"Səttarxan, Bakıdan
gələn var"
ŞUŞADAN DOLANIŞIQ ADIYLA ÇIXMIŞDI, TƏBRİZDƏ
MİLLİ HƏRƏKAT LİDERİNİN YANINDA YER ALDI
Təbriz. 1999-cu il.
Şəhriyarın ev muzeyini ziyarət etdikdən sonra Səttarxanın da yaşadığı evi ziyarət etmək istəyirəm. İranda şah rejiminin və hazırki hakimiyyətin Şəhriyar irsiylə bir problemi yoxdur, ona görə də dahi şairin xatirəsi rəsmi səviyyədə yad edilir, ev muzeyi fəaliyyət göstərir. Səttarxan isə ayrıdır.
Azərbaycan milli hərəkatının
lideri ömrü boyu şah üsul idarəsinə
qarşı savaşıb, İranın indiki hakimiyyəti də
şaha qarşı mübarizə aparıb, onu devirib. Buna
baxmayaraq, dini hakimiyyət şahın qətlə yetirdiyi
liderin xatirəsini əziz tutulmasına hər vasitə ilə
mane olur. Hər il Səttarxanın vəfatı
ildönümüylə bağlı onun məzarı
üstünə toplaşanları dağıdırlar. Elə
buna görə də Təbrizdə Səttarxanın ev-muzeyi
yoxdur, sadəcə hamının tanıdığı bir ev
var .
Soraqlaşa-soraqlaşa
həmin evi tapıram, qapını açan yoxdur,
qonşulardan biri ev yiyəsinin harasa
çıxdığını söyləyir. Bir az gözlədikdən
sonra evin yiyəsi gəlir. Səttarxanın nəticəsi
olduğunu söyləyən gənc azərbaycanlı həkim
bizi evə dəvət edir. Düşünürəm ki, hər
halda peşə sahibidir, ata babası haqqında çox
danışmaz, hansı ölkədə olduğumu da
unutmamağa çalışıram. Ancaq gənc həkim
bütün düşüncələrimi alt-üst edir, Səttarxan
hərəkatı bir yana, indiki siyasi vəziyyətdən
narazılığını açıq dilə gətirir. Səttarxan
nəslinin nümayəndəsiylə çox mövzudan
danışırıq, sonda söhbət gəlib
çıxır İran milli hərəkatında rol
almış şimali azərbaycanlılara. Gənc həkim
atasından bu haqda çox eşitdyini, Səttarxanın
mübarizəsinə Arazın o tayından da dəstək gəldiyini
hər zaman xatırladığını deyir.
... 1878-ci ildə
Şuşada Məşədi Həşim Rzazadənin evində
doğulan körpənin adını Abbas qoyurlar. Məşədi
Həşim 3 qızından sonra oğlunun doğulmasına
çox sevinir. Məşədi Həşim Ağdam və
Şuşanın bazarlarında bal satsa da, ailəsini çətinliklə
dolandırırdı.
Abbas uşaqlıq illərindən
varlı adamların mal-qarasını otarmaqla məşğul
idi. Bir müddət sonra da dərzi yanında şagirdlik etməyə
başlamışdı. Ancaq nə ilə məşğul
olsalar da, Həşim 6 nəfərlik külfəti zorla
dolandırırdı.
Həşimin
qardaşı Məşədi Səlimin isə heç nəyə
ehtiyacı yox idi, pula pul demirdi, varlı nəsildən olan
Molla Mirzə Dadaşın qızı Məxmərlə ailə
həyatı qurmuşdu. Buna baxmayaraq, Məşədi Səlim
ehtiyac içində yaşayan qardaşının ailəsinə
kömək əli uzatmırdı. Məşədi Həşim
isə qardaşından kömək umur, bu məqsədlə
hər dəfə ona meyvə sovqatı göndərirdi ki, bəlkə
Səlim insafa gələ. Həşim az qala hər fəsildə
mer-meyvədən sovqat hazırlayar və bu sovqatlardan ən
böyüyünü qardaşı Səlimə göndərərdi.
Həşim düşünürdü ki, hər halda
qardaşı onun bu alicənablığı
qarşılığında zəmbili boş geri qaytarmaz. Ancaq
sovqatı əmisigilə çatdıran kiçik Abbas hər
dəfə evə əliboş qayıdardı.
Günlərin birində
Həşim oğlunu yenə qardaşıgilə göndərəndə
üzünü kiçik Abbasa tutaraq deyir:
- Sovqatı əminə verdikdən sonra de ki, atam mənə pal-paltar ala blimir, bir az pul versin.
Bu xahiş də işə yaramır. Abbas yenə kor-peşman evə qayıdır.
Üstündən bir
müddət keçdikdən sonra Həşim həmişəki
kimi sovqat hazırlayaraq Abbası yükləyir. Abbas əmisigilə
çatdıqda yenə ənənəvi xahişini dələ
gətirir, əmisinin cavabı kobud olur:
- Sizə veriləsi pulum yoxdur, rədd ol get!
Əmisindən belə sərt
cavab gözləməyən Abbas özündən
çıxır:
- Eybi yoxdur, qocalıb
ölərsən, arvadın da mənə qalar!
Abbas bu sözləri
dedikdən sonra yerindən nə təhər
götürülürsə, əmisi ona çata bilmir. Abbas
evə çatdıqda əmisinin ona verdiyi cavabı
anasına nəql edir. Anası Abbasın bu hərəkətindən
bərk qəzəblənərək, ailələr
arasında düşmənçiliyin yaranmasından ehtiyat
edir. Beləcə iki qardaş arasında gediş gəliş
dayanır, Abbas daha əmisigilə sovqat aparmır.
Uzun müddət Məşədi
Səlimdən xəbər çıxmır, qardaşı Həşim
nigaran qalmağa başlayır. Bir gün xəbər gəlir
ki, Məşədi Səlim bərk xəstələnərək,
vəfat edib.
Dəliqanlı Abbas
sözünün üstündə durur. Əmisinin dul qalan
gözəl və cavan arvadını özünə həyat
yoldaşı edir. Abbas istəyinə çatsa da, atası
kimi ailəsinin dolanışığını təmin etməkdə
çətinlik çəkirdi. Abbas vəziyyətdən
çıxış yolu kimi Bakıya üz tutmağa qərar
verir. Ancaq iş tapmaq ümidiylə 1905-ci ildə Bakıya gələn
Abbas burada tamam başqa ab-havayla rastlaşır.
Bakı o illərdə
inqilabi şəhər sayılırdı. Sankt-Peterburqda
qanlı Bazar gününün əks sədası Bakıya
da çatmışdı. Bakıda sol cərəyanların,
o cümlədən "Hümmət" təşkilatının
gücü günü-gündən böyüyürdü. Rus
bolşevikləri də Bakını diqqətdən
qaçırmırdılar. Təsadüfi deyildi ki,
bolşeviklərin lideri Lenin partiyanın vuran əli Stalini
Bakıya göndərmişdi. Stalin Bakıda vaxtını
boş yerə xərcləmirdi, ətrafına quldur dəstəsi
yığaraq bank və varlı adamları soyurdu. Rus
bolşevikləri Bakıdakı soyğunçuluqlar
hesabına xəzinələrini artırarkən, yerli
solçuları qonşu İranda baş qaldıran xalq
inqilabına dəstək düşündürürdü.
İranda azərbaycanlıların
xalq hərəkatı geniş vüsət almışdı.
İran şahı bu hərəkatı bütün vasitələrlə
boğmağa çalışsa da, Cənubi Azərbaycan
demokratik hərəkatının lideri Səttarxanla heç
cür bacara bilmirdi. Səttarxan milli azadlıq və ədalət
uğrunda mübarizə apardığından əhali
arasında tərəfdarları günü-gündən
çoxalır, onun mübarizəsi hətta Arazın bu
tayında da geniş əks-səda doğururdu.
O illər Nəriman Nərimanovun
rəhbərliyi ilə Azərbaycanın müxtəlif şəhərlərində
ən cəsur adamlar seçilərək Səttarxana dəstək
məqsədilə Arazın o tayına göndərilirdi. Onların
içində Şuşadakı ailəsini dolandırmaq məqsədilə
Bakıya işləmək üçün gələn Abbas
da var idi.
Abbas düşünmədən
könüllülərə qoşulur və az sonra
İranın Rəşt şəhərinə yetişir. Bakıda
qısa müddətdə qazandığı inqilabi təcrübədən
yararlanan Abbas Rəşt şəhərində mücahidlərdən
ibarət silahlı dəstə toplayır. Onun dəstəsi
Rəşt, Ənzəli, Ərdəbil, Qəzvin, Girman və
Mazandaran şəhərlərində şah qoşunlarına
qarşı qızğın savaşlarda ad qazanır. Nəhayət,
Abbassın dəstəsi döyüşə-döyüşə
Təbrizə gəlib çıxır.
Qafqazlı paltarında
bəstəboy gənci Təbrizin Əmirxiz məhəlləsində
mücahidlərdən biri qarşılayır və onu Səttarxanın
mənzil qərargahına gətirir. Abbas qapını
açan kimi əfsanəvi liderlə üz-üzə
qalır, Səttarxan gəncdən soruşur:
- Haradan gəlmisiniz?
Abbasın cavabı
qısa olur:
- Abbaş Həşim
oğlu İrana Bakı komitəsinin göstərişi ilə
gəlmişəm, dəstəm də özümlədir.
Əslində Səttarxan
Abbas haqqında görüşdən əvvəl də məlumatlıydı,
onun Rəştdəki şücaətləri haqqında
eşidibmiş. Elə ilk təmasdan Səttarxan
şuşalı balasıyla dostlaşır. Çox
keçmir ki, Abbas Səttarxanın ən yaxın ətrafına
daxil edilir. İran inqilabının lideri Abbasa çox
inandığından ona mühafizə dəstəsində
mühüm görəv verir. Səttarxanın mühafizə
dəstəsi inqilab illərində ən mühüm
tapşırıqları yerinə yetirirdi. Abbas öz dəstəsiylə
barrikadalarda vuruşur, mücahid dəstələr arasında
əlaqə yaradırdı. Beləcə, Məşhədi
Abbas Səttarxanla 13 il çiyin-çiyinə savaşır.
İran şahı xalq
üsyanını yatırmaq məqsədilə 1909-cu ildə
Təbrizə 40 minlik qoşun yollayır. Təbrizlilər
şah ordusuyla ölüm-dirim savaşına girişirlər.
Abbasa və onun dəstəsinə Tehran polisinin rəisi
Yefremxanın hərbi birlikləri ilə döyüşmək
tapşırılır. Abbas bu tapşırığı məharətlə
yerinə yetirdiyinə görə, ona mücahid Abbas ləqəbi
verirlər. İranda onu Abbasxan kimi çağıranlar da az
deyildi, bu bir növ inqilabın əfsanəvi liderləri Səttarxan
və Bağırxan adlarına bənzətmə mənası
daşıyırdı. Məşrutə inqilabı illərində
bir neçə dəfə Məşhədə getdiyinə
görə isə onu Məşhədi Abbas deyə də
çağırırdılar.
Məşhədi
Abbasın şücaəti haqqında xəbərlər
İran şahının qulağına da çatır. Bir
gün şah Səttarxana namə göndərərək
onunla görüşmək istədiyini bildirir. Səttarxan
görüşə Məşhədi Abbası göndərir.
Məşhədi Abbasla şah arasındakı
görüş gərgin keçir. Məşhədi
Abbasın oğlu, atasının yoluyla gedən Böyük Vətən
Müharibəsinin qəhrəmanlarından Surxayın xatirələrindən:
"Atam şahın məclisində qonaqlara Azərbaycan
xalqının şərəfinə badə qaldırmağı
təklif edir. Bir anda məclisə sükut çökür,
şah və qonaqları badələri yerə qoysa da, atam
şərabı dibinədək içərək
qonaqlığı yarımçıq tərk edir". İran
şahı Məşhədi Abbasın bu hərəkətindən
bərk qəzəblənir və çox keçmir ki,
Abbasın dirisini və ölüsünü gətirənə
başı ağırlıqda qızıl verəcəyini vəd
edir. Məşhədi Abbasın dirisini və
ölüsünü görmək şaha nəsib olmur.
Şah Cənubi Azərbaycanda
milli ruhu qırmaq üçün silahdan başqa hiyləyə
də əl atırdı. Milli hərəkat məhz hiylələrin
nəticəsində boğulur, Səttarxanı isə yataq xəstəsinə
çevirərək məşəqqətli ölümə
məhkum edirlər.
Artıq Məşhədi
Abbası İranda heç nə saxlamırdı və o geri
qayıtmağa qərar verir. Abbas Bakıda çox qalmır,
doğulduğu boya-başa çatdığı Qarabağa
yollanır.
... Məhşədi
Abbas həyatının sonuna qədər Qarabağda
mühüm vəzifələrdə çalışacaq,
Ağdamda quruculuq işləri onun adıyla bağlı
olacaqdı. Ancaq vəfat etdiyi 1954-cu ilə qədər həyatının
ən maraqlı və yadda qalan günləri kimi
İrandakı mübarizə və Səttarxanla dostluq illərini
xatırlayacaqdı. Çünki, Cənubi Azəbaycanda milli
azadlıq uğrunda mübarizə saf, ülvi ideyalara söykənirdi.
Şimali Azərbaycanda isə onu dünənki
inqilabçı dostlarının satqınlığı,
Mircəfər Bağırovun kinayəli baxışları,
yalançı ittihamlarla, müxtəlif donoslarla
sürgünə göndərilmək təhlükəsi
gözləyirdi.
Elxan ŞAHİNOĞLU