Abbasqulu Xan İrəvanski və nəsil şəcərəsi

Naxçıvan tarixinin XIX yüzilliyin ikinci yarısından üzübəri açılmamış səhifələrini araşdırarkən İrəvan xanlarının varislərindən olan Abbasqulu xan İrəvanskininin adına tez-tez rast gəlmək olar. Naxçıvanın müdafiəsində mühüm xidmətlər göstərən Abbasqulu xan İrəvanski bacarıqlı və cəsur hərbçi olub. O, 1905-ci ildə xalqı başına toplayaraq erməni daşnaklarına qarşı vuruşub, müsəlmanların İrəvandan köçürülməsinin qarşısını alıb. Abbasqulu xan maarifçilik işlərində də öz maddi köməyini əsirgəməyib.

Abbasqulu xan Möhbalı xan oğlu təxmini hesablamalara görə, 1830-cu ildə İrəvanda doğulub. Onun ata tərəfdən babası Məmmədqulu xan Rusiya ordusunun kapitanı olub, 1846-cı ildə vəfat edib. Gürcüstan mərkəzi tarix arxivində Məmmədqulu xanın şəxsi işi saxlanılır. Həmin sənəddən öyrənirik ki, onun oğlu Möhbalı xan da rus ordusunun giziri olub. Və elə oradaca qeyd edilib ki, bu sülalənin, demək olar ki, əksəriyyəti bacarıqlı döyüşçülər kimi tanınıblar.

Qacarların bir qolu olan İrəvanskilərin əcdadları uzun illər İrəvan xanlığını idarə edib. Onların çoxu Şərur mahalında və Naxçıvanda da yaşayıb. Yeri gəlmişkən, Tbilisi arxivlərində Şərurda yaşamış İrəvan xanları ilə bağlı hələ tədqiq olunmamış qovluqlar var. Bu qovluqlarda onların yaşadıqları kəndlər haqqında geniş məlumatlara rast gəlirik. 1828-ci ildən sonra İranın Marağa şəhərinə köçən xanların Rusiya çarına, sonralar isə Qafqaz canişininə yazılmış maraqlı məktubları da həmin qovluqlarda saxlanılır.

Qeyd edək ki, İrəvan xanları hələ lap qədimlərdən Naxçıvan xanları ilə qohum olublar. I Kalbalı xanın arvadı Tükəzban xanım İrəvan xanı Hüseynəli xan Qacarın qızıdır, Səltənət xanımın doğma bacısıdır. Bəzən səhv olaraq onun Məhəmməd xanın qızı kimi təqdim edirlər. Əsl həqiqətdə isə belə deyil, o, Məhəmməd xanın bacısıdır. Bu haqda İrəvan xanlarının qalın bir cild olan "Məktublar"ından ətraflı məlumat almaq olar. Burada qeyd edilib ki Məhəmməd xanın anası Şadlı tayfasındandır.

Abbasqulu xan gənc yaşlarından İrəvan quberniyasında nüfuzlu şəxsiyyətlərdən biri olub. 1860-cı ildən etibarən Abbasqulu xanın İrəvan şəhərində gördüyü işlər haqqında o dövrün mətbuatı da ətraflı məlumat verir. O, dövrünün ziyalısı kimi tanınıb, 1865-ci ildə İrəvan Şəhər Dumasına üzv seçilib. 1886-1899-cu illərdə həmin dumanın qlasnısı olub, rusdilli Azərbaycan məktəblərinin fəxri nəzarətçisi vəzifəsini daşıyıb. Məşhur "Qafqaz" qəzeti və "Kafkazski kalendar"da belə materiallara daha çox rast gəlmək olar.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Abbasqulu xan Naxçıvanla çox bağlı olub, çünki onun övladlarının analarından biri Kəngərlilər nəslindən idi. Arxiv sənədlərində onun bu nəsildən 2 xanımı olduğu yazılıb: Tərlan xanım və Zərrintac xanım. Azərbaycanlı tədqiqatçılar onun həyat yoldaşının iki olduğunu qeyd ediblər: Bilqeyis xanım və Tərlan xanım. Amma Rusiya Dövlət Hərbi Tarix Arxivində general-leytenant Maqsud Əlixanovun şəxsi işində yazılanlardan məlum olur ki, Zərrintac xanımın əvvəllər həyat yoldaşı Abbasqulu xan olub.

Abbasqulu xan İrəvanskinin nəsil şəcərəsi haqqında danışarkən arxiv sənədləri ilə yanaşı, hökmən həmin nəslin nümayəndəsi, akademik, tanınmış şəcərəşünas Çingiz Qacarın dediklərinə də əsaslanmalıyıq. Abbasqulu xanın Bilqeyis xanımdan 3 övladı- iki oğlu və bir qızı olub. Böyük oğlunu Ağa xan çağırıblar (daha dəqiq desək, onun sənəddəki adını müəyyənləşdirmək mümkün olmayıb). Ağa xanın Bülbül adında bir qızı olub. O, 1897-ci ildə doğulub, İrəvan gimnaziyasını bitirdikdən sonra 1917-1920-ci illərdə İrəvanda və Gədəbəydə müəllim işləyib, Dəllərdə, Naxçıvanda və İrəvanda yaratdığı qadınlar klublarının rəhbəri olmuşdur. Qeyd edək ki, Naxçıvanda fəaliyyət göstərən klubun yerləşdiyi bina indiyədək fəaliyyət göstərir.

Abbasqulu xanın qızı Şövkət xanım əvvəlcə Paşa xan Makinskinin, sonralar isə general İsmayıl xan Naxçıvanskinin arvadı olub.

Abbasqulu xanın ikinci oğlu Böyük xanın (əsl adı Məmmədqulu xandır) arvadı Tovuz xanım Naxçıvanskaya İsmayıl xanın oğlu Bəhman xanın qızı olub. Tovuz xanımın anası Çimnaz xanım general-mayor Kalbalı xan Naxçıvanskinin qızıdır. Məmmədqulu xanla Tovuz xanımın 7 övladı olub: Nazxanım, Yəməntac xanım, Mehdiqulu xan, Əfşan xanım, Allahyar xan, Davud xan və Nəcəf xan.

Məmmədqulu xanın birinci qızı Nazxanım 1912-ci ildə Maku xanlarından olan Midhət xanla ailə qurub. Onların varisləri son illərdə Naxçıvanda da olublar. Onu da qeyd edək ki, bəzən Nazxanımı Cəfərqulu xanın qızı Nazlıbəyimlə (o da Maku xanlarından olan Sərdar Mürtəzaqulu xanın gəlini olub) qarışıq salırlar. Məmmədqulu xanın ikinci qızı Yəməntac xanım Bakıda H.Z.Tağıyevin qız məktəbində oxuyub, sonra İrəvanlı ziyalılardan olan Mirbabayevlərin gəlini olub. Ömrünün çox illərini Naxçıvan şəhərinin Xan dikindəki baba evlərində, sonra isə Sarvanlar məhəlləsində yaşayıb. Bu gün Naxçıvanın və Bakının tarix muzeylərini bəzəyən bir çox qiymətli fotoşəkilləri qorxa-qorxa, əziyyətlə qoruyub saxladığına görə Yəməntac xanımı minnətdarlıqla yad edirik. Bu şəkilləri qorumaq Tovuz xanımdan (Tovuz xanım 1947-ci ildə Bakıda vəfat edib) sonra onun başlıca vəzifəsi olub. Yəməntac 1960-cı illərin əvvəllərində Naxçıvanda vəfat edib, sonra həmin fotoarxivi aşkarlıq illərinə qədər onun qızı, ağbirçək el anası Aləm xanım Seyidova qoruyub saxlayıb, bir qismini qohumu Cəmşid Naxçıvanskinin (Abasqulu xan Cəmşid Naxçıvanskinin ana babasıdır) ev-muzeyinə təhvil verib, bir qismini isə yadigar olaraq özündə saxlayıb. Onun xidmətləridir ki, həmin şəkilləri mətbuatda dərc etmək imkanı qazanmışıq. Burada maraqlı bir faktı da qeyd etmək istəyirəm. Aləm xanım deyəndə ki, general İsmayıl xan babası, Cəfərqulu xan və Rəhim xan isə dayılarıdır, heç kim ona inanmırdı. Amma əslində bu, həqiqətdir. Əgər şəcərə cədvəlini izləsək görərik ki, generalın qızı Tərlan xanım onun ögey nənəsidir. General-mayor Kalbalı xanın qızı Çimnaz xanım onun anası Yəməntacın anasıdır. Cəfərqulu xanla Rəhim xan, Hüseyn xan, II Ehsan xan onun anası Yəməntacın doğmaca dayılarıdır. O da anasının dili ilə onlara dayı deyirmiş.

Məmmədqulu xanın oğlu Mehdiqulu xan qədim Şərq tarixi üzrə çox məşhur alim kimi tanınıb. Yunan, İtaliya və Misir tarixi üzrə Azərbaycanda hələ ki, ona çata bilən mütəxəssis olmayıb. 29 elmi əsərin müəllifi olan Mehdiqulu xanla bağlı Aləm xanımda maraqlı fotoşəkillər var. Mehdiqulu xanın həyat yoldaşı isə İrəvanlı Hacı İsmayıl Bağırbəyovun qızı Kübra xanım olub. Onların bu izdivacından 3 qızları dünyaya gəlib: Tamilla, Kamilə və Nailə.

Məmmədqulu xanın qızı Əfşan xanım Bakıda Tağıyevin qız məktəbində oxuyub, qızı İsmət xanım görkəmli dramaturq Sabit Rəhmanla ailə qurub.

Məmmədqulu xanın oğlu Allahyar xanın ancaq təhsil illəri və repressiya qurbanları olmaları haqda məlumatlar var.

Məmmədqulu xanın oğlu Nəcəf xan Moskva metallurgiya institutunu bitirib, sonralar Azərbaycan Neft və Kimya institunda müəllim işləyib. Onun iki qızı var.

Abbasqulu xanın ikinci həyat yoldaşı Tərlan xanım Naxçıvanskayadan (general İsmayıl xan Naxçıvanskinin qızıdır) 6 övladı olub: Həsən xan, Fəxrəntac xanım, Gövhərtac xanım, Xanlar xan və Tacı xanım. Xanlar xan ulu babaları Hüseynəli xanın şərəfinə belə çağırılıb, əsl adı Hüseyn xandır. 6-cı övladı isə hərbçi Kərim xan olub. Abbasqulu xanın böyük oğlu Həsən xan 1920-ci ildən sonra Türkiyəyə köçüb. Onun oğlu Hüseyn xan Turqut Türkiyə Hava Qüvvələrinin generalı olub. Varisləri İstanbulda yaşayırlar. Çingiz Qacar orada onlarla görüşüb.

Abbasqulu xanın üçüncü xanımı isə general-mayor Kalbalı xanın sonbeşik qızı Zərrintacbəyim olub. Bu nikahdan onlar ayrılanadək övladlarının olub-olmaması qeydə alınmayıb.

Arxiv sənədlərinə görə Abbasqulu xanın Əli xan adlı əmisi oğlu da olub. O, 1853-1856-cı illərdə Krım müharibəsində iştirak edib. Əli xan İrəvanski Kərbəlayi Qurbanəlinin qızı ilə evlənib. Kərbəlayi Qurbanəli görkəmli dövlət xadimi Əziz Əliyevin ata babasıdır. Bu səbəbdən də sovet hökuməti illərində Əziz Əliyev çoxlu təqiblərə məruz qalıb.

Bütün ömrünü xalqının tərəqqisinə həsr edən Abbasqulu xan uzun illər ermənilərlə mübarizə aparıb. Bir-biri ilə kökdən qohum olan Naxçıvanski, İrəvanski və Şadlinskilər ən çətin anlarda özlərini onun köməyinə yetiriblər. Erməni daşnaklarının xain basqınları nəticəsində Naxçıvana gələrək, burada yaşayıblar. Hətta 1920-ci ildən sonra da onların övladları 1937-ci ilədək Naxçıvanda fəaliyyət göstərmişlər.

Abbasqulu xanın kürəkəni Cəfərqulu xanla, onun qardaşı Rəhim xanla, həmçinin öz oğlanları, qızları və nəvələri ilə birlikdə 1906-cı ildə çox böyük bir sənəd olan fotoşəkli bizlərə yadigar qalıb. Həmin fotonun orijinalı Naxçıvanda Cəmşid Naxçıvanskinin ev muzeyində saxlanılır. Bu şəkil ilk dəfə "Şərq qapısı" qəzetində (31 avqust 2004-cü il) çap edilib. Neçə illərdir ki, onu araşdırırıq. Artıq fotodakı şəxsiyyətlərin çoxunu müəyyənləşdirmişik. Bu məsələdə Moskvada yaşayan azərbaycanlı tədqiqatçılar da bizimlə birgə araşdırmalar aparıblar.

Abbasqulu xan təxminən 1907-ci ildə vəfat edib.

Musa QULİYEV

525-ci qəzet.- 2009.- 17 iyun.- S.6.