"...Anladım ki,
bir SÖZük..."
ŞAİR ƏLİ KƏRİMİN VƏFATINDAN 40
İL ÖTDÜ
Əli Kərim Azərbaycan
şeirində qəribə və izahı hələ də
sürən hadisələr yaratdı. Və zahirən nə
Səməd Vurğuna, nə də digər şairlərə
bənzəməyən bu poetik sistemdə ənənə
özünü tapdı, özünü tam potensiyası ilə
ifadə etdi - Azərbaycan poeziyasında yeni mərhələ
başladı: söz təkcə deyilmək, insanları həyəcanlandırmaq,
onu başqa aləmlərə aparmaq... üçün yox, həm
də dərinliyi göstərmək, zahirən nə qədər
gözəl, göz oxşayan, mütəəssir edən olsa
da, daxildə dünyanı, necə deyərlər,
"vurub-çıxmaq", təhlil etmək, onunla oppozisiya
yaratmaq üçün idi. Yəni, üfüqi xətt -
üfüq nə qədər gözəl və cazibəli
olsa da, onu kəsən çarpaz"çağdaş Azərbaycan
poeziyası" deyilən mətnin tam təsəvvürə
gətirilməsi üçün zəruri idi. Əli Kərim
böyük bir nəhrin, mürəkkəb bir vəziyyətin
içində aydınlıq yaratmaq, bu vəziyyəti yerbəyer
etmək üçün idi, yəni nəhrin içinə
süzülən bir damla bəzən hər şeyi yerli-dibli
dəyişdirir, onun taleyində müəyyənləşdirici
rol oynayır.
Ənənə və ənənəni
çarpaz kəsən işarələr Əli Kərim
yaradıcılığında xüsusi tənasübdədir,
onların bir-birinə nisbəti sözü deməyin,
sözün içindəki təlatüm və sükutu
göstərməyin əlahiddə mövcudluq
formasıdır, yəni, Əli Kərim şeirində obraz,
metafora ənənəvi libasını dəyişir, həyatdan,
gerçəklikdən, gerçəklik haqqında sözdən
yüksək mövqeyə yüksəlir, məhz bu poeziyada,
poetik sistemdə "Azərbaycan ədəbiyyatı"
adlanan mətn öz-özü ilə mübahisə etməyə
başlayır, poetik mətləbi göstərməyin, ifadə
etməyin mürəkkəb, eyni zamanda indiyə kimi işlənməmiş
üsulları sınanır - yeni ifadələr və
obrazlar, sadəcə görüntü, göy
qurşağı deyil, bunlar böyük və mürəkkəb
bir metaforanın komponentləridir. Bu komponentlərin
gücünə bütün ənənə - indiyə kimi
deyilən mətləblər bir nöqtəyə, bir iynənin
ucuna cəm olur - hər şey bu nöqtənin içində
yenidən mənalanır. Dünya poeziyasında bu tipli hadisə
adətən istənilən milli ədəbiyyatda poetik ənənənin
yüz illər boyu bir arealda konsentrasiyası zamanı baş
verir, yığılma, toplanma, poetik informasiyanın
iç-içə, lay-lay toplanması bədii mətni mahiyyəti
etibarı ilə gerçəklikdən ayırır,
onların - bu iki səviyyənin arasında qəribə bir
nüfuzetmə hadisəsi yaranır. Məhz bu zaman
adıçəkilən sıx konsentrasiyanı "səpələmək",
hər şeyi qaydaya salmaq baxımından indiyə kimi
olub-keçmiş bütün təcrübə bir daha yeni
obraz və metafora bazasında təbəddülatdan keçir
- bir şairin, bir yazıçının poetik sistemi daxilində.
Diqqət edilərsə, Əli Kərimdə, onun ortaya
qoyduğu obrazlarda sanki başqa bir dinamika var, bu hərəkət
tərzi həm keçmişdən, həm də gələcəkdən
qəti şəkildə fərqlənir və məncə,
bu fərq hələ uzun müddət toxunulmaz qalacaq. Hansı
mənada? Ona görə ki, bu poetik sistem milli ədəbiyyatda
suqovuşandır, bütün meyl və tendensiyaların
baş-başa gəldiyi, öz-özünü təhlil və
təhdid etdiyi bir yerdir. Əli Kərimin əksər şeirlərində
Azərbaycan poeziyasının müxtəlif mətnləri
arasında həm açıq-aşkar, həm də
virtual-daxili səsləşmələr, bir-birini tamamlama,
çağırma və bir-birini dəf etmə
nüansları eşidilir. Həm ən yaxın müasirləri,
həm də uzaq sələfləri, ənənədaşları
arasında. Bu mənada onun Füzuli və Nəsimi
haqqında şeirləri sadəcə ithaf yazıları,
onların obrazlarını şeirə gətirməkdən
ibarət deyil. Diqqət edilərsə, bu şeirlərdə
hər iki məqam - milli ənənənin mətnləri
arasında qovuşma və dəfetmə məqamları daha
qabarıqdır. "...Dünya səni qocaltdı,
yaşıdın olsun deyə", - bir az müasir formada
üslub, deyiliş tərzi, elə bil ki, Füzuliyə
aiddir, ancaq diqqətlə baxıldığında məhz bu
məqamda Füzuli qəlibinin
dağıldığını görərik, yəni, bu
artıq "...fələklər yandı ahimdən"
deyimi deyil - Füzuli bütün divanın məğzini bir
deyimin içinə cəmləyir və praktiki olaraq
bütün qəzəllərində məhz buna cəhd edir,
bu işi reallaşdırmaq istəyir, kapsam, əhatə dairəsi
geniş, sonsuz götürüldüyündən hər bir qəzəlin
hər bir beyti müstəqil şeir kimi yazılır. Hər
bir bəndə böyük bir tikili kimi yanaşma, onu bir
neçə sözlə inşa etmə və həm də kənardan
baxış bucağı saxlama - bütün bu niyyətlər
və perspektivlər qəzəlin özü-özünə
keçidini, mətnə başqa sözlüyün və
münasibətin daxil olmasının qarşısını
alır. Burada başlanğıcla son arasında məsafə
o qədər kiçilir ki, onları bir-birindən fərqləndirməyə
lüzum qalmır, - nəticədə bütün qəzəlin
mətni hər bir beytdə həm başlayır, həm də
qurtarır, bu mənada "fələklər yandı ahimdən"
deyimi bütün bu hərəkətlərin cəmidir,
onlardan hasil olan nəticədir - qəzəli
bütövlükdə əvəz edən ifadədir. Hər
bir qəzəlin içində onu əvəz edə bilən
bir deyim-poetik struktur var və bunsuz qəzəl tam,
bütöv mətn sayıla bilməz. Əli Kərim
adıçəkilən şeirində həm bu mənzərəni
verir (...Dərdə şərik dərd özü, Sükut
suala cavab. Qranit dağlar belə Gətirməzdi buna tab,
Füzuli o, nə dövran! Görsələr yanır insan,
Yanana od verdilər. Füzuli, o, nə kədər!- Görsələr
donur insan, Donana buz verdilər), həm də bu "mətnin"
bətninə yad münasibəti yeridir, onun daxilində
müxtəlif münasibətlərin baş-başa gəlməsini
təşkil edir.
Füzuli,
o nə qədər! –
Görsələr
batır insan,
Batana dəryaları
Birdən
bəxş elədilər.
Dünya səni
qocaltdı,
Qocaldın
dünya kimi,
Könlün
kədərlə dolu, -
Çalxanan
dərya kimi.
Burada bir məqama toxunmaq istərdik. Şeir mətnində bütün
mümkün, potensial...
dillərin qovuşması
hadisəsi ümumi planda doğru nəzəri səciyyə
daşısa da, bizim orta əsr
və müasir şeirimizdə tam fərqli
anlayışları ortaya
qoyur. Klassik və çağdaş
şeirdə bu effekti almaq üçün
vasitələr və
üsullar bir-birindən
kəskin şəkildə
fərqlənir. Klassik şeir
mətninin hörüldüyü
işarələr mətn
boyunca, demək olar ki, eyni
qəlib içinə
düzülürlər, hər
dəfə bu vahid, dəyişməyən
düzümə baxa bilmək üçün
bir fərqli perspektiv seçilir.
Klassik şeirdə bu baxış perspektivinin sonsuz və ziddiyyətli axtarışları mövcud
janr kanonunu diaxron və sinxron planda "daraldır", çəmbər
sıxıldıqca "işıq"
görünməz olur,
onun görünməsi
və ümumən istənilən görüntü
ifrat dərəcədə
şərtləşir və
müəyyən həddə
görüntü fantaziyaya,
xəyala, sonsuz sayda kontekstlərin bir-birinə qarışmasına
və mətnin ilk baxışdan anlaşılmamasına
şərait yaradır.
Şeirin dili - adi anlamda qavranılan dil anlayışının
sərhədlərini dağıdır.
Yəni burada sən onu dərk edincə
şeir mətni səni "yüz dəfələrlə oxuyub
başa çıxır",
sənə əşya
kimi yaxınlaşır,
səni öz predmetinə çevirir.
Heç də təsadüfi
deyil ki, Əli Kərimin şeirlərinin əksəriyyəti
SÖZ haqqındadır. Bununla o, SÖZün yuxarıda
göstərilən funksiyasının konsepsiya halında ifadəsinə
çalışırdı. "Azərbaycan
poeziyası" adlı MƏTN öz təkamülündə
elə bir həddə gəlib çatdı ki, Əli Kərim
qaçılmaz şəkildə sözdən, onun dünyaya
və müəllifə münasibətindən, insan
ömrünün içində kəsb etdiyi mənalardan və
daha çox mənalar arasında gedən ölüm-dirim
savaşından bəhs etməli oldu. MƏTN daxilində mənalararası
savaş gerçəkliyə yeni?münasibət tipinin
formalaşmasını bəlirliyir. Diqqət yetirin: Füzuli
"Söz" qəzəlində milli ədəbiyyat
kontekstində bu şəkildə və qaydada YENİLƏŞMƏNİN
əsasını qoydu... İstənilən ədəbiyyatda
yeni tendensiyalar yarandıqda bu, qaçılmaz şəkildə
onun əsas istiqamətlərini bəlirləyən mənalar
arasında savaşla müşayiət edilir. Əli Kərimdə
SÖZ həm də dünyaya tən tutulur, dünya ilə bərabərləşir,
burada SÖZün yamacına baş qoyub uzanmaq, göylə
yeri bir nöqtədə - söz paralelində birləşdirmək
çox asandır.
Günəş
batırdı Kürdə,
Durmuşdum
sahildə mən.
Sularda
körpü vardı,
Elə bil
ki, qızarmış
Kür,
Günəşdən axırdı.
...Al-qırmızı
bir yağış,
Al-qırmızı
bir xəyal.
Samux
meşələrinin kölgələrində
- qara,
Qara
yağış,
Boz
yağış -Yağır aramsız yağış...
Samux
meşələrinin qara kölgəliyində
Yağış
görünmür gözə.
Verilən sual və
alınan cavab ayrı-ayrı şeylərdir, cavablar suallara,
suallar da cavablara aid deyil, onların tən ortasından
keçən, bu sual-cavabları yarı bölən MƏTLƏB
var. Böyük bir NƏFƏS var. Nəfəsin
böyüklüyü əslində estrada meydanında uca səslə
hayqırmaq deyil. Nəfəsin böyüklüyü, bir
sözlə onun varlığı mistik bir şeydi - milli ədəbiyyatda
əsas ideyaların gömüldüyü mətnlər
arasında virtual əlaqələrin varlığının
görünməsidir - hansı dərəcədə, bax,
bunu şairin əhatə etdiyi nəfəs genişliyi həll
edir. Geniş nəfəs özü ilə sel gətirir, bir
çox şeyləri vurub-yıxır, yeni sərhədlər
diktə edir, fatehlik duyğusunu oyadır, düşüncənin
koordinatları dəyişir - hiss edilmədən, rənglərdən
başqa onların işlənmə tezliyi, üslub,
düşünmə tərzi dəyişir.
Səməd Vurğun
şeirinin intonasiyasını tanımaq üçün onun
"Düşüncələr" şeirinə nəzər
salmaq kifayətdir. Bu poetika, üslub sisteminin bütün ahəngi
bu şeirdə qənirsiz ifadə olunub. Şeirdə vüsət,
genişlik, hər şeyin yerdən göyə kimi şahə
qalxması, sonra son nöqtəyə qədər aramla, yenə
də həmin intonasiya qəlibi içində enməsi var. Rəsul
Rzada daxili güc, qüdrət, sözün poetik enerjisi
başqa bir formada ifadə olunub: "Ərk qalası"
şeirində olduğu kimi. Burada bir-birinə çatmayan səslərin,
hecaların, az qala fonemlərin parlaq
görüntüsünü almaq əsasdır, ən incə
detallar, "su altında qalan" hissələr belə
görünür və belə görüntüyə nail
olunması əsas poetik qayədir. Bu iki sistem nə qədər
fərqlənsə də, onlar daxilən birdir, birləşmənin
perspektivi görünməsə belə, ən azı bu iki
sistemin ədəbi prosesə göstərdiyi təsirlərin
vahid ideya kimi qovuşması halında. Onların hər
ikisindən fərqli olaraq, Əli Kərim ədəbi prosesə
kənardan təsir göstərdi, ədəbi prosesin
içində çoxdilliliyə, polifoniyaya geniş meydan
açdı. Əli Kərim Azərbaycan şeirinə
çoxdan həsrətində olduğu bir sakitlik, sakit axar gətirdi,
kənardan təsir göstərməsinə baxmayaraq, ədəbi
gedişatı milli parametrlərə tam uyğunlaşmağa
məcbur etdi, poetik mətnin içindəki bədii təfəkkürün
diferensiasiyasına meydan açdı, ənənəvi
anlayışların mündəricəsi elə bil ki, dəyişdi,
şeir təzədən doğuldu, insanlara başqa cür
çatdı, tam fərqli şeyləri izah etdi. Məncə
70, 80, 90 və xüsusən də 2000-ci illərdə Azərbaycan
şeirində Əli Kərimin reformator təsiri tam
gücü ilə işlədi, yalançı estrada effektləri
arxa plana keçdi.
Əli Kərim
üslubunun ən mühüm xüsusiyyəti
POLİFONİYAdır, çoxsəslilikdir, insanın
tanıdığı dünyanın sınırlarını
onun gözündə böyütmək, genişləndirməkdir.
Adətən hər bir istedadlı şair obrazıyla
tanınır, intonasiyası ilə seçilir - bax, bu ifadəni
bu biçimdə məhz o işlədə bilərdi və
sair və ilaxır. Seçilmədən, tanınmadan sonra qəlibləşmə
gəlir, - bu, o deməkdir ki, məhz bu obrazı, bu intonasiya
modelləri ilə tanınan şair gec-tez bu obrazlara uyğun
dairənin içinə düşür. O anlamda ki,
başqalarından seçilsin, başqalarının
yaratdığı dairəni "kəssin", dünya ilə
münasibətlərin bu şəkildə qurulması dairəni
alınmaz qalaya çevirir, qələm anidən hərəkət
nöqtəsinə qayıdır, illər keçəndən
sonra məlum olur ki, o, əslində yüz illərdir bir əşyanın
konturlarını cızırmış. Ən istedadlı qələm
sahibləri də bu dairənin içinə düşən
kimi primitivləşir, yazan adamın özünün
özündən fərqi qalmır. Bunun, bu vəziyyətin
özü üslubi keyfiyyətdir, insan xarakterinin
yazını, yazı tərzini idarə etməsidir.
Əli Kərim
yaradıcılığında yazı tərzini diqtə edən
xarakter yoxdur, ÇOXSƏSLİLİK var, bu üslub məkanı
təkcə dairələrdən yox, düz, əyri və
bir-birini kəsən xətlərdən ibarətdir, həm də
bu formada: üfüqi xətt varsa, onu şaquli istiqamətdə
kəsən mətləblər, nüanslar, adi gözlə
sezilməyən cizgilər var, həm də: heç bir
manifest, poetik qayə açıqlamadan yeni poetik sistemi
açıqlayan komponentlər sırası var və
bütün bunlar zaman keçdikcə açılır,
şaxələnir, yeni mənalar qazanır.
Cavanşir YUSİFLİ