Orxan Fikrətoğlu
"Vaxt"ının
axarında
Yazıçı az sözdən istifadə edərək, oxucuda müsbət təəssürat, xoş
ovqat yarada bilər. Yazıçı uzun cümlələr, ifadələr
və obrazlardan istifadə edərək də eyni məqsədə
nail olar. Orxan Fikrətoğlu birinci qismə aid nasirlərdəndir. O.Fikrətoğlu hekayələr,
povestlər və kinossenarilərinin toplusu olan "Vaxt" kitabında postmodernizm ruhunu milli çalarlarla
verə bilib. Ümumiyyətlə, onun nəsrini oxuyanda bir cəhəti müəyyən edə bilirsən: Qərb ədəbi üslubunda yazılmasına baxmayaraq,
hekayə və povestlərdə rast gəldiyimiz şərqli obrazlar nəticə etibarilə savadlı oxucuda müəllif haqqında əsla təqlidçi təəssüratı
yaratmır. Məsələ burasındadır ki, postmodernist üslubda yazanları günahlandıran bəzi
ədəbiyyatşünaslar məhz bu cərəyanın
bizə yad olması və yazılan əsərlərin
süni (psevdo) təəssürat oyatdığı
fikrini irəli sürürlər, təqlidçilikdən
danışırlar. O.Fikrətoğlunun nəsr
nümunələri Şərq
və Qərb ədəbi ənənələrini
özündə ehtiva
etməklə, sonucda öz şərqli koloritini qoruyub saxlamaqla orijinal təsir bağışlayır.
"Ögey" hekayəsində
ölümə həm ironik (yumoristik) münasibət var, həm
də ölümlə həyat arasında olan körpü
simvolik olaraq insan ovcundan otağa yayılan işıq kimi
göstərilir. Bu hekayə müəyyən mənada "hər
ölümün sonu həyatdır" fəlsəfi deyiminin
bədii təsviridir.
"Çevrilmə"
hekayəsi müəyyən situasiya və məqamda
insanın qatilə çevrilməsini göstərən hekayədir:
səhər dövlət çevrilişində iştiraka
görə haqqında ölüm hökmü həyata
keçiriləcək kapitanı türmədə qorxaq bir nəzarətçi
üzünü qırxmalı olduğu ülgüclə
hülqumunu kəsərək öldürür. Situasiya
qorxağı cəllada çevirir.
"Üçüncü
günün adamı" povestinin qəhrəmanı -
sifarişli qətli həyata keçirən şəxs
ömründə belə bir addım atmadığından,
qadını niyə qətlə yetirdiyini tam dərk edə
bilmir. Türməyə qatil oğlunu görməyə gələn
anası "uşaqlar necədirlər?" sualına
gözləri dolaraq, "Yenə acıq" - deyə,
arvadı ilə bağlı verdiyi suala isə
"Çıxanda o qancığı da öldürərsən,
yəqin ki, kiməsə sürtüşür indi"
sözlərilə cavab verir. Freydin dili ilə desək,
şüuraltı qatillik hissinə malik ananın qüsuru
sanki övlada keçir: oğulun qatil olması səbəbi
bizim üçün aydınlaşır. Sonda qatil türmədən
çıxmağı müqabilində müstəntiqin
tapşırığı ilə bir zabiti öldürməsi
şərtinə razılaşır: qətl törədilir,
obraz əsərin sonunda formalaşmış bir qatil surəti
kimi sanki təsdiqlənir.
"Vaxt"
kitabındakı kinossenarilər kifayət qədər cəlbedici
və maraqlı süjetlərlə zəngindir. "Yalan"
ssenarisi övladı vətəndən üstün tutan
(tipik!) azərbaycanlı ana və oğulun Qarabağ
müharibəsində şəhid olmasından qürur hissi
keçirən ata obrazlarının açılması
baxımından kifayət qədər uğurlu alınıb.
Cəbhə bölgəsinə gələn və elə orda
oğlunun ölüm xəbərini alan ata (minaya
düşüb parça-parça olan Vasifin meyitini tapıb
ataya vermək belə mümkün olmur) evə qayıdıb
bir müddət müxtəlif yalanlar uyduraraq arvadını
aldadır, dərd-əzabı isə öz içində
çəkir.
"Papaq Yusif"
qısametrajlı film üçün çəkilmiş
ssenaridir və bütün dövrlər üçün
aktual mövzuya həsr olunmuş, tragikomediya janrında
yazılmış əsərdir. Kənddə uşaqdan
tutmuş ağsaqqala qədər hamının lağ elədiyi,
daima başıpapaqlı hərləndiyinə görə
gülüş, tənbeh və tənqid obyekti olan Yusif sonda
papağının lotular tərəfindən
oğurlanmasına dözmür, özünü
öldürür. Yas qurulur, dünənə qədər
Yusifi söyənlər onu tərifləməyə
başlayırlar. Meyit torpağa qoyulmamış kəndlilər
qəbristanlığın yanı ilə at belində bir
başıpapaqlının getdiyini görürlər. Dünya
ədəbiyyatı və kinemotoqrafiyasında bu tipli
mövzular işlənib. "Papaq Yusif" məzəli
süjet üzərində qurulub və məzəli fabula ilə
də itdiyindən, milli koloriti özündə əks
etdirdiyindən orijinal və maraqlı alınıb.
O.Fikrətoğlunun yeri
gəldikcə işlətdiyi, öz dəsti-xəttini
nişan verən mənalı ifadələr dərhal diqqəti
çəkir və yadda qalır. "Milçək"
hekayəsində: "Balaca, qara adamdır... Demək olmaz ki,
Allah onu tanımır, amma bəxti olan adam da deyil",
"köhnə gödəkçəsini geyinib,
çantasını da qapının ağzına yenə it
kimi oturdub. Çörək od üstündə
çırtıldadıqca, arvadı da
çırt-çırt deyinir", "İtki" hekayəsində:
"Əllini haqlasa da, əlli-ayaqlı deyildi" ifadələri
bu sırada dayanır.
O.Fikrətoğlu peyzaj
dilini intellektdən gələn obrazlarla yaxşı
canlandırır, impressionistlər kimi doğlun təəssürat
yarada bilir. Bir cümlə bir səhnə qurur. Obrazın
psixoloji durumu və onun olduğu məkan arasında bir
harmoniya yaranır: "İt səsi kəndin sərhəddidir"
, "Səsi elə bil sınıq tərəzidir. Sözlər
üstündə atılıb düşür",
"Kötük gülümsəyən adama
oxşayırdı"...
O.Fikrətoğlunun
irreal dünyası insana bəzən o qədər doğma
olur ki, elə bilirsən, yazıçının fantaziyasından
doğan əsərlər elə həyatımızda baş
verən hadisələrin təsviridir. "Neft Dadaş"
hekayəsində Nəsib üçayaqlı oğlu
Dadaşın evlənmək arzusunu "qürbətə"
salmır. "Bu yaşda ikiayaqlılar evlənmək istəyir,
gör, indi üçayaqlı nətəhər evlənmək
istəyir. O vaxt Bayır şəhərinin əncil-üzümü
də qüvvətli cavanlara aşağıdan yuxarı təsir
edirdi. İçərişəhərin qız-gəlini də
Avropa əhli deyildi, hamısı yaşmaqlı,
başmaqlı..." Hekayənin əvvəlində
yazıçı evlənmək ehtirasını obrazlı
verdiyindən Dadaşın üç ayağı olması
sanki oxucunun "yadından çıxır", ya da oxucu az
qala bu həyatda üçayaqlı adamların
doğulmasını adi hal kimi qəbul edir.
O.Fikrətoğluda
satira və yumorun mütənasib qarışığı
olan ironiya var. "Xrestomatik əhvalat" adlı hekayəsində
Qulu əmisinin köməkliyi ilə öz eşşəyini
yaxşı bir işə düzəldir. Sonda isə Qulu
eşşəyinin vasitəsilə özü işə
düzəlir və eşşəyin ona
tapşırdığı vəzifə də bu olur: hər
gün qalstuklu, iclas keçirən eşşəyinin
qulağına pıçıldayır ki, "sən daha
eşşək deyilsən". Qulunun (özünə yox)
eşşəyinə iş tapması üçün şəhərə
gəlməsi və böyük vəzifə tutan əmisinə
xahiş etməsi yumordur. Vəzifə tutan, qəzet nəşr
etdirən, kabineti, maşını olan eşşək isə
ümumiləşdirilmiş obrazdır və burada artıq
satira var.
Mirzə Cəlil ədəbi
ənənələrinə sadiq qalan və gündəlik
olaraq ictimai yüklü informasiyanı "Zorxana"
verilişində özünəməxsus tərzdə bizə
çatdıran O.Fikrətoğlunu dinləyənlər, onun
real və irreal süjetli əsərlərini oxumaqla, məncə,
Azərbaycan gerçəklilərini daha dərindən dərk
edə bilərlər. Bu mənada, O.Fikrətoğlu
"Vaxt" kitabında olan əsərləri yazmaqla öz
vaxtını mənalı işə həsr edib. Oxucuların
bu kitabı oxumağa ayıracaqları vaxtın da beləcə
mənalı, səmərəli olacağına əminəm.
Alpay AZƏROĞLU