Böyük alim və
böyük vətəndaş
Bu
il fevral ayının 11-də böyük tarixçi alim,
Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü Tofiq
Köçərlinin 80 yaşı tamam olur. O, bu 80 ilin 78
ilindən çoxunu qaynar həyat eşqi, böyük
yaradıcılıq uğurları, fəal vətəndaş
mövqeyi ilə yaşadı. Son iki ilə
yaxınını isə mənəvi cəhətdən
yaşayır və bu gün də yaşamaqda davam edir. Ona
görə davam edir deyirəm, böyük əməl sahibi
olan alimin mənəvi ömrü onun fiziki
mövcudluğundan həmişə uzun olur. Tofiq Köçərli
belə böyük alimlərdən idi və yalnız əsərləri
ilə deyil faydalı ictimai fəaliyyəti ilə də millətimizin
tarixində və taleyində dərin izlər qoymuşdu. Bu mənada
o, tək tarix yazan deyil, həm də tarix yaradan idi.
Tofiq müəllimlə bizim
tanışlığımız çox gec olub.
Tanışlıq deyəndə ki, mən Tofiq müəllimi,
əlbəttə, hələ tələbəlik illərindən
tanıyırdım və biz tələbə olanda Tofiq
müəllim respublikanın çox tanınmış
tarixçilərindən biri idi. Biz 1970-1975-ci illərdə
Azərbaycan Dövlət Universitetinin tarix fakültəsinin tələbələri
olanda Tofiq müəllimin də müəllifi olduğu və
1964-cü ildə nəşr edilmiş "Azərbaycan
Kommunist Partiyası tarixinin oçerkləri" yetərincə
populyar bir kitab idi. Bir qayda olaraq tələbələr
"Azərbaycan tarixi"nin XIX əsrin sonu və XX əsrin
60-cı illərinə qədər olan dövrünü
öyrənən zaman bu kitabdan geniş istifadə edirdilər
və o səbəbdən də həmin kitabların müəlliflərini
yaxşı tanıyırdılar. Bu kitabın
maraqlı tarixçəsi var idi. İlk öncə bu kitab
oçerklər formasında deyil, "Azərbaycan Kommunist
Partiyasının tarixi" adı ilə
hazırlanmışdı və 1958-ci ildə onun birinci cildi
nəşr edilmişdi. Bu nəşr bir neçə səbəbdən
SSRİ rəhbərliyinin və şəxsən
N.Xruşşovun qəzəbinə düçar olmuşdi.
1958-ci ilin noyabrında Sov.İKP MK yanında partiya tarixi
institutundan böyük bir heyyət Bakıya gəlmiş və
bu kitabla bağlı 4 günlük müşavirə
keçirib onun əsas tezislərini "darmadağın"
etmişdilər. Moskva bu kitabla ona görə
razılaşmırdı ki, burada "Hümmət"ə
geniş yer verilmiş və Azərbaycan Kommunist
Partiyasının "Hümmət"in bazasında
yarandığı əsaslandırılmışdı. Sovet
rəhbərliyini narazı salan ikinci mühüm məsələ
bu kitabda N.Nərimanovun fəaliyyətinə geniş yer verilməsi
və onun Azərbaycanda gedən tarixi hadisələrin
fövqünə qaldırılması idi. Moskvadan
müşavirəyə gələnlər vaxtı ilə
Stalin tərəfindən irəli sürülmüş sosial-iqtisadi
inkişaf baxımından "Bakı Azərbaycan deyil"
tezisinə bu kitabda məhəl qoyulmaması ilə heç
cürə razılaşmır və buna partiyanın X
qurultayının məşhur qərarının pozulması
kimi qiymətləndirirdilər. Hələ gənc olmasına
baxmayaraq, həmin kitabın müəlliflərindən biri məhz
Tofiq Köçərli idi. Sov.İKP MK-nın müdaxiləsi
ilə 1959-cu ildə kitabın nəşr olunmuş birinci
cildi yığışdırıldı və iki cild bir yerdə
olmaqla tövsiyə edildi ki, Azərbaycan kompartiyasının
oçerkləri hazırlansın. Həmin oçerklər isə
1964-cü ildə nəşr edilmişdi. Bundan əlavə
70-ci illərin əvvəllərində Moskvada çoxcildlik
"Sov.İKP tarixi" nəşr olunmuşdu
ki, Tofiq müəllim həmin kitabın da müəliflərindən
biri idi və bu çoxcildlikdə Azərbaycanla bağlı
mövzuların bir hissəsini o, yazmışdı. Bu kitab 70-ci
illərdə partiya tarixi elmində yetərincə samballı
nəşr sayılırdı və müttəfiq
respublikalardan çox az alimlər bu çoxcildliyin
hazırlanmasında iştirak etmişdilər. Tofiq müəllimin
müəllifi olduğu həmin çoxcildlik Sov.İKP
MK-nın katibi B.Ponomaryovun rəhbərliyi ilə
hazırlandığından həmin illərdə partiya
tarixi üzrə akademik nəşr sayılırdı.
Bizim tələbəlik illərimizi əhatə edən 70-ci illərin birinci yarısında Köçərlilər artıq Azərbaycanda kifayət qədər geniş tanınan alimlər idi və əslində Bakıda onları tanımayan yox idi. Firidun müəllim 1972-ci ildə Azərbaycan SSR EA-nın müxbir üzvü seçilmişdi və hələ 60-cı illərdə istər Üzeyir bəyin ictimai-siyasi görüşləri, istərsə də Nəriman Nərimanovun həyat və fəaliyyəti haqqında yazdığı əsərlər onu xeyli dərəcədə məşhurlaşdırmışdı. 50-ci illərin sonlarında Azərbaycanda N.Nərimanovun siyasi irsinin qaldırılması respublikada millətçiliyin güclənməsi ilə müşayiət olunduğundan 1959-cu ilin iyulunda Sov.İKP MK Rəyasət Heyəti onun rolunun qabardılmamasını tövsiyə etmişdi və bu tövsiyə əslində N.Nərimanovla bağlı tədqiqatların dayandırılması demək idi. 1966-cı ildə F.Köçərlinin "Nəriman Nərimanov" kitabının çapdan çıxması bu baxımdan böyük hadisə sayılırdı.
70-ci illərdə biz
universitetin indiki İstiqlaliyyət küçəsində
yerləşən aşağı binasında oxuduğumuzdan
tarix fakültəsinin tələbələrini daha çox
Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyətinin
geniş zalında keçirilən bir sıra yubiley tədbirlərinə
aparırdılar və mən Tofiq müəllimi ilk dəfə
orada görmüşdüm. Yaxşı yadıma gəlir ki,
hələ biz aspirant olanda həmin illərdə öz səliqə-sahmanı
və xüsusi qaydaları ilə seçilən Ali Partiya Məktəbində
keçirilən tədbirlərdə iştirak etməli
olurduq. Həmin vaxt mən "partşkolanın" geniş
koridorunda digər ali məktəblərin rektorlarından
öz sadəliyi ilə fərqlənən Tofiq müəllimi
daha yaxından görmüşdüm. Sonralar bizim şəxsi
tanışlığımız da elə
"partşkolada" oldu. Lakin biz tanış olanda artıq
partiya dağılmış, "partşkola"
adını dəyişmişdi və rektor da həmin rektor
deyildi.
Ötən əsrin 90-cı
illərində Tofiq müəllim parlament tribunasından Azərbaycanın
"Müstəqillik aktını" oxuduğundan bu hadisə
hamının yadında qalmışdı. O, "Müstəqillik
aktı"nın hazırlanmasında yaxından iştirak
etmişdi və bu tarixi sənədin müəlliflərindən
biri idi. Əslində "Müstəqillik aktı" qəbul
edildikdən sonra onun bütün fəaliyyəti bu aktdan irəli
gələn vəzifələrin yerinə yetirilməsinə
yönəldilmişdi. Ermənistanın Azərbaycana ideoloji
təcavüzü ilə bağlı istər Ermənistanda
rus dilində çıxan qəzetlərdə və istərsə
də rus mətbuatında çıxan elə bir yazı
olmurdu ki, Tofiq müəllim respublika mətbuatında ona cavab
verməsin və Azərbaycanın əleyhinə yazı yazan
redaksiyalara məktublar göndərməsin. Bu yazılar tək
elmin və sənədlərin gücünə deyil, həm də
məntiqin təkzibedilməz gücünə söykənirdi.
Yaxşı ki, Tofiq müəllim sonralar həmin
yazıları toplayıb bir kitab halında nəşr etdirdi
və həmin kitab bu böyük alimin nə qədər
tükənməz enerjiyə, yüksək intellektə və
hüdudsuz vətən sevgisinə malik olduğunu bir daha təsdiq
edir.
Tofiq müəllim çox alicənab bir insan idi. Onda
böyük həyat eşqi var idi və güclü yumor
hissinə malik idi. Sabiri, Mirzə Cəlili, Mirzə Əli
Möcüzü yaxşı bilirdi. Zarafat edəndə
Moşu Göyəzənlinin ləhcəsində
danışmağı xoşlayırdı. Azərbaycan qəzetlərində çıxan
satirik şeirləri həvəslə oxuyurdu və bəzən
dostlara da zəng edib oxumalarını məsləhət
görürdü. Ümumiyyətlə,
Tofiq müəllimin çox geniş mütaliəsi var idi və
xoşuna gələn şeir parçalarını əzbər
bilirdi. Bəzən Şekspirin sonetlərindən
dediyi parçalar çox yerinə düşürdü.
Mətbuatı izləmək onun
üçün bir ənənəyə çevrilmişdi.
Heç nə gözündən qaçmırdı.
Hətta qəzetlərdə verilən şəkillərə
qədər hər şeyə diqqət yetirirdi.
Biz Tofiq müəllimlə tez-tez zəngləşir,
ara-sıra görüşürdük. Bu
görüşlər ya müxtəlif tədbirlər
zamanı olurdu, ya "partşkolanın" yanında, ya da
Filarmoniya bağında baş tuturdu. Bəzən
söhbət uzananda dənizkənarı bulvara da gedib
çıxırdıq. Tofiq müəllimin
mənəvi dünyası son dərəcə zəngin idi.
Onunla söhbət edəndə insan zənginləşirdi.
Boyu kimi mənəviyyatı da uca olan bu böyük
alimlə söhbətləşməkdən insan zövq
alırdı. Tofiq müəllim dərin
biliyə və güclü ümumiləşdirmə qabiliyyətinə
malik idi. Eyni zamanda bu keyfiyyətləri
ifadə etməyi də bacarırdı. Həmin
bacarıq onun əsərlərinə də sirayət
etmişdi və son illərdə yazdığı "Qarabağ:
yalan və həqiqət", "Yaddan çıxmaz
Qarabağ. Nəqşi-cahan
Naxçıvan", 2002-ci ildə nəşr olunmuş
"Qarabağ" kitablarında, 2004-cü ildə nəşr
olunmuş məqalələr toplusunda da özünü
qabarıq şəkildə göstərmişdir. Tofiq müəllimin qələmindən
çıxan bu əsərlər şübhəsiz ki,
müasir tarix elmimizin böyük nailiyyəti idi və hətta
Qarabağla bağlı Tofiq müəllimin
araşdırması respublika Xarici İşlər Nazirliyi tərəfindən
nəşr edilib bütün xarici səfirliklərimizə
göndərilmişdi. Biz zorən Qarabağ
olaylarına cəlb edildiyimiz gündən Tofiq müəllim
çox az alimlərdən idi ki, bu məsələni
daimi olaraq gündəlikdə saxladı və yuxarıda
adları sadalanan kitabları yazdı. Çox
böyük əminliklə deyə bilərəm ki,
faktların zənginliyi, hadisələrin müqayisəli təhlili,
maraqlı ifadə tərzi və ümumiləşdirmə səviyyəsinə
görə bu əsərlər hələ uzun müddət
Azərbaycan tarixşünaslığında öz layiqli
yerini tutacaqdır. Bu gün məndən
soruşsaydılar ki, Qarabağ həqiqətlərinin
dünyaya çatdırılması üçün
hansı əsərlərin rus və ingilis dilinə tərcümə
edilməsinə böyük ehtiyac var? Tərəddüd
etmədən deyərdim ki, akademik Tofiq Köçərlinin
"Qarabağ: yalan və həqiqət", habelə
"Qarabağ" kitablarının. Bu
kitablarda iki əsr ərzində Qarabağda gedən
sosial-siyasi proseslərin, bölgənin həyatında
mühüm rol oynayan dönüş məqamlarının canlı
tarixi mənzərəsi yaradılmış və
bütün baş verənlər şirin bir dildə,
yığcam şəkildə təqdim edilmişdir.
Böyük alim olmaqla yanaşı Tofiq müəllim
sözün tam mənasında böyük insan, böyük
vətəndaş idi. Allah ona böyük ürək
vermişdi və başqalarının uğuruna da
böyük səmimiyyətlə sevinə bilirdi. Çox istedadlı alim, Azərbaycan memarlıq abidələrinin
görkəmli araşdırıcısı Cəfər Qiyasi
Azərbaycan MEA-nın müxbir üzvü seçiləndə
Tofiq müəllimin ürəkdən sevindiyinin şahidi
olmuşam. O, həmişə uca zirvələrə
doğru gedən yolun yolçusu idi və mənəvi cəhətdən
özünə yaxın olan adamları da buna səsləyirdi.
1998-ci ildə nəşr edilmiş və böyük alim
akademik Ziya Bünyadovun əziz xatirəsinə həsr
olunmuş "Qarabağ: yalan və həqiqət"
kitabını həmin ilin aprel ayının 12-də mənə
bağışlayanda belə bir avtoqraf yazmışdı:
"Hörmətli Cəmil müəllim! Elmdə
önəmli və sevindirici uğurların şəksizdir.
Yeni zirvələr arzulayıram. Həmişə xoş sədan gəlsin!"
Tofiq müəllim daim insanların "xoş sədasını"
eşitməyə çalışırdı və tək
bu iki kəlmə sözü deyil, onun arxasında duran mənanı
da, həmin "xoş sədanın" gətirdiyi sevinci də
daxilən yaşayırdı. Mənim Güney Azərbaycanla
bağlı araşdırmamla
Vəfatından bir neçə gün əvvəl bizə
zəng etmişdi. Hansısa bir Moskva qəzetində vaxtilə Xəzərin
Cənubunda baş vermiş Cəngəli hadisələri
(Gilan Sovet respublikası) haqqında bir məqalənin dərc
olunmasından söhbət açdı və orada bir sıra
səhvlərə yol verildiyini dedi. Ona cavab verməyin
lazım olduğunu bildirdi. İki gün
sonra mən Amerikaya gedəcəkdim və gedib gələndən
sonra görüşüb məsləhətləşəcəyimiz
haqqında razılaşdıq. Sonra kefini soruşdum,
yarızarafat-yarıgerçək: "Narazılıq etməyə
əsas yoxdur" - dedi. Çox optimist idi.
80 yaşının tamam olmasına az
qaldığını bildirdi. Nəvələrinin
yaxşı oxumaqlarından razılığını ifadə
etdi. Yanvar tətilində Əfrand müəllim
gələndə bizə xingəl qonaqlığı verəcəyini
də yaddan çıxarmadı və sonra da əlavə etdi
ki, bu yaxınlarda Mərdəkanda yaxşı bir yerdə olub
və bizi də ora aparacaq.
Yalançı
"erməni soyqırımı" məsələsi
Amerika konqresinin aşağı palatasında gündəliyə
çıxarılan zaman Con Hopkins Universitetinin bu məsələ
ilə bağlı keçirdiyi bir dəyirmi masada
iştirak etmək üçün oktyabrin 28-də mən
Vaşinqtona getdim. Tədbir başa çatandan
sonra Corc Vaşinqton Universiteti yanında ABŞ Milli Təhlükəsizlik
Arxivində işləyərkən internetdə "Turan"
informasiya agentliyinin məlumatlarına baxanda gözlərimə
inanmadım. Agentlik Tofiq müəllimin vəfat
etməsi haqqında məlumat yaymışdı. Mənim üçün onsuz da faciəli olmuş
2007-ci ildə Tofiq müəllimin ölüm xəbəri
bütün ruhumu sarsıtdı. Ən
azından ona görə ki, aramızdakı yaş fərqinə
baxmayaraq, Tofiq müəllim mənəvi cəhətdən mənə
çox yaxın, çox əziz adamlardan biri idi. Ruhuma təsir edən bu acı xəbərin
ağırlığını tək-tənha, içimdə
yaşadım. Saata baxdım, Vaşinqtonda
axşamüstü, Bakıda isə səhər idi. Evlərinə
zəng edib xanımı ilə danışdım,
başsağlığı verdim, bu acı xəbərdən
üzüldüyümü dedim. İtkinin
böyüklüyündən səsi çox kədərli
idi həyat yoldaşının. Təskinlik
versəm də, bu itki elə mənim itkim idi. Onsuz da
Tofiq müəllim kimi insanların sayı az
idi və indi onlardan mənim üçün bəlkə də
ən əzizi dünyasını dəyişmişdi. İnsanların böyük sürətlə dəyişdiyi
dünyada öz mövqeyini, öz sifətini, öz mənliyini
dəyişməyən Tofiq müəllim məhz
dünyasını dəyişmişdi.
Cəmil HƏSƏNLİ,
tarix elmləri doktoru, professor
525-ci qəzet.-2009.-11
fevral.-S.4.