"Adəm və Həvva" - əfsanə ilə reallıq arasında

YAXUD ƏNƏNƏVİ MÖVZUYA FƏRQLİ BAXIŞ

Teatrların tamaşa salonlarına sakitlik çökdüyü bir zamanda İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrı Mahnı Teatrının səhnəsində Elçin Hüseynbəylinin ikihissəli "Adəm və Həvva" dramının premyerasını təqdim etdi. Ədəbi mühitdə çoxcəhətli yaradıcılığı ilə maraq doğuran, dramaturgiyada özünəməxsus imzası olan müəllifin bu günə qədər "Axırı sakitlikdir", "İlğım", "Labirint", " İki nəfər üçün oyun", "Fanatlar" pyesləri Dövlət Gənclər Teatrında, "Xərçəng" pyesi Uşaq Teatrında, "Hamının günahı" pyesi isə C.Cabbarlı adına İrəvan Dövlət Azərbaycan Dram Teatrında tamaşaya qoyulub. İrəvan Teatrının E.Hüseynbəyli dramaturgiyasına ikinci müraciəti baş rejissor Nazir Rüstəmovun quruluşunda "Adəm və Həvva" pyesi əsasında hazırlanmış eyniadlı tamaşa oldu.

İlk öncə tamaşanın adı diqqət çəkir. Tamaşaçıya tanış təsəvvürü dağıdan, ona yaxşı məlum olan əhvalata etiraz kimi yazılan bu pyes ilk öncə müəllifinin mövqeyilə maraq doğurur.

Elə bu maraq da yazımın mayasında dayanır. A.P.Çexov deyirdi ki, dramaturgiya mənim üçün dar ağacına gedən yoldur. Ötən əsrdə dünya miqyasında belə filosofların dramaturgiyaya meyl etməsi fəlsəfi fikrin real həyatın dərkinə tətbiqinin tələbatından irəli gəlirdi. Sözümün canı odur ki, görkəmli yazıçıların ehtiyatla yanaşdığı bu sahədə son illərdə E. Hüseynbəyli imzası ilə təqdim olunan mövzular kütləvi şəkildə anlaşılan "oyun-əyləncə" deyil, müasir düşüncələr sisteminin təzahürüdür. Onun təsvir etdiyi hadisələrin daxili mahiyyətində, həm də yaratdığı obrazların təfəkküründə, tərzi-hərəkətində, anlayışında müasirlik bütün genişliyi və zənginliyi ilə görünür.

E.Hüseynbəyli müasirliyə formal yanaşmır. O, müasir düşüncəyə, dövrün estetik tələblərinə uyğun dünyagörüşünə malik olduğu üçün dramaturji yaradıcılığı da güclü müasirlik təbiətinə malikdir, mahiyyət etibarilə qüvvətli yenilik və gözəllik duyğusu kəsb edir. Odur ki, bu dramaturgiya günümüzün sosial-məişət qayğıları deyil, qlobal fəlsəfi ziddiyyətlərin araşdırılması baxımından olduqca maraqlıdır. Bu mənada təqdim olunan tamaşa ilk yaranışın təsdiqindən bəhs etsə də, müasir səslənir. Çünki bu əsərdə və tamaşada irəli sürülən ümumbəşəri məsələlər -insan ləyaqətini, onun azad düşüncəsini hər cür maneələrdən qorumaq fikri daha təsirli səslənir və onu cəsarətlə milli dramaturgiyamızın və teatrımızın ən yaxşı ənənələrini davam etdirən tamaşalar sırasına çəkmək olar.

Həyati problemlər qoyulmuş bu əsərin ideya məzmunu diqqətlə açıqlanır. Əbədi bir mövzu olan məhəbbət mövzusu axarında insan və cəmiyyət, insan və ətraf mühit, insan və mənaviyyat problemləri çarpazlaşır. Gərgin mübarizə meydanında çarpışan ehtirasların, fikir və düşüncələrin şahidi oluruq.

Əslində əsərin daxili məzmunu xeyirlə şərin mübarizəsi üzrə inkişaf edir. Müəllif göstərir ki, pyesin yazılmasına təkan verən adını unutduğu bir filmdəki epizod olub. Bernard Şou "O drame i teatre" əsərində bu cür faktları peşəkarlıq vərdişləri kimi qiymətləndirərək yazırdı: "Mən orijinal yazıçı deyil, peşəkar dramaturq olduğumdan əsərlərim üçün materialı, mövzunu birbaşa həyatın özündən və yaxud, gerçəkliyə əsaslanan sənədlərdən götürürəm. Daha asan yol materialı başqa pyesdən götürməkdir ki, bu halda diqqətlə izlədikcə mövzunun pyesdən pyesə köç etdiyi məlum olur və son həddə ilkin ədəbi mənbənin tapılması ilə əsərin yaratdığı təxəyyülün bədii kəşf olduğu təsdiqlənir. Onu da demək gərəkdir ki, dramaturqun uydurduğu fakt mövcud olan və gerçək həyatda baş verən faktdan kəskin şəkildə fərqlənir".

Əsərdəki bütün hadisələr "əfsanə ilə reallığın arasında baş verir". Bu sətirlər "Adəm və Həvva" pyesinın girişindəki remarkadan götürülüb. Pyeslərdə remarka vacib əhəmiyyət kəsb edir və E.Hüseynbəyli də bir dramaturq kimi pyeslərində janrın bu vacib tələbini yazdığı əsərlər qədər professionallıqla həll edir. Müəllifi pyesin yazılmasına təhrik edən də məhz "əfsanə ilə reallığın arasında"kı bu məsafədir. Onu qət etmək isə bu məsafədə GÜNAH və SEVGİnin yerini müəyyənləşdirməkdən asılıdır. Müəllifin bu fikrinə söykənən səhnədə hər şey adi və sadədir. Yeganə məkan məhkəmədir. Bəşəri əhəmiyyətli bu məhkəmə ilk yaranışın sevgi yaxud günahdan əmələ gəlməsini aydınlaşdırmalıdır. İddiaçılar: Adəmlə Həvva ulu əcdadlarının günahkar olmadıqlarını sübut etmək üçün məhkəməyə müraciət ediblər. Əsərin və tamaşanın müasir ruhu elə bu məhkəmədir. Hadisələrin cərəyan etdiyi məhkəmə məkanı tamaşaçı fikrinin cəmlənməsinə və bir istiqamətə yönəlməsinə şərait yaradır. Nə yazıqlar ki, bu məhkəməni diqqətlə izlədikcə cəmiyyətin bütün eybəcərlikləri durulur və həqiqətin nə qədər dərin qatlarda dəfn olunması aydın görünür. Bu məhkəmənin qanun adından danışan hakimi və vəkili qətiyyətsiz, prokuroru feminist, katibi içki düşkünü... yeganə şahidi isə İblisdir.

İnsan və iblis dünya və Azərbaycan ədəbiyyatında qədim zamanlardan söz sənətinin bədii təhlil obyektinə çevrilmiş mövzulardandır. İblis insanın daxilindədir, həyatın eybəcərləşməsinin, çirkaba, rəzalətə batmasının, xəyanətin, qəddarlığın amansızlığın baş alıb getməsinin əsas səbəbkarı daxilində iblislik xislətini gəzdirən və yaşadan insanların varlığıdır, əməlidir.

Dramaturq daha bir cəsarət nümayiş etdirərək əsərdə insan nəfsini bəşəriyyətin faciəsi kimi İblisdən daha təhlükəli bir xarakterdə ümumiləşdirir. Tamaşadakı hadisələrin içərisində, aktyorların hərəkətlərində, mimika və jestlərində öz yerini müəyyənləşdirən rejissor fikri, rejissor düşüncəsi tamaşanın ilk epizodundan başlamış, son gəlişinə qədər aktyorların hərəkət və jestlərində, ideya silqətində, məzmun strukturunda, eləcə də bədii tərtibatda diktə olunurdu.

Həssaslıq və tələbkarlıqla seçdiyi aktyorların səy və axtarışlarını rejissor bir məqsədə-həqiqətin qələbə çalacağına inam ideyasına yönəltmişdi. Bu dramın incə yumoru da, kəskin satirası da, zərif lirizmi də rejissor işində və aktyorların ifasında dolğun əksini tapmışdı.

Həvva pisliklərə, eybəcərliklərə, şər qüvvələrə qarşı inamla mübarizə aparır. Elnarə Heydərova obrazın psixoloji aləmini, sevinc və iztirablarını mənalı, ehtiraslı jestlərlə, hərəkətlərlə və hisslərlə açır. Onun ifasındakı səmimilik, coşğunluq və inandırıcılıq tamaşaçıda ulularımıza rəğbət qazandırır. Tamaşanın sonunda söylədiyi: "Biz ona görə kəbin kəsdirmək istəyirdik ki, sizin, ey insan əhli, günahdan yox, əsil sevgidən əmələ gəldiyinizi sübut edək və sizi günahlardan qoruyaq. Sizsə bunu istəmədiniz. Sizə daim günahlar içində yaşamaq xoşdur. Qoy, belə olsun! Biz gedirik! Sizsə günahlarla yaşayın! Belə məhkəmədənsə, daim şaiyələr və günahlar içində yaşamaq yaxşıdır!" sözləri ilə mövcud cəmiyyətə ittiham oxuyur. Paklıq rəmzi olaraq geydiyi ağ mələk donu isə aktrisanın hərəkətlərinə məhdudluq gətirir və tamaşa boyu diskomfort yaradaraq bəzən lüzumsuz olaraq tamaşaçı diqqətini cəlb edir. Aktyorun plastikasının zəifliyi diqqətdən yayınmır.

Adəm-Həvva münasibətinin rejissor tərəfindən etik-estetik mövqedən düzgün aydınlaşdırılması tamaşanın təsirini qüvvətləndirir. Adəm obrazı Pərviz Gülməmmədovun təqdimatında uğurlu səhnə həllini tapıb. Adəmi də, Həvvanı da "günaha" vadar edən İblisdən daha çox onların bir-birinə olan məhəbbətidir. Aktyor obrazın psixoloji məqamların qarşıdurması yaşantılarını təbii çalarlarla çatdırır. Adəm məhəbbəti qorumaq üçün İblisə uyur. Həvvaya xoş olsun deyə yalan danışır - yenə də İblisin təhriki ilə edelveys gülünü guya qarlı zirvələrdən dərdiyini söyləyir. Bu səhnələrdə P.Gülməmmədov İblisə uymuş mələk obrazını tamaşaçı təxəyyülündə ustalıqla canlandırır.

Hər bir obrazın ayrı-ayrı aktyorlar tərəfindən fərdi yaradıcılıq bacarığı ilə ifası mürəkkəb xarakterlərin düzgün səhnə şərhinə imkan yaradıb. Hadisələrin məntiqi axarında dil təmizliyi, dialoqların yığcamlığı, mükalimələrin səlistliyi müəllifin yüksək zövqünü təsdiq edir. Lakin təəssüflə qeyd etmək istərdim ki, ifalarda bu zövqə xələl gətirilir, qüsurlu nitq nümayiş etdirilir. Əsərdə və tamaşada qulaqlara xoş gəlməyən, ürəyə yatmayan ədəbsiz ifadələrin qəti əleyhinə olaraq düşünürəm ki, zövqün dinamik təbiəti ilə uyuşmaq, yəni estetikanın dəyişən yeni, gərəkli keyfiyyətlərinə müvafiq şəkildə tamaşaçıya təsir etmək vacibdi. Əsər zövqlə yazılmış olmasından savayı, həm də zövq üçün yazılmalıdı.

Tamaşada əsas dramaturji hadisədə iştirak edən personajların mühiti əslində ictimai fikri formalaşdırmalı olan, lakin mövcud vəziyyətdə dəlixanadan seçilməyən məhkəmədir. Xalq artisti Süleyman Nəcəfov təcəssüm etdirdiyi Hakim obrazını maraq və diqqət obyektinə çevirir. Aktyorun təbii emosional oyunu sayəsində obrazın qətiyyətsiz mövqeyi əsəbləri coşdurur. Aktyor özünüdəyişmədə-obrazagirmədə son pilləyə çatır. Hətta "Ya gərək haqlı olasan, ya da o qədər pulun olsun ki, haqqını pulla alasan!" mühakiməsi ilə obraza rəgbət qazandırır.

Katib obrazı əməkdar artist Vaqif Kərimovun ifasında xüsusilə təbii çalarla seçilən bir tərzdə təcəssüm etdirilir. Məhkəmənin gedişinə ara-sıra onun müdaxiləsinə tamaşaçı xüsusi önəm verir. Ekspertiza rəyini əlinə alarkən onun üzünün ifadəsi dəyişir, gözləri hədəqəsindən çıxır, ağzını marçıldadır, Həvvaya tərəf qaçır, büdrəyir, yıxılır, sürünə-sürünə ona çatır və qarşısında diz çökür. Tamaşaçı bədii yalanı gerçək həqiqət kimi qəbul edir, hadisələrin kulminasiya həddinə çatdığı daha da qabarır. Tez-tez təəssüflə: " İlahi, mən onun qədrini bilmədim. O necə də gözəl və məsum idi..." söyləməsi obrazın uğursuz keçmişindən xəbər verir ki, bu da tamaşaçı diqqətindən yayınmır. V.Kərimovun ifasında tipik qulluqçu- katib obrazı quru və cansıxıcı deyil, hadisələrin mərkəzində dayanan, hətta onlara təkanverici bir qüvvədir.

Prokurorun rəhmsizliyi, saxtakarlığı, riyakarlığı Nurbəniz Niftəliyevanın oyununda çox təbii və inandırıcı təsir bağışlayır. O, düzlüyün, həqiqətin, təmizliyin üstünə gülür, ona yuxarıdan aşağı baxır. Onun gülüşləri bir məqsəd deyil, güclü bir vasitə kimi nəzərə çarpırdı. Lakin aktrisanın ifasında əyləncədən, məna xarici təmtəraqdan çox-çox üstün olan ciddiyyət duyulmur.

Quruluş və bədii tərtibat bu tamaşada bir-birini tamamlayır. Tamaşanın musiqi tərtibatçısı Sevda Ələkbərzadənin lirik-psixoloji ovqat anlamı verən həzin, qəlblərə işləyən musiqisi fonunda tamaşanın başlanması tamaşaçını bir azdan baş verəcək hadisəyə hazırlayır. Hissələrin arasında emosional həssaslıqla səslənən sevgi, həsrət, vida pıçıltıları finalda şirin və kədərli notlarla tamaşaçını yenidən real dünyaya qaytarır: "Yağış yağdı, gün qurutdu..."

Zəminə AXUNDOVA,

sənətşünaslıq namizədi

525-ci qəzet.- 2009.- 4 iyul.- S.28.