Təhsil tərbiyədən başlayır

Deyilənə görə insanı başqa canlılardan fərqləndirən 67 xüsusiyyət var. Yəqin ki, bu xüsusiyyətlərdən ən mühümlərdən biri insanın tərbiyəsidir. Əlbəttə, insanın tərbiyəsi məsələsində bir nisbilik var. Məsələn, biri üçün tərbiyəli qəbul edilən insan, başqası üçün dözülməz ola bilər. Lakin insan tərbiyəsi üçün cəmiyyətdə qəbul olunmuş bir hədd var ki, bu həddən sonra tərbiyəsizlik başlayır.

Tərbiyəli insan həm özü, həm də cəmiyyət üçün bir tapıntıdır, hədiyyədir. Tərbiyəsiz insan isə, həm özü, həm də cəmiyyət üçün bir bəla, sağalmaz yaradır. Bircə nəfər tərbiyəsiz insanın hərəkətləri, davranışı, danışığı böyük bir kollektivin normal işini poza bilər, gərginlik, pozğunluq, intriqa yarada bilər.

28 yaşlı elmlər doktoru (bu yaşda belə yüksək elmi dərəcə hər kəsə qismət olmur) qeyri-insani keyfiyyətlərinə görə həmkarlarının qəzəbinə tuş gəlmişdi - elmlər doktoru olsa da, 7 il idi ki, onu professor vəzifəsinə, rütbəsinə seçmirdilər (halbuki o dövrlərdə elmlər doktorunu bir ildən sonra professor seçirdilər). Həmkarları bu, şübhəsiz istedadlı, bilikli alimə, lakin yaramaz insana mövqelərində haqlı idilər - belə bir insanı professor seçməklə onun mövqeyini daha da möhkəmlətmək kimə lazım idi?

Tərbiyənin təhsildə yeri daha önəmli, daha vacibdir. Mənim qənaətim belədir: təhsil tərbiyədən başlayır.

Müəllim, şagird, tələbə münasibətlərində anlaşılmazlıq, gərginlik, xoşagəlməyən hadisələr həmişə olur. Bəzən, hətta, qulaqburması, sillə-şapalaq, çubuq da işə düşüb. Lakin əvvəllər bu konfliktlərin əsasında müəllim etinasızlığı, laqeydliyi, diqqətsizliyi, şagird, tələbə şuluqluğu, nadinçliyi, şıltaqlığı dururdusa, indiki dövrdə qarşılıqlı təhqir, şəxsiyyətin alçaldılması, insan şərəfinin, ləyaqətinin tapdanması kimi ağır ittihamlar durur. Əlbəttə, bu konfliktlərin yaranmasına rəvac verən, şərait yaradan, hərəkətini, danışığını, davranışını bilməyən, şagirdin, tələbənin şəxsiyyətinə mənliyinə toxunan, mədəniyyətdən uzaq, kobud "müəllimlər"ə də rast gəlirik. Əslində belə müəllimlərə təhsil sistemində yer olmamalıdır.

Bu yazıda isə ömrünün çoxunu təhsilə həsr etmiş, həyatını sinifsiz, auditoriyasız təsəvvür edə bilməyən, şagirdləri, tələbələri öz övladları kimi qəbul edən, biliyini, bacarığını onlardan əsirgəməyən, yaşlı, təcrübəli, təhsil sisteminin qızıl fondu hesab edilən Müəllimlərin üzləşdikləri ciddi problemdən söhbət gedir.

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının bağında tanınmış alim, görkəmli pedaqoq olan köhnə dostumla qarşılaşdım. Dostum çox fikirli, kefsiz görünürdü. Xoş-beşdən sonra:

- A qardaş, bu dünyanın dərdi sənə qalıb? Alnının qırışığı açılmır.

- Vallah, qardaş, dünyanın dərdini çəkmirəm, öz dərdimi çəkirəm - deyib dərdini açdı. - Bilirsən ki, ömrümüzü, həyatımızı təhsilə bağlamışıq. Müəllimliyin şirinliyini də, acılığını da dadmışıq. Müəllim-tələbə münasibətlərində incikliklər də olub. Amma bu münasibətlərdə xoş, ömrümüzə yazılmalı, müəllim ömrünü uzadan günlərimiz daha çox olub. İndi isə bu münasibətlərdə dözülməz məqamlar yaranıb və ilbəil genişlənərək yeni formalar alır.

Təsəvvür elə ki, artıq 5 dəqiqədir dərs başlayıb, lakin bir tələbənin mobil telefon danışıqları (hərçənd dərs vaxtı telefondan istifadəni, özüm qarışıq, qadağan eləmişəm) mühazirəyə başlamağa imkan vermir. Səbrlə telefon danışığının qurtarmasını gözləyirəm. Lakin tələbə öz işindədir. Daha dözməyib:

- A bala, niyə qoymursan dərsimizi keçək, axı səni gözləyirəm - deyirəm.

- Müəllim siz mənə fikir verməyin, mühazirənizi deyin gəlsin. Mən bir az gec qurtaranam - deyib üzümə ilişir.

- Ay oğul, imkan ver, dərsə başlayaq.

- Müəllim, eşitmirsiniz qızla danışıram, tərbiyəsizlik edib qıza odboy verə bilmərəm.

- İcazə verirəm, get bayırda nə qədər istəyirsən danış, qaib də qoymayacam.

- Yox müəllim, məni bayırda görüb elə bilərlər qovulmuşam.

- Yaxşı, biz indi səninlə nə edək? İmtahanlara da az qalıb, niyə imkan vermirsən bu uşaqlar nəsə yazsınlar, nəsə öyrənsinlər?

- Müəllim, imtahanı yada salmaqla mənə hədə-qorxu gəlirsən, duxun çatmaz məni kəsəsən. Məni kəsməsən lap kişi deyilsən - qapını üzümüzə çırpıb auditoriyanı tərk edir.

Bu nadürüstün qırx ilin müəlliminə, professora "sən" deməsi bəs deyil, mənim kişiliyimi də şübhə altına alır. İndi səndən soruşuram, mən auditoriyaya necə girim, o uşaqların üzünə necə baxım?

Tələbələr mobil telefonla bağlı bir hadisəni də mənə danışmışdılar.

Tələbə müəllimin iradlarına, xahişinə, tələbinə məhəl qoymadan dərs vaxtı mobil telefonla danışır. Axır da müəllim məcbur olub telefonu onun əlindən alır. Lakin tələbə ehtiyat telefonu işə salır və kiməsə xəbər verir ki, əsas telefonu müəllim əlindən alıb. Aradan 10-15 dəqiqə keçməmiş "gülbala"nın atasının boynuyoğun qoçuları auditoriyaya daxil olurlar, təhqiramiz hərəkətlər, ifadələrlə müəllimi telefonu qaytarmağa məcbur edirlər.

Elə bilməyin ki, tələbə dələduzluğu telefon əhvalatları ilə bitir. Bir də elə bilməyin ki, bu "qəhrəmanlar" yalnız yüksək vəzifəli adamların övladlarıdır. Xeyir. Mən nazir övladları tanıyıram ki, öz tərbiyələrinə, biliklərinə görə gənclərə nümunə olmağa layiqdirlər.

Əksər hallarda bu dələduzlar zəhmət çəkmədən, ağır işlətmədən haram yollarla qısa bir müddətdə varlanmış, milyoner olmuş, səviyyəsiz, şəxsiyyətsiz, görməmiş, harınlaşmış, hər şeyi pulla həll edə biləcəklərinə inanan, cəzasızlıq hissləri ilə yaşayan insanların balaları və onların təsiri altına düşənlərdir.

Burada ən qorxulu cəhət gəncdə bəd əməllərinə görə cəzasızlıq hissinin formalaşmasıdır. Bu hiss o, gələcəkdə bir vəzifə sahibi olanda daha ağır fəsadlar yaradacaq.

Siz auditoriyanın qapısını təpiklə açan tələbəyə rast gəlmisiniz? Partaların, stolların üzərində öz avtoqraflarını qoyan, "sənət əsərlərini" yaradan tələbələrə necə? Bəs yenicə rənglənmiş auditoriya divarlarında, tavanda ayaq izlərinə necə?

Sözün düzü, bir tavandakı ayaq izlərindən başqa tələbənin qalan "yaradıcılıq" imkanları mənə aydın idi. Lakin buna baxmayaraq, tələbələrimin köməyinə ehtiyac duydum və onlar məni bu işdən agah etdilər.

- Müəllim, divardakı izləri akrobatik sıçrayışla, lap yuxarıdakı izləri isə, ayaqqabıları çıxarıb əlinə almaqla qoyurlar. O ki qaldı tavandakı ayaq izlərinə, bu çox çətin başa gələn işdir, hövsələ tələb edir. Tələbə ayaqqabılarını çıxarıb, tavanda iz düşənə qədər atır.

- Ay uşaqlar, axı bu yaramaz hərəkətlər sizin (şəxsən sizi nəzərdə tutmuram, ümumiyyətlə tələbələri nəzərdə tuturam) gözünüz qarşısında baş verir (bu nadürüstlər hər şeyi özlərini göstərməkdən ötrü edirlər), niyə onları başa salmırsınız ki, bu hərəkətlər insana yaraşan hərəkətlər deyil?

- Müəllim, əgər belə tələbələr kiminsə ağıllı məsləhətinə qulaq asan olsa idilər, heç bu işlərlə məşğul olmazdılar. Bir də ki, onların "işi"nə qarışmaq mütləq dava-dalaşa gətirib çıxarır. Bu davalarda da onlar həmişə haqlı çıxırlar, çünki möhkəm arxaları, çoxlu pulları var. Onlar nə töhmətdən, nə də böyük xərclərdən çəkinmirlər. Onların qorxduğu bircə şey var, o da təhsil müəssisəsindən xaric olunmaqdır. Çünki onların məqsədi nə savaddır, nə bilikdir. Onları yalnız, istənilən yolla əldə edilən diplom maraqlandırır. Bu diplom onların gələcək karyeraları üçün lazımdır.

Təhsildə tərbiyə məsələsi özəl universitetlərdə (Qafqaz, Xəzər universitetləri istisna olmaq şərtilə. Qafqaz universitetində Türkiyə təhsil sistemi tətbiq olunur, Xəzər universiteti isə, həmişə unikallığı ilə seçilib) daha bərbad haldadır. Bu universitetlərdə bir prinsip işləyir. Əgər tələbə vaxtlı-vaxtında təhsil haqqını, semestr haqqını ödəyirsə, daha ondan əlavə nə tələb etmək olar. Odur ki, tələbəyə yaramaz hərəkətlərinə görə gözün üstə qaşın car demirlər. Tələbələr min oyundan çıxırlar.

Özəl universitetlərin birində gördüklərim məni dəhşətə gətirdi.

Xərci azaltmaqdan ötrü bir neçə müəllimin dərs yükünü yükləyirlər bir müəllimin üstünə, 80-100 tələbəni yığırlar bir auditoriyaya. "Dərs"də ağız deyəni qulaq eşitmir. Kağız quşlar düzəldib uçurdan kim, şirin-şirin söhbətləşən kim, qapazlaşan kim, telefon danışıqları da öz yerində. Maraqlı burasıdır ki, müəllim bütün bunlara baş qoşmadan öz işindədir, lövhədə nəsə yazır-pozur, özü deyib özü eşidir. Yazıq müəllim neyləsin, çörək pulu bu bazardan - "dərs"dən çıxır (bu yerdə həmkarım rəhmətlik Yaqub Süleymanovun bir kəlamı yadıma düşdü: müəllimlik gözəl işdir, bircə bu dərs deməyi olmaya).

...Mən xarici ölkələrdə olanda bir təhsil işçisi kimi həmin ölkədə təhsilin vəziyyəti ilə maraqlanıram. Xüsusilə, təhsildə tərbiyə məsələsi ilə. İranda, Türkiyədə gördüklərim mənim üçün gözlənilən idi. Çünki bu ölkələrdə tərbiyə məsələlərinə (xüsusilə, gənclərin) fövqəladə fikir verirlər.

Türkiyədə mənə bildirdilər ki, tərbiyəsizlik üzündən təhsil müəssisəsindən xaric edilmiş tələbələr yenidən bərpa olunma hüququndan məhrumdurlar. Halbuki akademik borclarına görə xaric olunmuş tələbələrin yenidən bərpa olunmaq hüququ var.

Ukraynada gördüklərim isə, mənim üçün gözlənilməz idi. Çünki Ukrayna da bizim kimi sovet təhsil sisteminin mövcud olduğu, Sovet İttifaqından ayrılıb müstəqillik qazanmış bir ölkədir. Kiyevdə olduğumu bilən tanış həmkarlarım məni sentyabrın birində keçirilən (Ukraynada yeni tədris ili sentyabrın birində başlayır) bilik bayramına dəvət etdilər. Rəsmi tədbirlərdən sonra dərslər başladı.

40 mindən çox tələbənin təhsil aldığı Ukrayna Milli Texniki Universitetinin (KPİ) auditoriyalarındakı, tədris kabinetlərindəki, dəhlizlərindəki sakitlik, işgüzarlıq, yaradıcı mühit gözümdən yayınmadı (dəhlizin bu başından o başına kimisə haraylayan, qışqıra-qışqıra danışan, auditoriyalarda qaçdı-tutdu oynayan, bir-birinə qələm, dəftər tolazlayan tələbələrimiz gözüm önünə gəldi).

50-60 tələbə qarşısında mühazirə oxuyan cavan müəllim məndə həsəd hissi oyatdı. Mühazirəni yazmamaq, müəllimə qulaq asmamaq, kənar işlərlə məşğul olmaq, deyəsən, tələbələrin ağlına belə gəlmirdi.

Mənə məlumat verdilər ki, professor xəstələndiyindən onu assistenti əvəz edir (yenə də, qeyri-ixtiyari özümüzdəki vəziyyət gözümün önünə gəldi: professorun nüfuzu, imtahan amilinə görə tələbələr onu yola verə bilərlər, ancaq onu müvəqqəti əvəz edən şəxsi - heç vaxt. Onu elə huydu-huyduya götürürlər ki, müəllim başını tutub qaçar).

Gördüklərimdən məmnun qaldığımı həmkarlarımdan gizlətmədim və buna necə nail olduqlarını soruşdum. Mənə məlumat verdilər ki, müstəqilliyin ilk illərində bütün ölkədə olduğu kimi təhsil sistemində də bir xaos vardı. Lakin hamı başa düşürdü ki, təhsildə xaosa yol vermək olmaz. Bu, ölkənin məhvidir. Odur ki, təhsil naziri, rektorlar təhsil sistemində nizam-intizamı, qanda-qanunu bərpa etmək üçün ciddi tədbirlər gördülər və bu da öz bəhrəsini tezliklə verdi. İndi hər bir tələbə bilir ki, o, universitetə yalnız təhsil almaq üçün gəlib. Onun hər hansı bir formada dərsi pozmaq cəhdi ən ağır cəza ilə nəticələnə bilər. Burada tələbəyə qarşı qərəzçiliyə, şər atmağa yer yoxdur. Çünki tələbə yaramaz hərəkətlərini onlarla tələbənin, müəllimin şahidliyi ilə edir. Odur ki, belə dələduzlara aman vermirik və heç kim belələrinə himayədarlıq edə bilməz.

Yenidən öz dərdimizlə qayıdaq özümüzə.

Gəlin belə bir eksperiment aparaq: tanıdığınız 100 müəllimə "təhsil sistemində tərbiyə məsələsi nə vəziyyətdədir?" sualını verin. Əminəm ki, onlardan 95-i "dözülməz, bərbad haldadır" deyəcək. Əgər həmin müəllimlərə həmin sualı hörmətli Təhsil naziri versə, yenə də əminəm ki, onlardan 97-i "elə bir problem yoxdur" deyəcək. Səbəbi - mentalitetimizdən irəli gəlir.

Yeni tədris ilindən ali məktəblər üçün yeni situasiya yaranacaq: bəzi universitetlərin bəzi fakültələri, ixtisasları üzrə məşğələ dərsləri mühazirələrdə olduğu kimi bir neçə qrupun birləşməsi eksperiment şəklində aparılırdısa, indi bu qaydalar universitetlərin bütün fakültələrini və ixtisaslarını əhatə edəcək. Beləliklə, yeni tədris ilindən məşğələ dərsləri 50-60 tələbənin iştirakı ilə keçiriləcək. Müəllim istəyirəm ki, belə bir tərkibdə səmərəli dərs apara bilsin.

Sovet dövründə qrupda tələbələrin sayı 15-dən çox olduqda məşğələ dərsləri üçün bu qrupu bölürdülər. Məşğələ dərsləri fərdi yanaşma, tələbələrdə praktiki vərdiş yaratmaq üzərində qurulurdu. 50-60 tələbə olan auditoriyada hansı fərdi yanaşmadan söhbət gedə bilər. Belə bir məşğələdə çətin ki, ağız deyəni qulaq eşitsin. Burada müəllim məharətinə də yer yoxdur. Yəqin ki, bu eksperimentdə yeganə məqsəd qrupları birləşdirməklə dərs saatlarını süni surətdə aşağı salmaqdır. Çünki pedaqogikanın bütün qanunlarına görə məşğələ dərslərində qrupların birləşdirilməsi tədrisin keyfiyyətinin aşağı düşməsinə gətirəcək.

Bizim müəllim-tələbə münasibətlərimizdə danılmaz bir reallıq var: müəllim nüfuzu, imtahan faktoru bu münasibətlərdə həlledici amillərdir. Heç də tələbələrimizin hamısı elmə yiyələnmək, bilik qazanmaq eşqi ilə yaşamır, şüurla hərəkət etmir. Əgər əvvəllər imtahan amili, müəllimin bu prosesə təsiri belə tələbələri müəyyən çərçivələrdən kənara çıxmağa qoymurdusa, indi onlar öz tərbiyələrinə uyğun hərəkət edəcəklər. Mən heç də müəllimin imtahandan tələbəyə qarşı bir təsir imkanı kimi qalmasını istəmirəm. Mənə elə gəlir ki, əsl müəllimlərin heç buna ehtiyacı da yoxdur. Mənim arzum müəllimin rahat işləməsi, öz müəllimlik borcunu yerinə yetirməsi üçün müvafiq şəraitin yaradılmasıdır. Tələbə özbaşınalığına, tələbə tərbiyəsizliyinə heç cür göz yummaq olmaz. Dələduzlara ali məktəblərdə yer olmamalıdır.

Hörmətli həmkarlarım! Artıq bıçaq boğaza dirənib. Susmaq vaxtı deyil. Öz xatirinizə, əsl təhsil almaq istəyən minlərlə tələbənin xatirinə dərdinizi gizlətməyin, bu dərd sizin günahınızdan yaranmayıb. Dərdinizi "baş həkimə" - təhsil nazirinə, "həkimlərə" - rektorlara, direktorlara açın, bu dərdin əlacı onların əlindədir.

Hörmətli rektorlar, direktorlar! Müəllimlərdən heç nə soruşmayın, onsuz da onlar mövcud reallığı etiraf etməyəcəklər. Mənim yazdıqlarımı minlərlə müəllimin imza ata biləcəyi bir yazı kimi qəbul edin. Mən yalnız gördüklərimin, eşitdiklərimin bir qismini, tələbələrin danışdıqlarını qələmə aldım.    Hərəkət sizdən, bərəkət bizdən.

Xəlil MƏCİDOĞLU

525-ci qəzet.- 2009.- 5 iyun.- S.4.