sağ olsun Ramiz müəllim, rəhmətlik Çexovu yalançı çıxmağa qoymur. “Tüfəng mütləq atmalıdır!”).

Səlimin dalınca həyətə gəlib onu səsləyən Sonanı Kərim içəridən acılayıb qovur. O istəyir ki, qapını məhz atası açsın. Və beləliklə xəyanətkar atasını peşman etməklə ondan qisasını alsın.

Paralel hadisələrin montajı başlanır. Ata və Çimnaz müəllimə meşədə Kərimi axtarırlar. Çimnaz müəllimə özü azır, oturub ağlayır. Ata gəlib çıxır, onu sakitləşdirir. Və nəhayət biz ekranda bu personajların ilk fiziki toxunuşunu görürük. – ata Çimnaz müəllimənin göz yaşını silir.

Bu lirik səhnə hadisələrin gərginliyini bir qədər azaldır. Nəzərə almalıyıq ki, Kərim tüfəngə bağlanmış ipdən asılı qalıb. Bayaqkı ana portretinə qayıdaq. Məsələn, məhz bu intim səhnədən sonra Kərim anasının portretinin üzünü çevirsə idi, iki hadisə toqquşmaqla öz dramatik həllini tapardı. Bu, əlbəttə, mənim fərdi fikrimdir.

Növbəti epizod. Sonanın qardaşı Səttar bacısına görə Səlimlə münasibətləri ayırd edir. Bu vaxt Sona gəlib çıxır. Səlim açıq-aydın Sonanı sevdiyini və Sonanın da onu sevdiyini deyir. Sona Səlimin yaxasından yapışıb ağlaya-ağlaya: – yalan deyirsən, istəmirəm səni, istəmirəm – deyib onun sinəsini yumruqlayır və əslində, bu formada öz sevgisini etiraf edir. Kərim və tamaşaçı isə hələ də ipdən asılı qalıblar.

Lirik ricət yerinə

Ernest Heminqueyə Nobel mükafatı “Qoca və dəniz” əsərinə görə verilmişdi. Əsərdə qarmağına nəhəng qılıncbalığı düşən qoca balıqçı, dənizin ortasında, ovuna və özünə hücum çəkən köpək balıqlarının arasında tək qalıb. Ancaq qoca ölüm təhlükəsinə, aclığa, susuzluğa, yorğunluğa, yuxusuzluğa baxmayaraq əllərini doğrayan qarmağın ipini buraxmır. Nəhayət bir sutkadan sonra yalnız həmin balığın skletini gətirib sahilə çıxardır.Amma bu bir süqutdur. Bu onun ömrünün son, ən böyük ovudur. O, bu dünyadan qalib gedir. Heminqueyin qalibiyyəti isə oxucunu son ana qədər o ipdən dartılı vəziyyətdə saxlamağındadır.

Bu paralel “Süd dişinin ağrısı” ilə də aparıla bilər. Rejissor məharətlə buna nail olur.

Daha bir detal. Sona uzaqlaşan Səlimin dalınca qaçır. Ata və Çimnaz müəllimə yolda Səlim və Sona ilə rastlaşırlar. Bütün ailə (belə demək daha düzgün olar) birləşərək “Kərimi öldürməyə” gedirlər. Çexovun sözü öz təsdiqini tapır – qapı açılır, güllə səsi və... Qaranlıqda ağ nöqtə – tuneldə işıq.

Ana ilə Kərimin irreal aləmdə dialoqu

... Kərim: – Ana, bura soyuqdur.

Ana: – Hə, düzdür, oğlum, bura soyuqdur. Get, səni orada gözləyirlər – deyə ana Kərimi təzədən real aləmə yola salır. Həmin ağ nöqtə, tuneldəki işıq Kərimin addım səsləri ilə bizə yaxınlaşır, böyüyür və Kərimin öz sifətinə çevrilir. Beləliklə gediş, gəlişə çevrilir – metamarfoza. Çox uğurlu və orijinal rejissor tapıntısıdır. Bütün film boyu bir dəfə də olsun belə üzü gülməyən, qəzəbli uşağın sifətində təbəssüm görürük.

Kərim: – Dişimi bərk sıxmışdım, düşdü. Özü düşdü – deyə ovcunu açıb düşmüş dişini göstərir.

Əla finaldır. Bircə sual doğuran məsələ Kərimin necə sağ qalmasıdır?

1. Bəlkə tüfəngdəki patron gülləsiz, boş patron imiş.

2. Bəlkə güllə səsi tamaşaçını elə-belə diksindirmək, çaşdırmaq üçün imiş.

3. Bəlkə Kərim yenə qorxaqlıq göstərib tüfəngin lüləsini kənara çevirib...

Onda güllənin izi hanı? Məsələn, güllə Kərimin arxasında görünən pəncərəyə, divara, divardakı ananın portretinə dəyə bilərdi. Əsl cavabı, sözsüz ki, müəlliflər bilir.

Dahi Eyzenşteyn nəzəriyyəsinə görə, ekranda “prosesin inkarı” ola bilməz. Tamaşaçı yalnız gördüyünə, yaxud konkret səbəbini bildiyi nəticəyə inana bilər. Sadə misal, bir nəfər özünü öldürmək üçün otağa girir. Güllə səsi eşidilir, lakin o, oradan salamat çıxır. Deməli o, özünü vurmayıb (biz görsək də, görməsək də).

Ancaq bu filmdə Kərim necə deyərlər, ölüb dirilir. O dünyaya gedib qayıdır (necə?).

Bu tənqid xarakterli bəzi fikirlərimə baxmayaraq “Süd dişinin ağrısı” məncə, Azərbaycan kinosunun əsl sənət abidələrindən biridir. Bu filmdən aldığım zövq məni onun haqqında yazmağa məcbur elədi. Film 1987-ci ildə çəkilməsinə baxmayaraq bu gün haqqında danışılmağa layiqdir. Ümid var ki, sabah da danışılacaq. Çünki o, Azərbaycan kinosunun həmişə yaşayacaq əsərlərindəndir. Heseyn Mehdiyevi, Ramiz Rövşəni və filmin digər yaradıcılarını dünən də, bu gün də, sabah da, birisi gün də, ta birisi gün də təbrik eləmək olar. Məsələn, sabahkı təbrik filmin yubileyi ilə bağlı, birisi günkü təbrik “Süd dişinin ağrısı”nın kino dərsliklərinə salınması münasibəti ilə, ta birisi günkü təbrik isə filmin neqativinin Moskvadan alınıb gətirilməsi ilə bağlı ola bilər.

Mirsadıq AĞAZADƏ

525-ci qəzet.- 2009.- 26 dekabr.- S.28-29.