"Sonuncu büt"dəki "Qara işıq"dan düşən rəngli kölgələr
Əyyub Qiyasın
"Sonuncu büt"
kitabında müəllifin
roman, povest və hekayələri toplanıb. Ancaq, müqəddəs kitabları
dəfələrlə oxuduğunu
bildiyimdən, onun nədən birdən-birə "büt" mövzusuna toxunmağı
mənimçün maraqlı
oldu.
...Hər şey iyirmi səkkiz
il həbsxanaların vərəmli divarları arasından,
tikanlı məftillərin, şirin azadlıq xəyallarının
susuz torpaq kimi çatlamış və bütün rənglərə
çalan qan izilə "bəzənmiş"
barmaqlıqların arxasından qırx üç
yaşlı Məmmədağanın evlərinə dönməsindən
başladı...
Məmmədağa
yaddaşının alt qatının altını da
qurdalayır. Məhəllələrində (epizodik olaraq
yaşadığı şəhərdə) hər bir
predmeti, baş verən hadisələri, hamını bir-bir
xatirə süzgəcindən keçirir. Atasının
sürdüyü qırmızılı-sarılı
tramvaydan tutmuş "məşhur müğənninin" dəli
anasına qədər, uşaq baxçasının
qaranlıq damından tutmuş kişi papaqları tikən
Abdulla kişinin dükanına qədər... Novruz
bayramının təmtərağından tutmuş,
uşaqların məhəlləarası dava-dalaşlarına
qədər... Ancaq, uşaq vaxtı gördüyü
körpüləri sellər yox, illər aparıb. Tarazlıq
pozulub, toplum mənəvi aşınma səddinin o tərəf-bu
tərəfində vurnuxur. Ona görə də itirilənlərə,
dağıdılanlara, unudulanlara görə təəssüflənir,
uşaq kimi kövrəlir, əsəbiləşir. Ötənlərdən,
itənlərdən heç olmasa nəyisə qaytarmaq
xülyasına düşür. Amma buna müvvəfəq
olması müşküldür. Uzaqbaşı məhəllədə
söz sahibi olur, kimlərəsə qahmar çıxır. Və
belə situasiyada and yeri tapmayan Məmmədağa
yarışda birincilik qazanan quşunun canına and içir. "İndi
heç kəsin papaq qoymağa mənəvi haqqı
yoxdur" primitiv nəticəsinə haqq qazandırır... Ən
azından milli şüurda oyanış, milli-mənəvi dəyərlərin
qorunmasına cəhd var. Haqq-ədalətin,
tarazlığın bərpasına istək, ətrafda baş
alıb gedən eybəcərliklərə daxili etiraz var.
Əslində elə Əyyub
da səkkizillik təhsili olmayan, uşaqlıq dostu Rüfəti
qonşu erməni balasının yalan şahidliyinə görə
heç nədən bıçaqlayıb həbsə
alınan Məmmədağadan qəhrəman, xilaskar
obrazı yaratmaq fikrindən uzaqdı. "...Onun
qarşısındakı adam illər əvvəl
ağzındakı sözü əvvəldən axıradək
başa çatdırıb deyə bilməyən davakar,
savadsız, hər addımında, hər hərəkətində
gülüş doğuran Məmmədağa deyildi sanki, onun
qarşısındakı adam müstəntiq, hakim iddiası
ilə onu sorğu-suala tutan türk balası idi". Bu da
iyirmi səkkiz ildən sonra satqın "hay"
balasının qaçılmaz qisas anındakı qorxu dolu
düşüncələri...
Hər şeyi xırda
ştrixinə qədər xatırlayan, necə deyərlər,
tükü-tükdən seçən əsas qəhrəman
öz mənzillərinin qapısı ağzında ölkədə
tanınmış adam olan, daim qəzetlərdə adı
hallanan, televizor ekranlarına çıxan böyük
qardaşı İlqarı tanımır. İlk
baxışdan inandırıcı görünmür.
İlqar isə Məmmədağa üçün artıq
yoxdu - reallıq budu. Son 28 ildə tənha anasının
qapısını döyməyib, həbsdə olan
qardaşıyla bir dəfə də maraqlanmayıb, hətta
atasının yasına da gəlməyib. İlqarın
unutqanlığı onun özünü də yaddaşlardan
silir. "İlqar indi dədə evində...
xatırlamışdı ki, onun Zibeydə adlı anası da
var və hətta nə vaxtsa... tramvay sürən bir atası
da olub... Atasının adını xatırlamaqdan ötəri
qalxıb pasportuna baxmaq istəmişdi..." Nəhayət, səhvlərini
anlayan bu unutqan oğul anasının qarşısında diz
çöküb günahlarının
bağışlanmasını diləyir... Sonra isə qeybdən
gələn səs onu çağırıb uzaq
qaranlıqlara aparır... İlqar isə daha əvvəl - məhəllədə
hamının hərtərəfli tanıdığı və
bələd olduğu Nazlıyla evlənəndə
ölmüşdü.
İlqarın prototip(lər)ini
tanımasaydım, mən də Əyyubun rəngləri
tündləşdirdiyini, ifrata vardığını deyənlərlə
razılaşardım. Ümumiyyətlə, romanda adı
keçən əksər obrazların həyatda real prototipləri
var. Hadisələrin cərəyan etdiyi məlum şəhərdə
son on - on beş ildə baş verən dəyişikliklər,
ictimai-siyasi proseslər obyektiv müşahidəçi -
iştirakçı qələmiylə
işıqlandırılıb. Rüfət adını hər
cümləyə, hər abzasa səpələməklə bu
obrazı daha da qabarıq göstərmək istəyindəndi,
yoxsa bu bir üslub formatıdır?
Doğrusu, bir az yorucu
görünsə də, bu təkrarı (sonradan təkrir
olduğu sezilir) da Əyyubun uğuru saymaq olar. Bu da müəllifin
oxucunun fikrlərini bütün vasitələr və
imkanlarıyla göstərilən obrazın üzərində
cəmləmək cəhdidir. Eləcə də hər dəfə
"Rüfət" yazmaqla sanki əsərindəki adama
"sən başqalarının hesabına
böyüdükdən sonra hamını, hər şeyi
unudan, bircə köhnə peşə sahibi Səadətdən
başqa gözünə kimsə görünməyən,
kimsəni sevməyən Rüfətsən" deyir (Səadət
isə qarşısına çıxanları müəyyən
zaman kəsiyində xoşbəxt eləyib). Eyni zamanda,
oxucusuna bir daha xatırladır ki, bu "Qara
işıqdan" düşən kölgə Rüfətdi
- həyatının bütün çalarları,
bütün rənglərilə. (Qara işıqdan
düşən kölgənin rəngli ola biləcəyini də
Əyyubun ayağına yazaq). O Rüfət ki,
başqalarının günahı kimi gülə-gülə
doğulub. Günahlar bağışlanmır. Günahların
bağışlanmasıyla bağlı mifi insanlar təsəlli
üçün uydurub. Sonda kimsə cavab verir. Nəticə
kimi insanların yolu yaddaş pozuntusu, depressiya, dəlixana, ya
da bir ucu ölümün əlində, digər ucu boğaza
keçirilən ipdən keçir.
Əyyub oxucuya əvvəlcədən
informasiya sızdırmadan "Sonuncu büt"ün
başlanğıcında belə onların faciəvi
sonluğunu hazırlayır. Və çox vaxt oxucu
üçün gözlənilməz, öncə
xatırlatdığım kimi həm də
inandırıcı olmaya bilir (bir gündə azacıq vaxt fərqilə
- sürüşmüş zamanla bir neçə telekanalla
verilən eyni film və s.).
"Sonuncu büt"
real hadisələrin, yaşanmış anların təsvirilə
başlasa da, getdikcə mistika, nağıl-əsatir elementlərinə
yer verilir və simvolik bir sonucla tamamlanır. O biri dünyadan
ev telefonuna vurulan naməlum zənglər, köhnə qəbiristanlıqda
bir-birindən ancaq əllərinin açıq və
bağlı olmasıyla fərqlənən iki bütün
qalıqları haqqında göndərilən məlumat... Və
bütlərin qarışıq salınacağı halda
"başınız çox bəlalar çəkəcək"
xəbərdarlığı. Bütlərin hansına toxunmaq
olmaz? O biri dünyayla telefon əlaqəsi kəsilir... Yerdəkilər
səhvlərinə görə faciələrlə üzləşir.
Məmmədağa isə Şuşa dağlarında
öldürülüb bütə çevrilir. Başı bədənindən
ayrı - yarımçıq bütə...
Kitabda gedən hekayələr
(novellalar) də maraqlı və
düşündürücüdür. Günümüzə
güzgü tuta biləcək "Zırrama" hekayəsi
isə laqeydliyin və biganəliyin zirvəsi, yaxud ən
alçaq nöqtəsidir... Adam özünü
asmaqçün parkda adınalayiq ağac axtarır.
Ağacın sanballı budağını sezir. İp (hekayədə
bel kəməri) axtarır. Yaxındakı oğlanın kəmərini
zorla belindən açır və son arzusunu həyata
keçirir. Kəmər yiyəsi sui-qəsd planının
uğurla başa çatdığına əmin olduqdan sonra,
heç nə olmayıbmış kimi, kəmərini budaqdan
açıb belinə taxır...
Mən tənqidçi
deyiləm. Sadəcə, yaxşı mənada mənə
rahatlıq verməyən kitab barədə bir oxucu kimi fikrimi
demək şansımdan, hüququmdan yararlandım. Və bu
baxımdan əlimə keçən bir-iki daşı Əyyubun
"büt"ünə tərəf atmağı da
lazım bildim: Ayrı-ayrı obrazlar fərqli məqamlarda
eyni maneralarla təqdim olunur, yaxud eyni situasiyaya
düşürlər. Olduqca təbii, səmimi "Şəkilli
kitab"dakı məsum uşaq və elə adının
artıq nəsə demək istədiyi "Nə
satırlar"dakı qəhramanlar kimi: "...bədənində
bərk ağrı hiss etdi... Gözlərini açanda xəstəxanada
idi... başının üstündə həkim (tibb
bacısı) durmuşdu". Təqribən belə... Eyni
ifadə forması və eyni mənzərə. Paralel xətlərin
kəsişdiyi nöqtələr. Bu iki hekayənin digər
özəllikləri də var. Romandakı obrazların "Az
qalırdı başı çatlasın...", "Az
qalırdı başına hava gəlsin...", "Az
qalırdı dəli olsun"... Bəlkə də bu,
personajların sonrakı tragediyasına hazırlıqdı. Məncə,
burada müəllif müdaxiləsi artıqdı... Telefon son
dövrlər həyatımızın az qala ayrılmaz hissəsinə,
mühüm atributuna çevrilib. Ancaq "Sonuncu bütdə"
telefonu bir predmet kimi bu qədər istismar eləmək də
yaxşı örnək deyil...
Əyyub Qiyasın
"Sonuncu büt"ü nə qədər davam gətirəcək,
səhnədən nə vaxt gedəcək? Bunu zamanın
öhdəsinə buraxaq. Amma uzunömürlü
olacağına şübhəm yoxdur.
Sabir YUSİFOĞLU