Sənət məbədimiz

AZƏRBAYCAN YAZIÇILAR BİRLİYİ-75

Bu yazını qələmə alanda fikrim məni iyirmi dörd il əvvələ-1985-ci ilin bir payız gününə apardı. Həmin gün SSRİ Yazıçılar İttifaqının üzvlük biletini əlimə almışdım. Sevincimin həddi-hüdudu yox idi. Özümü xoşbəxt hiss edirdim. İndi o vaxtdan illər keçib. Gözlərimizin qarşısında dünyaya meydan oxuyan böyük bir imperiya-SSRİ dağıldı. Azərbaycan yazıçılarının çoxdan arzuladıqları müstəqillik ideyası xəyallardan həqiqətə döndü. Vətənimiz və dövlətimiz kimi Azərbaycan Yazıçılar İttifaqı da müstəqil oldu, azad bir təşkilata çevrildi, az sonra bu təşkilat Azərbaycan Yazıçılar Birliyi kimi fəaliyyətini davam etdirdi. Bu il bu sənət məbədimizin-Yazıçılar Birliyinin təsis edilməsindən 75 il keçir. Söhbətimə Birliyin yaranmasının birinci günündən-13 iyun 1934-cü ildən də başlaya bilərdim. Amma onun yaranması bircə günün işi olmayıb, ona görə də bir az qədimdən başlayıb çağımıza gəlmək istərdim. Mənim fikrimcə, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin tarixi müəyyən mənada elə XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının tarixi deməkdir...

Sənət adamlarının, xüsusilə şairlərin, ədib və yazıçıların bir araya toplanması, ədəbi məclislər təşkil etməsinin tarixi çox qədimdir. Görüb-götürmək, bir-birindən öyrənmək, fikir birliyinə nail olmaq baxımından bu məclislərin çox böyük əhəmiyyəti olmuşdur. Ədəbi məclisə o adamlar toplaşmışlar ki, onların dünyagörüşü, yaradıcılıq istiqaməti, bədii zövqü bir-birinə yaxın olmuşdur. Dünya ədəbiyyatı tarixində buna aid xeyli misallar gətirmək olar. Belə ki, hələ eramızdan əvvəl I əsrdə – Roma mədəniyyətinin “qızıl dövrü”ndə Vergili, Horatsi, Propersi kimi tanınmış yazıçıları birləşdirən ədəbi dərnək mövcud olmuşdur. Orta əsrlərdə-Avropada bu tipli ədəbi birliklər fəaliyyət göstərmiş, bu birliklər “salon”, “loca”, “akademiya” və s. adlar daşımışdır. Fransada ən çox məşhur olan “Parnas” ədəbi qrupu böyük şöhrət qazanmışdı (Bu haqda ən qısa və yığcam məlumatı “Ədəbiyyatşünaslıq terminləri lüğəti”ndən tutmuş Xarici ölkə ədəbiyyatlarının tarixini əks etdirən kitablarda geniş məlumat ala bilərsiniz) . Bizə yaxın olan Rusiyada isə XVII-XIX əsrlərdə “Ədəbiyyat, elm və incəsənət həvəskarlarının azad cəmiyyəti”, “Arzamas” kimi birliklərdə Radişşev, Cukovski, Puşkin kimi klassiklər yetişmişdir. Azərbaycanda isə bu ənənənin əsası hələ orta əsrlərdə-XII əsrdə Şirvanşahlar və Eldəgizlər sarayında qoyulub. Bu haqda söz açan tədqiqatçılar yazırlar ki, Şirvanşahlar sarayında o dövrün bir çox qüdrətli sənətkarları- Xaqani, Əbülüla Gəncəvi, Fələki Şirvani bir ədəbi məclis qurmuşdular. Əbülüla Gəncəvi sarayda yaşayan bu şairlərin məliküş-şüərası (indiki anlamda-başçısı) idi.

Ədəbiyyat tarixçilərimiz saray ədəbiyyatından söz açarkən birmənalı şəkildə onu hakim feodal-ruhani görüşlərini təbliğ edən bir ədəbiyyat kimi qələmə vermişlər. Məliküş-şüəra başda olmaqla saray şairləri əsasən xidmətində durduqları şahları mədh edir, həmin şahların həyatını, apardığı müharibələri vəsf edir, tərənnüm və tərif yarışında bir-birini ötməyə çalışırdılar. Bunu biz XII əsrin ən qüdrətli söz ustası olan Xaqaninin yaradıcılığında da izləyə bilərik. Belə ki, Xaqani sarayda yaşayarkən Şirvanşah Mənuçöhrü tərifləyən xeyli mədhiyyələr qələmə almışdı. Ancaq saray ədəbiyyatını qiymətləndirərkən onu təkcə mədhiyyə ədəbiyyatı kimi səciyyələndirmək doğru olmazdı. Saray şairləri həm də dövrün poeziyasını yaratmaqda böyük rol oynamışlar – Azərbaycan ədəbiyyatında dünyəvi və dini motivlər, fəlsəfi şeir saray ədəbiyyatının da əsas istiqamətini təşkil etmişdir. Bu mənada sarayda yaşayan Xaqani ilə sarayda yaşamayan Nizami poetik sənətkarlıq baxımından əsl hünər sahibi olmuşlar. Demək istəyirəm ki, ədəbiyyat tarixini tədqiq edərkən “bu, saray ədəbiyyatı”, “bu, xalq ədəbiyyatıdır” kimi stereotipdən yaxa qurtarmaq vaxtı gəlib çatıb.

Söz adamlarının ədəbi məclislər şəklində birliyinə sonrakı əsrlərdə də rast gəlirik. Biz Füzulinin ustadı kimi xatırlanan Həbibini XV əsrdə Şah İsmayıl Xətayinin, Füzuli davamçısı Saib Təbrizini XVII əsrdə II Şah Abbasın, Şamaxılı, beş dil bilən Mirzə Nəsrullah Baharı XIX əsrdə Nəsrəddin şahın, İranın qüdrətli şairi Məhəmmədtağı Baharı Pəhləvilərin sarayında Məliküş-şüəra rütbəsində görürük. O da məlumdur ki, Xaqani, onunla bir əsrdə yaşayan Fələki, XX əsrdə isə Məhəmmədtağı Bahar saraydan üz döndərmişlər, şahların qəzəbinə düçar olan bu şairlər ruhlarına yad olan o məkana bir daha qayıtmamışlar. Ancaq fakt burasındadır ki, onlar böyük bir missiyanın-ədəbi birliklərin yaranmasında mühüm rol oynamışlar.

Ədəbi məclislər bir çox hallarda həm də ədəbi məktəblərə çevrilmişdir. “Onlarla istedadlı şairlər həmin ədəbi məktəblərdə yetişmiş, ilk şeirlərini bu məclislərdə oxumuşlar, məclisin başında duran ustad şair gənc istedadların qayğısına qalır, müəyyən şeir formalarının yaranmasında onlara istiqamət verir, aralarında bir növ, yarış təşkil edirdi. Bunun üçün o, klassik şairlərin məşhur qəzəlinə nəzirə, təxmis yazmağı onlara tapşırır və məclisin yığıncaqlarında oxutdurub qiymət verirdi” (Həmid Məmmədzadə).

Ədəbi məclislərin daha gur, qızğın dövrü XIX əsrdir. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində iki fərqli, bir-birilə müxalifət təşkil edən zövqlərin, dünyagörüşlərin, ədəbi platformaların üz-üzə gəldiyi dövrdür. Həmin dövrdə klassik poeziyanın-Füzuli “əsarəti”nin hələ bitmədiyi bir həqiqət idi (“Şairlər, ədiblər Füzulini ötməyə deyil, bəlkə ona yetişməyə və var qüvvələri ilə öz əsərlərini Füzulinin əsərlərinə bənzətməyə və beləliklə, ədəbiyyatı qırıldığı nöqtəyə vardırmağa çalışırdılar. Beləliklə, azəri ədəbiyyatı öz orijinal mənliyini itirmiş və Füzulinin ardınca qoşmağa başlamışdı...Ədəbiyyat öz normal yolunu itirmiş, həlqəvi bir gedişlə Füzulinin başına hərlənir, haraya getdiyini özü də bilmirdi- Cəfər Cabbarlı”), digər tərəfdən, realizmin, maarifçilik xəttinin ədəbiyyatda tədricən üstün mövqe nümayiş etdirməsi də diqqəti cəlb edirdi.

XIX əsrdə yaranan və ədəbi prosesi dinamik hala gətirən məclislər əsasən orta əsrdəki klassik şeir məclislərini xatırlatsa da, burada fərqli məqamlar da diqqətdən yayınmır. Ədəbi məclislərdə təkcə şeir müzakirəsi keçirilmir, həm də dövrün, zamanın yeni meyl və tendensiyalarının da ifadəsi öz əksini tapırdı. Bu məclislərin özü də ədəbiyyatda maarifçilik xəttinin bir təzahürü idi. Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrində yaranan bu ədəbi məclislər vahid ədəbi prosesin ayrı-ayrı şaxələri kimi bir-birilə sıx bağlı idilər, məclislər arasında məktublaşmalar gedirdi, bir məclis üzvünün digər bir məclisdə iştirak etməsi də təəccüblü deyildi. Ən başlıcası isə, məclislərin ədəbi zövq dairəçi, yeniliyi qiymətləndirmək duyğusu bir-birilə çulğaşırdı.

“Divani-hikmət” (“Hikmət evi”) ədəbi məclisi 1820-1830-cu illərdə Gəncədə, Mirzə Şəfi Vazeh tərəfindən təşkil edilmişdi. Kimlər idi məclis üzvləri? M.Ş.Vazeh, A.Bakıxanov-Qüdsi, M.F.Axundov, Mirzə Mehdi Naci, İbrahim Qüdsi, Ağa İsmayıl Zəbih, Fazil xan Şeyda və bir də qeyri millətdən olan İ.İ.Qriqoryev, X.Abovyan, Q.Rozen, L.Budaqov və F.Bodenştedt.. “Divani-hikmət” Tiflisdə Mirzə Şəfinin (1852), Gəncədə isə Mirzə Mehdi Nacinin vəfatına kimi (1882) öz fəaliyyətini davam etdirmişdir. ( Bəri başdan qeyd edim ki, XIX əsrdə yaranan ədəbi məclislər haqqında məlumatı biz “Poetik məclislər”-toplayanı və tərtib edəni Nəsrəddin Qarayev, Bakı, 1987- kitabından götürmüşük). İkinci belə bir məclis (“Gülüstan”) 1835-ci ildə- Qubada təşkil edildi. Orada A.Bakıxanov və onun yaxın dostları (Mirzə Möhsün Xəyali, Xınalıqlı Əmin, Hacı Qubalı, Sədi Xaltani iştirak edirdilər. 1838-ci ildə Naxçıvanda “Əncümənüş-şüəra” (“Şairlər yığıncağı”) , 1850-ci ildə Lənkəranda “Fövcül-füsəha” (“Natiqlər yığıncağı”), 1867-ci ildə Şamaxıda “Beytüs-Səfa” (“Səfa evi”), 1864-cü ildə Şuşada “Məclisi-üns” (“Dostluq məclisi”), 1872-ci ildə yenə Şuşada “Məclisi-fəramuşan” (“Unudulmuşların məclisi”), 1880-ci illərdə Bakıda “Məcməüş-şüəra” (“Şairlər yığıncağı”) ədəbi məclisləri fəaliyyət göstərib. Bundan başqa Şəki, Qazax, Ağdaş, Dərbənd, İrəvan, Təbriz, Ərdəbil kimi şəhərlərdə yaranan kiçik ədəbi məclislər də olmuşdur.Adlarını çəkdiyim bu ədəbi məclislərin başında Azərbaycan ədəbiyyatının tanınmış nümayəndələri dururdu, Naxçıvanda M.S.Ordubadinin atası Hacağa Fəqir, Lənkəranda Mirzə İsmayıl Qasir, Şamaxıda Seyid Əzim Şirvani, Qarabağda X.B.Natəvan və Mir Möhsün Nəvvab, Bakıda Məhəmmədağa Cürmi kifayət qədər tanınmış ədəbi simalar idi.

Ədəbi məclis ənənəsi XX əsrin əvvəllərində də davam edir. Fikir və əqidəcə, ədəbi zövq və dünyagörüşü etibarilə bir-birinə yaxın olan yazıçılar dərnəklərdə, cəmiyyətlərdə yaxud nüfuzlu bir ədəbi dərgi ətrafında birləşirdilər. Bu mənada biz ilkin olaraq XX əsrin əvvəllərində dövrün ictimai-ədəbi-mədəni hadisələrindən biri kimi “Molla Nəsrəddin” məcmuəsinin adını çəkə bilərik. Tədqiqatçılar haqlı olaraq “Molla Nəsrəddin” ədəbi məktəbi ifadəsini işlədirlər: Mirzə Cəlil, Sabir, Ömər Faiq Nemanzadə, Haqverdiyev, Qəmküsar, Ü.Hacıbəyli, Yusif Vəzir, Əli Nəzmi, Mirzə Əli Möcüz, M.S.Ordubadi, Əli Razi, Salman Mümtaz, Bayraməli Abbaszadə, Cəfər Cabbarlı, Səməd Mənsur, Əlabbas Müznib bir amal uğrunda mübarizə aparırdılar. Mirzə Cəlil məqalələrinin birində yazmışdı: “Dünya və aləm dəyişildi, mənalar özgə təbir əxz elədi, yəni bizim dilcə söyləsək, o şeylər ki, əsl mənalarını itirmişdi, qayıdıb əslini tapdı, inna lillahi və inna ileyhi raciun; amma buna hamı qail oldu ki, vətən, vətən, vətən, dil, dil, dil, millət, millət, millət!.. Dəxi bu dairələrdən kənar bəni-noi-bəşər üçün nicat yolu yoxdur”. Vətən, Dil və Millət anlayışları mollanəsrəddinçilər üçün bütün yaradıcılıqları boyu dəyişməz mövqe, ədəbi meyar olmuşdur. Sovet dövründə tədqiqatçılar ideoloji aspekti əsas götürərək “Fyuzat” jurnalı ətrafında toplaşan ədibləri mollanəsrəddinçilərə qarşı qoymuşlar. Bu günün meyarları ilə yanaşdıqda mollanəsrəddinçilərlə fyuzatçılar arasında heç də kəskin ideoloji təzadlar olmamışdır, yalnız müəyyən məsələlərə münasibətdə fikir-ayrılıqları olub ki, bu da təbii idi, ədəbi mübarizə düşmənçiliyə aparıb çıxarmamışdır. Xüsusilə, dil məsələsində onların fikirləri bir-birilə ziddiyyət təşkil edirdi və bu da məhz ədəbi mübarizə kimi diqqəti cəlb edirdi. Görkəmli ədəbiyyatşünas Kamal Talıbzadə “XX əsr Azərbaycan tənqidi” monoqrafiyasında ayrı-ayrı mətbuat orqanlarında bu ədəbi mübarizələri geniş işıqlandırır. Ümumiyyətlə,XX əsrin əvvəlləri ədəbi prosesin mürəkkəbliyi ilə seçilirdi və bu da özünü ilk növbədə, yazıçıların müxtəlif ədəbi qüvvələrə bölünməsi ilə diqqəti cəlb edirdi. Kamal Talıbzadə həmin monoqrafiyasında yazır ki, ədəbi qüvvələr yalnız kiçik cəmiyyət, dərnək və məclislərdə birləşirdilər. Gəncədə “Ədəbiyyat və sənayeyi-nəfisə cəmiyyəti” yaradılmışdı, Abbas Səhhət Şamaxıda kiçik bir ədəbi məclis təşkil etmişdi, belə bir məclis Bakıda da fəaliyyət göstərirdi və hər üç məclisdə “əski və yeni ədəbiyyat” məsələsi daha çox müzakirə obyektinə çevrilirdi. Bu sırada N.Nərimanovun təşkil etdiyi “Tənqid gecələri” ədəbiyyat dərnəyinin də adını çəkmək olar.

1917-1920-ci illər isə Azərbaycanın, xüsusilə Bakının ən çətin, mürəkkəb, qatmaqarışıq bir dövrü idi. Ölkədə baş verən hadisə və olaylar bədii söz sənətindən də yan keçimirdi. Bir tərəfdən bolşevizmin şüurlara hakim kəsilməsi, digər tərəfdən milli istiqlal hərəkatı...Rüsvayçılığa məhkum olunmuş Bakı Kommunası ...sonra Azərbaycan Demokratik Respublikası. Ermənilərin kütləvi qırğın törətmələri..Nəhayət, qəsbkar Qızıl Ordunun Bakıya daxil olması. Amma belə çətin və mürəkkəb şəraitdə də yazıçılar bir araya gələ bilirdilər. Həmin illərdə bir qrup jurnalist və yazıçı “Qırmızı qələm cəmiyyəti”ndə, bir qismi isə “Ədəb yurdu” və Yaşıl qələm” dərnəklərində birləşdilər. Adı çəkilən dərnəklərə tanınmış tənqidçi və mühərrir Seyid Hüseyn rəhbərlik edirdi.

Azərbaycanda sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra tədricən yazıçıların təşkilatlanması prosesi başlandı. Məlum idi ki, bolşevik ideologiyası yeni quruluşun təbliğ olunmasında, ədəbiyyat işinin ümumproletar işinin tərkib hissəsinə çevrilməsində inadlı idi. V.İ.Lenin hələ 1905-ci ildə yazmışdı ki: “Ədəbiyyat partiyalı olmalıdır. Rədd olsun bitərəf ədəbiyyatçılar! Ədəbiyyat işi ümumproletar işinin bir hissəsi, bütün fəhlə sinfinin bütün şüurlu avanqardı tərəfindən hərəkətə gətirilən vahid, böyük sosial-demokrat mexanizminin “təkərciyi və vintciyi” olmalıdır”. Bu siyasət inqilabın ilk illərində Rusiyada və onun bolşevikləşdirdiyi bütün respublikalarda həyata keçirilməyə başladı. RK(b)P MK 18 iyul 1925-ci ildə “Bədii ədəbiyyat sahəsində partiyanın siyasəti haqqında” qətnamə qəbul etdi. ÜİK(b)P MK isə 23 aprel 1932-ci il tarixli “Ədəbi-bədii təşkilatların yenidən qurulması haqqında” qərar qəbul etdi. Bu qərardan sonra Rusiyada VOAPP, RAPP, RAMP adlı ədəbi-bədii təşkilatlar aradan qaldırıldı, ədəbi plüralizmə son qoyuldu. Ayrı-ayrı pərakəndə ədəbi qruplar əvəzinə vahid təşkilat-SSRİ Yazıçılar İttifaqı yaradıldı. Diqqət yetirsək, bu proses digər sovet respublikalarında da eyni şəkildə həyata keçirilirdi.Məsələn, Ukraynada, keçən əsrin 20-ci illərində Vaplite (Proletar ədəbiyyatının azad akademiyası) adlı ədəbi qrupu yaradılmışdı, bu qrup özünü proletar ədəbiyyatının təmsilçisi hesab edirdi. Daha sonra Ukraynada “Panfuturistlər cəmiyyəti”, “Kommunkultçular”, “Yeni nəsil”, “Pluq”, “Molodnyak”, “Qart”, VUSPP qrupları fəaliyyətə başladı.Amma bütün bu qruplaşmalara 1934-cü ildə son qoyuldu. Eyni vəziyyəti Belorusiyada da müşahidə edirik. Həmin respublikada da “Polımya”, “Melodnyak”, “Uzvışşa” ədəbi qrupları yarandı. Azərbaycanda olduğu kimi Belorusiyada da 1928-ci ildə “Belorusiya Proletar Yazıçıları Cəmiyyəti” fəaliyyətə başladı və bu cəmiyyətin fəaliyyəti Belorusiya Sovet Yazıçılar İttifaqının yaradılması üçün zəmin oldu. Eyni prosesi Gürcüstan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Qazaxıstan respublikalarının ədəbi həyatında da izləyə bilərik.

Azərbaycana gəldikdə isə... gəlin, bu prosesi xronoloji şəkildə izləyək.

(Ardı var)

Vaqif Yusifli

525-ci qəzet.- 2009.- 15 dekabr.- S.7.