Gözəllik, müdriklik, bir də
sadəlik
(Aida xanım İmanquliyevanın ad gününə
sözardı)
Qərbi Avropa filosoflarından biri deyərmiş ki, güclü iradə məntiqli düşüncə tərzilə qovuşanda, liderlik keyfiyyəti aşkarlanır. Yazılarımın birində isə belə cümlə işlətmişdim: “Mən müdrik insanla, xüsusilə müdrik azərbaycanlı ilə fəxr edirəm”. Məhz bu duyğular məndə görkəmli şərqşünas-alim, böyük Azərbaycan qadını Aida İmanquliyeva haqqında ürək sözlərimi qələmə almaq ehtiyacı yaratdı.
Sovet Birliyi dönəmində həmişə mənə elə gəlirdi ki, şərqşünaslıq kişi işidir və bu gün də həmin dövr üçün bu fikirdəyəm, çünki müşahidələrimə və qənaətlərimə görə şərqşünas – qadının o vaxtlar – dövlətin humanitar sahələr üzrə elmi də siyasiləşdirdiyi zəmanədə – yaxşı ədəbi-tarixi əsər yazmağa gücü, iradəsi, səbri yetərincə olmaz. Özü də mövzusu yeni dövr – mühacirat ədəbiyyatı ola!
Səmimi etiraf edirəm–Aida xanımın elmi fəaliyyəti mənim bu qənaətimi alt-üst elədi.
Cəmi 52 il yaşadı o. İndi onun 70 yaşı olardı.
Tale ona çox üstünlüklər bəxş etmişdi, təkcə uzunömürlülükdən başqa. Təəssüf... Ona görə təəssüf ki, müdrik və savadlı tədqiqatçı-alim, mehriban insan və əsl pedaqoq Aida İmanquliyeva doğma Azərbaycanımıza çox töhfələr verə bilərdi...
Güclü iradə də
Allah vergisidir. Bioloqlar onu çox vaxt genlə əlaqələndirirlər.
Ona görə də eşidəndə ki, Aida xanım Azərbaycan
mətbuatının patriarxlarından biri, çox hörmətli
Nəsir müəllimin qızıdır, onda məsələ
tamam aydınlaşır.
Tale mənə nə qocaman
jurnalist Nəsir İmanquliyevlə, nə də görkəmli
ərəbşünas Aida İmanquliyeva ilə şəxsən
yaxın tanışlıq qismət edib, amma uzun illər
humanitar sahədə olduğumdan, söz sənəti sahəsində
qazandığım dost-tanışlarla ünsiyyət
vaxtı haqqında çox-çox ləyaqətli fikirlər
eşitdiyimdən, sanki Nəsir müəllimlə yüz illərin
tanışıyam. İlk gənclik illərində mətbuatda
çalışmağım və bugünədək
qazandığım həyat təcrübəm birmənalı
şəkildə təsdiq edir ki, Nəsir İmanquliyev
görkəmli redaktor idi. Otuz il Bakı kimi çox geniş və
zəngin infrastruktura malik böyük regionun mətbu
sözü onun imzası ilə işıq üzü
görüb. Azərbaycan və rus dillərində dərc
olunan həmin “Bakı” – “
Bu gün Azərbaycan
mediasında peşəkarlıqları ilə seçilən
bir çox qələm sahibləri məhz onun tələbələridir.
Maraqlı və çox
xarakterik bir detal xatırladım. Bu fikri Nəsir müəllimin
tələbəsi olmuş ayrı-ayrı jurnalistlərdən
eşitdiyimdən, “sənədliliyinə” şübhə
etmirəm, ona görə də sizlə bölüşürəm.
Nəsir müəllim gələcək jurnalistlərə
tövsiyələrini özünəməxsus formada sirayət
etdirərmiş. Məsələn, o gələcək həmkarlarına
deyərmiş: ”Təsəvvür edin ki, qatarla Bakıdan
Moskvaya gedirsiniz, kupedə sizdən əlavə
neftçi-mühəndis, həkim və kimyaçı
ixtisasında səfər yoldaşlarınız var. Bax, siz
jurnalist, bu müxtəlif peşə sahiblərinin hər
üçü ilə onların peşə səviyyəsində
iki gün söhbət etməyi bacarmalısınız”.
O, öz tələbələrinin
hərtərəfli olmasına tələbkarlığı və
bu tələbkarlığa xidmət edən
prinsipiallığı ilə nail olurdu.
Bütün bunları ona
görə xatırlatdım ki, bu gün böyük hörmətlə
anadan olmasının 70 illiyini qeyd etdiyimiz Aida xanım həmin
o kişinin qızıdır.
Aida xanım İmanquliyevlər
ailəsinin tək övladı olub. Sanki buna görə də
o, ailədə həm qız, həm də oğlan
uşağı kimi tərbiyə alıb. Və ailə
sağlam olduğundan, bu tip müştərəklik
övladda qətiyyətlik, prinsipiallıq, qarşıya
qoyulmuş məqsədə nail olmaq cəhdi və liderlik
xüsusiyyəti formalaşdırmışdır.
Onu yaxından tanıyan
respublikamızın say-seçmə insanları Aida
İmanquliyevanın xarakterindəki xarizmin məhz buradan
qaynaqlandığını deyirlər.
Aida xanım sadə, mənəviyyatlı
el qızı və gənc tədqiqatçı kimi
yetişdiyi Ata evindən Ər evinə – ötən əsrin
görkəmli klassik yazıçısı və əvəzsiz
– bənzərsiz ziyalısı Mir Cəlalın ailəsinə
köçür və onun həm alim, həm də şəxsiyyət
kimi formalaşması prosesi çox ritmik davam edir.
Ömür yoldaşı istedadlı fizik, özü kimi
yaraşıqlı, sadə və müdrik Arif Paşayevlə
bir damın altında yaşadıqca bir-birlərini daha
bütöv tamamlayırlar.
Aida İmanquliyeva təkcə
Azərbaycan deyil, ümumiyyətlə, sovet ərəbşünasları
pleyadasına məxsus alimdir. O, doğma Azərbaycan Dövlət
Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsinin
ilk qırmızı diplomlu məzunlarındandır.
Ziyalı mühitimiz bilir ki, Şərqşünaslıq
fakültəsinin həmin buraxılışı çox
güclü məzunları ilə bu günədək elm və
təhsil sistemində xatırlanılr. Aida İmanquliyeva həmin
istedadlı məzunlardan biridir. Respublikamızda şərqşünaslıq
üzrə ilk elmlər doktoru da Aida İmanquliyevadır.
Bugünkü gənc nəslə daha aydın olsun deyə, bir
qədər açıqlayım; söhbət o dövrdən
gedir ki, ali təhsil almaq hədsiz dərəcədə fəxarətli,
tanınmış ailənin övladı olub, əlaçı
oxumaq isə çox prinsipial məsələ idi. Yəni məşhur
redaktor və universitet müəllimi Nəsir İmanquliyevin
övladı gərək imtahan suallarına “beş”dən
yuxarı cavab verəydi ki, ona sadəcə, minnətsiz “əla”
qiymət yazılaydı. Çünki o vaxtlardan
başlayaraq, “İmanquliyev” soyadı Aida xanım
üçün məşhur “əlahəzrət
dayı”nın sehrli və keçərli sözü deyildi,
savad ölçüsü, mədəniliyin,
prinsipiallığın və liderliyi ələ
almağın keyfiyyət nişanı idi. Bu gün o təvazökar
xanımın qısa, lakin çox şərəfli
ömür yoluna nəzər salanda, müəllimləri, tələbə
dostları, iş yoldaşlarının xatirələrini dinləyəndə,
görkəmli şərqşünas alimlərin elmi əsərlərini
vərəqləyəndə bütün bunların
reallığına heç bir şübhə qalmır.
Aida xanım SSRİ ilə
bir adı olan, məşhur ərəb dili müəllimi Ələsgər
Məmmədovun tələbəsi olub. Görkəmli şərqşünaslar:
Rüstəm Əliyev və İosif Braginski onun elmi
axtarışlarına rəhbərlik edib və ən
prinsipial cəhət isə odur ki, gənc aspirant elmi mövzu
seçəndə asan yolla getməyib. Niyə? Yuxarıda bəzi
mətləbləri açıqlamışam. İndi əlavə
edəcəklərim dediklərimə başqa yöndən
aydınlıq gətirəcəkdir. Əvvəllər
İqnati Kraçkovskinin tədqiqat sahəsi olmuş ərəb
mühacir ədəbiyyatını elmi mövzu seçmək
asan deyil. Buna ancaq özünün nəzəri səviyyəsinə
arxayın aspirant cürət edə bilərdi. Ərəbcədən
əlavə, həm də Avropa dillərində yazan, XIX-XX əsrlərdə
Cənubi Amerkaya mühacirət etmiş, əsasən Suriya və
Livan əsilli ədəbiyyatçıların yaradıcılığını
tədqiqat obyekti kimi müəyyənləşdirmək ancaq
poliqlot istedadına malik ədəbiyyatçılara məxsus
qərar ola bilərdi. Başqa sözlə desək, İqnati
Kraçkovskidən sonra elmi söz demək məsuliyyəti,
Avropa dillərinə və dünya humanitar fikir tarixinə bələd
olmağın çətinliyi gənc aspirantdan ciddi
hazırlıq səviyyəsi və istedad tələb edirdi.
Aida xanım nə edəcəyini yaxşı bilirdi...
Cubran Xəlil Cubran, Əmin
ibn Faris ər-Reyhani, İlya Əbul-Madai, Mixail Nuayme, “Qələm
cəmiyyəti” onun əsas tədqiqat sahəsi idi.
Dördcildlik “ər-Reyhaniyyət” külliyatını tədqiqata
cəlb edən şərqşünas da Aida xanım
İmanquliyeva olub.
Ümumiyyətlə,
mühacir ərəb ədəbiyyatını tədqiq etmək
üçün ancaq ərəb dilini bilmək kifayət
deyildir. Hətta, ingilis dilini də bilmək bu mövzuya
girişmək üçün son əsas şərt hesab
olunmurdu. “Mühacir ərəb ədəbiyyatı” mövzusu
kompleks yanaşma tələb edən sahədir. Yəni Qərbi
Avropa və rus ədəbiyyatını yaxşı bilmək,
XVIII-XX əsr dünya ədəbi cərəyanlarının
nəzəri əsaslarını, həm idealist, həm də
materialist fəlsəfi fikrə bələdliyi tələb edən
tədqiqat sahəsidir. Çünki bir tərəfdən,
Aida İmanquliyevanın mövzuya yanaşma metodunda, təfəkkür
tərzində müqayisəli analizə meyil xüsusilə
güclü olub, digər tərəfdən isə o, hər dəfə
bu və ya digər ədəbi problemlə əlaqədar
öz tədqiqat sahəsinə müraciət edəndə, əvvəlki
qənaətləri ilə paralellik axtarmır, əsl alim kimi
yeni mahiyyətə və onun təsdiqinə xidmət edən
başqa detalları sezib qabartmağa üstünlük
verirdi.
Çağdaş ədəbiyyatşünaslar
– istər ərəb, istərsə də qeyri-ərəb –
mühacir ərəb ədəbiyyatının nəzəri əsaslarından
və ədəbi tarixindən söz düşəndə,
Aida İmanquliyevanın yaradıcılığına dönə-dönə
müraciət edir, elmi dəstək alırlar. Çünki
sanballı şərqşünas kimi onun elmi
axtarışlarının ən dəyərli cəhəti
konseptual formatda olmasındadır: a) ərəb ədəbiyyatının
Avropa və Amerika ədəbiyyatından təsirlənməsində
mühacir ərəb ədəbiyyatı xüsusi vasitəçilik
missiyası rolu oynamışdır, yəni ümumi ərəb
ədəbiyyatı + mühacir ərəb ədəbiyyatı
= yeni ərəb ədəbiyyatı. Və bu xüsusilik ilk
növbədə janr müxtəlifliyi və yeni bədii ifadə
tərzində, təhkiyə formasında təsbitlənmişdir,
başqa sözlə desək, müasir ərəb ədəbiyyatı
dünya maarifçi və sentimental ədəbiyyat ənənəsindən
romantik və tənqidi realist ədəbiyyata doğru
inkişaf yolu keçmişdir. Aida İmanquliyevanın
filoloji kəşfinin çox yığcam formulu, bax,
bundadır.
Alim öz qənaətlərini,
ərəb gerçəkliyinin təsvir-təqdimini yeni məzmun
və forma uyarlığı müstəvisində təsdiq
edəndə ədəbiyyatşünas kimi,
yaradıcılığına toxunduğu yazarların
dil-üslub xüsusiyyətlərinə toxunanda, onların
leksik-semantik zənginliyini izah edəndə isə dilçi
alim kimi çox məntiqli görünür.
Məhz bu keyfiyyətlərinə
görə Aida İmanquliyeva gözəllik, müdriklik, bir də
sadəlik mücəssəməsi kimi həm yaxınları,
həm də elm-təhsil ictimaiyyəti arasında daim seviləcək
və xatırlanacaq ziyalılarımızdandır. Onun həmkarlarından
biri çox yaxşı deyib: “Aida xanım... keçmiş
sovet ərazisi çərçivəsində, qonşu
dövlətlərdə, dünyanın ən böyük
paytaxtlarında keçirilən beynəlxalq və regional
konfranslarda, simpozium və yığıncaqlarda arzuolunan qonaq
idi...”
Bir-birinə yaraşan iki ailənin
qohumluğu nadir xoşbəxtliklərdəndir. Görkəmli
şərqşünas haqqında ürək sözlərimi
İmanquliyevlər və Paşayevlər ailəsini məhz
bu cür xoşbəxt talelər qismində dəyərləndirmək
fikrilə yekunlaşdırmaq istərdim.
Belə bir tale
yaşamağa dəyər...
HİDAYƏT
525-ci qəzet.- 2009.- 10 dekabr.- S.4.