Nazif Qəhrəmanlı,
Yaxud alimin missiyası
Nazif Qəhrəmanlı Azərbaycan ədəbiyyat
tarixçiliyi ilə
ardıcıl şəkildə
məşğul olan alimdir, onun spesifik
araşdırma sahəsi,
özünəməxsus maraq
dairəsi və... sualları var. Elə buna görə də o, istisnasız olaraq bütün yazılarında zahirən
nələrisə təsvir
etsə də, hansısa faktları, mənbələri sitat gətirsə də, əsas olan həmin suallara cavab aramaqdır. Hər hansı sahə ilə ardıcıl, deyək ki, 30-40 il məşğul olan alimin elmi
bioqrafiyasının öyrənilməsi,
burada ədəbiyyat elminin fəlsəfi-psixoloji aspektləri üçün maraq doğuran cəhətlərin
üzə çıxarılması
ədəbi prosesin özü qədər maraqlıdır. Nazifi
ədəbiyyat tarixçiliyinin
müxtəlif problemlərinə,
bu spesifik sahəni belə ciddi-cəhdlə öyrənməyə nə
vadar edir? Bu sualın "pəncərəsindən" baxdıqda
onun müxtəlif dönəmlərdə yazdığı
kitab və məqalələrin səhifələrinin
ağ - yazılmamış
yerlərində hansı
məqamları görmək
olar?
Nazif müəllim
klassik irsdən də, müasir ədəbi prosesdən, ədəbiyyat
tarixçiliyinin nəzəri problemlərindən, Azərbaycan
ədəbiyyatında, xüsusən 20-30-cu illərdə fəaliyyət
göstərən və ideallarına görə repressiya
olunan şəxsiyyətlərdən də yazır. Milli ədəbiyyata
baxışın istiqaməti bəzən nə qədər
fərqlənsə də, bəzən isə eyni
dövrün az qala oxşar mövzuları ətrafında cəmlənsə
də əslində o, bütün gücünü cəmləyərək
ədəbi prosesin prosessuallıq keyfiyyəti haqqında
dolğun təsəvvür yaratmaq istəyir. Nümunə
olaraq, onun müxtəlif illərdə yazdığı kitab
və məqalələrin adlarına diqqət yetirmək
olar: Qarasubazardan olan professor Bəkir Çobanzadənin həyat
və yaradıcılığı, Mikayıl Rəfili, Bir
ömrün rəngləri (Səməd Mənsurun həyat və
yaradıcılığı), Köhnə-yeni əlifba (Azərbaycan
əlifbasında dəyişmələr), Azərbaycanda ədəbi
cəmiyyətlər, Nəsib bəy nümunəsi,
Üç budaq: Əhməd Cavad, Mikayıl Müşfiq, Almas
İldırım... Bir də: Ədəbiyyat Nəzəriyyəsi.
Sırf faktiki materiallar üzərində işləyir, fakt və
məxəzlərin indiyə kimi görünməyən
münasibətlərini araşdırma obyektinə
çevirir (bu materialları ümumiləşdirmək,
şübhəsiz ki, gələcəyin işidir), digər tərəfdən
çoxdan ruhuna çəkdiyi materialları ümumiləşdirmək
inadı ilə ədəbi prosesin tipologiyası və
genezisi, nəzəri-fəlsəfi fikrin indiyə kimi
araşdırmadan kənarda qalan aspektlərini öyrənir. Bu
mənada onun üslubunda bir cəhət həmişə
dominantdır: materialın təyinatını son nöqtəsinə
kimi üzə çıxarmaq, əldə olan etbiarlı fakt
və məxəzlərin ədəbiyyat tarixi kontekstində
məlum məntiqindən çıxış etmək. Başqa
bir cəhət: Nazifin üslubu sakitliyi sevir, sakitlik yaradır
və deyə bildiyi bütün sözləri sakitcə deyir
və bunun heç bir təqdimata, haray-həşirə
ehtiyacı qalmır. Bu çox önəmli cəhətdir,
müşahidələrimizə görə, bizim cəmiyyətdə
məhz bu tipli alimlərə rastlanmaq artıq mümkün
deyildir, elm adamları, yazarlar lazım olduğundan çox
görünürlər, "səsə salırlar",
bütün təsadüflərdə ən ciddi niyyətlə
atılan addımlar qaçılmaz şəkildə
şoudan başqa bir şey yaratmır. Yaddaşımda bir
obraz var: riyaziyyat fakültəsində təhsil alan tələbə
ən çətin müşküllərin öhdəsindən
asanlıqla gəlsə də, ən primitiv məsələlərdə
ilişir, səs salır, qışqırır, bütün
primitivliyi ilə "təkrar doğulur".
Keçən əsrin
doxsanıncı illərində ədəbiyyat tarixçiliyi
və dövrləşdirmə, milli ədəbiyyatın
genezisi problemlərinin araşdırılması sistemli şəkil
almasa da, bu sahəyə marağın güclənməsi
aydın görünürdü. Həmin illərdə Nazif
müxtəlif diskussiyalarda görünməsə də, bu
problemlə özünəməxsus şəkildə -
monoqrafiya yazmaqla məşğul olurdu: Milli ədəbiyyat
tarixçiliyi: genezis, inkişaf, dövrləşdirmə
problemləri. Adı çəkilən 90-cı illərdə
Azərbaycan ədəbiyyatının tarixi qaynaqları, o
cümlədən Azərbaycan ədəbiyyatının
haradan başlanması, sınırlarının nədən
ibarət olması haqqında ən müxtəlif diskussiyalar,
dəyirmi stol söhbətləri, bu mövzuda yazılan kitab
və məqalələrin müzakirələri təşkil
edilirdi. O dövr üçün ənənə
halını alan bu müzakirələr şübhəsiz ki,
bu ciddi nəzəri məsələnin birdəfəlik həlli
ilə sonuclanmadı, ancaq həmin müzakirələrdə
fəal çıxış edən alimlərin bir çoxu
bu mövzuda fundamental səciyyəli əsərlərini
çap etdirdilər. O zaman Nizami Cəfərovun kitabı da məhz
bizim şöbədə - AMEA Nizami adına Ədəbiyyat
İnstitutunun ədəbiyyat nəzəriyyəsi şöbəsində
təşkil edilmişdi. Canlı müzakirə və
debatın materialları "Ulduz" jurnalında çap
edildi. Nizaminin kitabında şübhəsiz ki, çox
maraqlı müşahidələr vardı, bu müşahidələr
həm də o zaman üçün ənənəvi
görünməyən qəribə və orijinal ideyalarla
müşayiət edilirdi. Ancaq bütün bunların əsasında
hasil olan nəticələr və ümumiləşdirmələr
yetərincə elmi deyildi, müəllif sadəcə
düzgün müşahidələrinə səhv ad verməklə
ənənəvi ədəbiyyatşünaslığın
qüsurlarını başqa tərzdə təkrarlayırdı.
O dövr üçün bu kimi yanlışlıqların
olması təbii idi, əsas olan elm aləmində az qala
unudulmaqda olan qızğın mübahisələri yenidən
başlamaq, ədəbiyyat tarixinin nəzəri dərki
üçün meydanın sınırlarının
genişləndirilməsi idi. Adı çəkilən
müzakirələrdə prof. H.Quliyev təklif etdiyi dövrləşdirmə
sxemində Azərbaycan ədəbiyyatı tarixini beş
ictimai-iqtisadi formasiya əsasında öyrənməyi təklif
edirdi. E. Əlibəyzadə "Azərbaycan ədəbiyyatının
ilkin qaynağı kimi dörd başlanğıc (Avesta,
Kitabi-Dədə Qorqud, qədim türk abidələri, Nizami)
fikrini müdafiə edirdi. Z.Əsgərli Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixini üç dövrə - qədim dövr, orta əsrlər,
yeni dövrə bölərək əvvəlki dövrdə
bizim eradan əvvəlki dövrə bizim eradan əvvəlki
çağlardan başlamış islama qədərki əsrləri,
ikinci dövrə VIII - XVIII yüzillikləri, yeni dövrə
XVIII - XIX yüzillikləri daxil edir" (Nə Qəhrəmanlı,
"Milli ədəbiyyat tarixçiliyi: genezis, inkişaf,
dövrləşdirmə problemləri"). Bu faktların və
sitatların sayını artırmaq da olar, ancaq bu məsələ
bu günün mövqeyindən baxıldıqda aydın
görünür: əslində o dövrdə təklif edilən
sxemlərin çoxu doğrudan da sxemdən başqa bir
şey deyildi, sxemlər dəyişsə də, nə qədər
rəngarəng olsa da, qəlib eyni idi, bütün bunların
əsasında tarixin fəlsəfəsinin dərki
dayanmırdı. Nazif Qəhrəmanlı 90-cı illərdə
yazdığı böyük həcmli monoqrafiyasında
haqlı olaraq qeyd edirdi ki, "... biz belə hesab edirik ki,
dövrləşmənin mükəmməlliyi təkcə
tarixşünaslardan və ədəbiyyatşünaslardan
deyil, Azərbaycan mədəniyyəti üzrə kompleks tədqiqatlardan,
ümumi kulturoloji yanaşmanın obyektivliyindən əhəmiyyətli
dərəcədə asılıdır. Bu məsələdə
problemi qeyri-problemdən ayırmaq, sabit göstəriciləri
dəyişkən əlamətlərdən fərqləndirmək,
etnos, dil və sair sahələrdə aparılmış tədqiqatların
son nəticələrinə əsaslanmaq lazımdır"
(N.Qəhrəmanlı, adı çəkilən əsəri).
Ədəbi prosesin materiallarının bu şəkildə,
ardıcıl olaraq ümumiləşdirilməsi, onların nəzəri
problemlərinin inadla öyrənilməsi ilk öncə belə
bir cəhətlə əhəmiyyət kəsb edir ki,
ümumi nəzəri səciyyənin və təfsirin
olması - elm aləmindəki bütün fantastik və absurd
mülahizələrin qarşısını alır,
onların şaxələnməsinə imkan vermir. Bir vaxtlar
rus alimi Propp da gülüş haqqındakı məşhur əsərində
nəzəri fikirdə, xüsusən alman nəzəriyyələrindəki
ifrat mücərrədlikdən şikayətlə giriş
verərək yazırdı ki, onsuz da çox olan nəzəriyyələrə
birini də artırmağa lüzum varmı? O mənada ki, nəzəriyyə
apriori səciyyə daşıyır, ədəbi fakt və
material isə sadəcə illüstrasiya mövqeyində
çıxış edir. Bizim filoloji fikirdə isə həm
nəzəriyyə, həm də faktoloji sahədə
illüstrasiyaçılıq, material və mənbələrin
düzgün təfsir edilməməsi, zəif
işartıdan "konsepsiya" düzəldilməsi və
sair hallar aparıcı olub. Elə buna görədir ki, ədəbiyyat
tarixləri yazarkən mədəniyyətin poetikasına deyil
bəsit xronologiyalara doğru gedirik. Məsələn Nazifin də
sitat gətirdiyi A.Krımskinin "Türk ədəbiyyatı
tarixi"ndə Fizuli barədə fikrini alaq: "...Füzuli
bir ədəbiyyat çərçivəsinə
sığmır... ". "20-ci illərdə Azərbaycan ədəbiyyatşünaslarından
biri bu fikrə qarşı çıxmışdı:
"Krımski bu əsərində Füzuli həm fars, həm
Azərbaycan, həm də osmanlı ədəbiyyatları
tarixinə girər, - dediyi zaman yanılır" (İ.Ə.Hüseyn)".
(Əslində, Krımski opponentinin dediyini demirdi, onun
mülahizəsi tamam başqa şərtlərə əsaslanırdı
- C.Y.). Nazif Qəhrəmanlı bu fikirləri təhlil edərək
yazır ki, "....Bu, birinci növbədə etnik mənsubiyyət
amili ilə izah olunsa da, məsələnin daha ciddi və
görünməz tərəfləri mövcuddur." Aydın
məsələdir ki, hər hansı konkret dövrün mədəniyyətində
bütün komponentlər sıx qarşılıqlı əlaqədə
olur: həmin dövrün bədii
yaradıcılığı, bədii qavrayış səviyyəsi,
nəzəri-metodoloji konsepsiyalar, fəlsəfi və siyasi
ideyalar, ədəbi mətnlərin analizi metodikası və
şərhi... Bu vasitələr və üsullar zaman
keçdikcə dəyişir, təbəddülata
uğrayır və bu minvalla klassik mətn də "dəyişir",
başqa cür qavranılır, yazıçının
müasirlərinin görmədiyi, yaxud tuta bilmədiyi cəhətlər
üzə çıxır. Buna görə də Füzuli,
yaxud Nəsimi zamanından uzaqlaşdıqca dəyişir, fərq
yaranır və bu fərqlər böyüdükcə həmin
poetik fiqur da "tanınmaz" olur. Belə olduqda
klassikanı necə var elə - ilkin yozumunda təqdim etməyin
lüzumu qalmır, əksinə klassik irsə yeni texnologiyalar
əsasında yanaşma onların ümumi mədəniyyət
daxilində yerini daha dəqiq müəyyənləşdirməyə
yardım etmiş olar. Bir anlığa təsəvvür edək
ki, bu gün meydana çıxan son dərəcə orijinal
keyfiyyətli bədii mətni "köhnə
arşınla" dəyərləndiririk və həmin əsər
dərhal "min illərin ölüsünə
çevrilir", heç bir cəhəti ilə fərqlənmir.
Yaxud klassikadan elə yazırıq ki, sanki min il yol gələn
bu mətndə güclü dəyişikliklər baş
verib? Bu mümkündürmü? Bu sualın birbaşa
cavabı yoxdur, ancaq bir şey aydındır ki, əsas bu kimi
sualları verməkdir, onları qoymaqla tarixi-ədəbi kursu
dəyişdirməyə cəhd göstərməkdir. Mədəni
paradiqma, mədəniyyət anlamının mahiyyəti
xronoloji ardıcıllıqla deyil "vasitəli suallarla"
(R.Bart) dəyişir. Nazif Qəhrəmanlının bu problemlərə
həsr edilən kitablarında fikrimizcə diqqət çəkən
bir sıra suallar var.
Nazif bu monoqrafiyasının
fakturasını təşkil edən ayrı-ayrı hadisələr,
XX əsrin əvvəllərində ədəbi həyatın
əsas meylləri haqqında ayrı-ayrılıqda, dönə-dönə
araşdırmalar aparmış, bir növ nəzəri
mülahizələrinin material bazasını da
yaratmışdır. Bu baxımdan onun əlifba problemi və ədəbi
cəmiyyətlərin yaranması, formalaşması və
inkişafı barədə yazdığı monoqrafiyalar maraq
doğurur. Müəllif bu əsərlərdə konkret
tarixi-mədəni hadisələrin zəngin faktlarını,
arxiv materiallarını nəzərə çarpdırmaqla
ümumiləşdirmələr aparır, məsələn,
Azərbaycanda XX əsrin əvvəllərində ədəbi
cəmiyyətlərin yaranmasına təkan verən amilləri
araşdırır, bunları dövrün ədəbi-mədəni
prosesi kontekstində izah edir. Bu problemə həsr edilən
kitabda aydın və birmənalı konsepsiya var: heç bir ədəbi
cəmiyyət birbaşa sifarişlə yaranmır, o,
yalnız mühitin, ədəbi prosesin enerjisi hesabına təşəkkül
tapır. Bu baxımdan adı çəkilən dövrdə
"Yaşıl qələm", "Qızıl qələmlər"
və digər ədəbi birlik və hərəkatların ədəbi
və ideoloji zəminini şəxsən özünün illər
boyu arxivlərdən topladığı materiallar əsasında
təhlil edir. Nazif istisnasız olaraq bütün əsərlərində
mövzunun imkan verdiyi dərəcədə o dövrün
bütün imzalarını üzə çıxarır, əsərləri
haqqında fikir və mülahizələrini bildirir; məlumdur
ki, hər bir ədəbi dövr vahidinin özünəməxsus
tutumu var, ədəbiyyat tarixi nəzəriyyəsində bu
tutum həmişə dəqiqdir, onun çərçivəsində
hətta indiyə kimi hansısa arxivdə yatan, adı məlum
olmayan müəllifin əsərləri (əsl sənət
nümunələri) üçün yer də bəri
başdan nəzərdə tutulur. Ədəbi prosesdə onsuz
da bir rol oynamayan, zəif bədii nümunələrin arxivdə
qalması ilə üzə çıxması arasında bir
elə böyük fərq yaranmır, ancaq dövrün tam mənzərəsini
bilmək baxımından onların arxivdən
çıxarılması, bəlli olması böyük əhəmiyyət
daşıyır. Bir də: zahirən bir elə maraq
doğurmayan hadisə, şəxsiyyət, yazı... başqa,
fərqli münasibətlərin ortaya çıxmasına təkan
verə bilər. Bizdə həmişə ədəbiyyat
tarixçiliyi ilə bağlı məlum şikayət
materialların azlığı, işlənməməsi, elm
aləminə məlum olmaması üstündə olub. Ancaq,
fikrimizcə, ən mühüm çatışmazlıq əldə
olan materiallara münasibətin qeyri-elmi və qeyri-adekvat
olmasındadır. Adicə bir misal, deyək ki, Nəbatinin ədəbi
prosesdəki yerini müəyyənləşdirmək
üçün deyilən fikir və mülahizələri,
bunların əsasında duran arqumentləri heç bir fədakarlıq
etmədən çox fərqli dövrlərin sənətkarlarına
da aid etmək olar. Yəni, məsələ onun üstündədir
ki, bir şairin, yazıçının ömrü boyu dediyi
əsas sözlər (həm də misralar, həm də əsas
ədəbi anlayışlar-!) istisnasız olaraq bütün
digər yazıçı və şairlərdə də
var, tam olmasa belə, bunların Mendeleyevin cədvəlindəkinə
bənzər "boş yerləri" var. Ədəbi tarix
boyu sözə, gerçəkliyə münasibət necə
dəyişir, sözlə əşya arasındakı
münasibətlərin dinamikası necədir - bütün
bunlar təəssüf ki, ədəbiyyat tarixçiliyinin
problematikasına daxil olmur. Ədəbi tarix həm də məlum
sənətkarın əsrlər keçdikdən sonra
özünün özündən yaranan fərqini üzə
qoymaq funksiyasını daşıyır.
Nazif Qəhrəmanlının
həm arxiv materialları ilə intensiv şəkildə
işləməsi, həm də bu məlumat və məxəzləri
ümumiləşdirməyə cəhd göstərməsi,
bu istiqamətdə məşğul olduğu dövrlərin
gizlində qalan, repressiya olunan şəxsiyyətlərinin həyat
və fəaliyyətini həm də bir publisist fədakarlığı
ilə araşdırması onun tariximizə namuslu münasibətindən
irəli gəlir. Bu mənada onun Nəsib bəy Yusifbəylinin
həyatı, fəaliyyəti, mühiti, ölümü ilə
bağlı faktları aşkarlaması, adicə bir fakt - Nəsib
bəyin ölümü ilə əlaqədar həqiqəti
üzə çıxarması onun məhz bu prinsiplərlə
çalışmasını göstərir.
İndi bu namuslu və zəhmətkeş
adamın altmış yaşı tamam olur. Nazif, sənin
bütün bu çalışmaların, zəhmətin gərəkli,
xalqa lazımlı işlərdir, tarixlə, onun hər kəsin
anlamadığı fəlsəfəsi ilə məşğul
olmaq bu dünyada ən ləyaqətli adamlara yaraşır...
Mən sizi belə
gördüm, sizə uğurlar diləyirəm...
Cavanşir YUSİFLİ