"İki dünya
bir olsa..."
Daxili və
xarici aləm
İnsan nə
üçün dua edərkən üzünü yerə yox,
göyə tutur? Axı, Allahı göydə axtarmaq elə
yerdə axtarmaq qədər sadəlövh bir təsəvvürdür.
Lakin göyün bəlkə
başqa, məcazi bir mənası da vardır? Şərq və
Qərb simvolikalarına görə göy və yerin sətiraltı
mənası nədən ibarətdir? Qədim türklərin
Göy tanrıçılığı ilə mavi rəngin
rəmziləşdirilməsi arasında nə kimi əlaqə
vardır? Göy sadəcə həndəsi məkan, yaxud
uzaqlara bir işarədirmi, yoxsa nə isə daha dərin bir mənanı
ifadə edir? Göy bəlkə elə mənəvi
dünyanın ifadəsidir? Bütün elmi nailiyyətlərə
baxmayaraq, hələ də bir sirr olaraq qalan,
"qapısı bağlı olan göylər"
(S.Vurğun) elə məhz mənəvi dünya, ruh aləmi
deyilmi?
İnsan kosmosda,
göyün ənginliyində nə axtarır? Doğrudanmı
insanın əsas məqsədi göylərə qalxmaq, uzaq
planetlərin və ulduzların sirrini öyrənməkdir? Yoxsa,
uzaqlara gedən yol fırlanıb insanın özünə
qayıdır?
İnsan
üçün öz cismini öyrənmək kainatın
quruluşunu bilməkdən daha maraqlı olmalı deyilmi? Yoxsa
insan üçün bədən sadəcə təbiətin
bir hissəsi və təbiət qanunlarının
daşıyıcısı olmaqla maraq kəsb edir? Bəs o
öz iç dünyasına öz bədəni vasitəsilə
deyil, hansı yolla daxil olmalıdır?
Bəlkə
İ.Götenin dediyi kimi, insan özünü doğrudan da
ancaq dünyanı dərk etdiyi dərəcədə dərk
edə bilər?
Min illərin fəlsəfi
düşüncələri, nəhayət, belə bir qənaətə
gətirir ki, insanın hissi dünyadan uzaqlaşaraq öz
iç aləminə çəkilməsi də, onun
dünyaya yaxınlaşmaq, bu dünyanın ahəngini,
qanunauyğunluqlarını daha dərindən öyrənmək
təcrübəsi də - fərqli istiqamətdə gedən
proseslər olsa da, əslində eyni məqsədə xidmət
edir. Fikir məkanı da həndəsi məkan kimi əyilir və
dövrə qapananda özündən ayrılmış insan
yenidən özünə qayıdır.
İnsan dünyanı
öyrəndikcə, yaşadığı hissi
dünyanın dərinliklərinə nüfuz etdikcə
özündən uzaqlaşmır, başqa bir yolla yenə
özünə qayıdır. İnsanı özünə
qaytarmalı olan yollardan biri daxili aləmdən, digəri təbiətdən,
xarici aləmdən keçir. Özünü öyrənmək
istəyən insanın qarşısında bu dünyaya
yaxınlaşmaq, yoxsa əksinə, ondan uzaqlaşmaq
alternativi vardır. Bu yolların hansı
daha optimaldır?
Artıq neçə əsrlərdir
ki, insan onu əhatə edən aləm haqqında, hissi
dünya haqqında məqsədyönlü şəkildə
biliklər əldə edir və dünyanı öz maraq dairəsinə
uyğun surətdə dəyişdirməyə
çalışır. Bu, Qərb təfəkkürünün
"anlamadığın şeyə sahib ola bilməzsən"
(İ.Göte) prinsipinə uyğun olan bir seçimdir. İ.Göte
bu məqamda məhz bir qərbli kimi fikir yürüdür. Bir
şərqli isə "ürəyimə yatmayan mənim
deyil", - deyərdi, anlamağı yox, duymağı, sevməyi
önə çəkərdi. Şərqliyə görə,
dünyanın dərki və əməli surətdə dəyişdirilməsi
insan üçün kənar bir hadisədir və onu
özündən uzaqlaşdırır. Özünə
yaxınlaşmaq, özünü tapmaq üçün insan
hər cür təcrübi və rasional biliyin təsirindən
xilas olaraq, ancaq qəlbinin səsini dinləməlidir.
"Bu dünya" və "o dünya"
İnsan bədəni
dünyanın, kainatın bir zərrəsi olsa da, insan ruhu
dünyanı, kainatı ehtiva etmək qüdrətində
imiş! Bunu bədənə yox, ruha tapınanlar daha
yaxşı bilirlər. Cismani ehtiyac üçün yox,
ruhani ehtiyac üçün yaşayanlar, dünyanı ruhun
işığında seyr edənlər daha yaxşı bilirlər.
Kimsə deyib ki,
"çox oxuyan çox bilməz, çox gəzən
çox bilər". Lakin çox gəzənlərin
çoxu könül evindən bixəbər qalıblar. Gəzdikləri
və gördükləri dünya yox, dünyanın
görüntüsü olub. Əsl dünya, mahiyyət isə
kənarda deyil, içəridə, qəlb aləminin, ruhani
dünyanın dərinliklərində imiş!
Mütləqi də,
mahiyyəti də, sonsuzluğu və əbədiyyəti də
insan ancaq ruhunun ənginliyində tapa bilər!
İnsan dünyadan, onun
nemətlərindən nə isə tapıb yeyə bilər. Lakin
nə qədər çox yesə də yeyə bilmədikləri
daha çox olacaqdır. Qarın doyacaq, göz
doymayacaqdır. Nə qədər pul toplasa, əmlak toplasa,
bunlar dünya müqabilində sonsuz kiçik olacaq;
gözü yenə başqalarının əlində qalacaqdır.
Yığdığı əmlak, var-dövlət onun
özündən daha çox yaşayacaq, özünə
qalmayacaqdır. Müdriklərin dediyinə görə,
insanın bu dünyadan aparacağı bir kəfən
olacaqdır ki, əslində heç onu da apara bilməyəcəkdir.
Bəs onda insan nə
üçün çalışır?
Dini görüşlərə
görə, harada isə ikinci bir dünya - "o
dünya" var ki, insan məhz onun naminə
yaşamalıdır. Həmin "o dünya" sonsuz və əbədidir.
İnsana bu fani dünyada həyat ona görə verilib ki,
"o dünya"sını qazana bilsin; Ya əbədi məşəqqət,
ya əbədi sevinc, şad-xürrəm həyat.
Lakin başqa qisim
müdriklər əbədi səadət naminə
çağdaş səadətdən imtinanı qəbul
etmirlər. Əgər bu dünyanın əsas fəaliyyət
kredosu heyvani nəfs üzərində qələbədən,
naz-nemətə və ləzzətə uymamaqdan ibarətdirsə,
onda bu cür könlü tox, gözü tox insan
üçün əbədi ləzzət idealı nə dərəcədə
məqbuldur?
Ömər Xəyyamlar
diqqəti məsələnin məhz bu cəhətinə
yönəldirdilər. Mollalar isə onların "o
dünya" haqqındakı dini təlimə şəkk gətirdiklərini
iddia edirdilər.
Başqa qisim müdriklər
də olub ki, onlar bu dünyadakı sevinc və səadəti
o dünyadakına qarşı qoymamış, sadəcə
olaraq həqiqi böyük sevincin və sevginin mənasını
daha düzgün müəyyənləşdirməyə, cənnətdə
təsvir olunan könül rahatlığını da elə
bu dünyada ikən duymağa cəhd göstərmişdilər.
Bu müdriklər həyatın mənasını və
dünyanın mahiyyətini də kənarda, fani
dünyanın naz-nemətində deyil, öz mənəvi-ruhani
varlıqlarının hikmətində, sirli-sehrli aləmində
axtarmışlar. "Özünü dərk et!" - deyən
Sokrat da, "mənəm həqq, həqq məndədir",
- deyən Həllac və Nəsimi də, "quyuya su tökməklə,
sulu olmaz", - deyən dədələr də fani
dünyanın tərəf-müqabili kimi könül evini, mənəvi
aləmi qəbul etmişlər.
"Bu dünya"ya
alternativin insanın iç aləmində axtarılması
heç də "o dünya" ideyasının inkarı
kimi anlaşılmamalıdır. Sadəcə olaraq sonsuz və
qeyri-müəyyən olan "o dünya"nın, əzəli-əbədi
olan iç dünyası ilə, mənəvi aləmlə,
ruhla ilişgisini anlamaq lazımdır.
"O
dünya"nın alternativ fiziki məkan kimi başa
düşülməsi səhvdir.
Fiziki zaman və məkan
mənəvi dünyanın, ruh aləminin atributları ola
bilməz. Axı, o dünyada ruh yaşayacaq.
Ruh həm bu
dünyanın, həm də "o dünya"nın
daşıyıcısıdır. Gələcəkdə
sakini olacağımız dünyanın
daşıyıcısı!
Bu günlə gələcəyin
eyniyyəti!
Mənəvi, ruhani
zamanın ənənəvi zaman anlayışından fərqi
də özünü burada göstərir. Mənəvi məkan
"bu dünya ilə "o dünya"nı birlikdə
ehtiva etdiyi kimi, mənəvi zaman da gələcəyimizi elə
bu gün yazır.
Ruh üçün elə
bu dünyada da məkan-zaman müəyyənliyi yoxdur. İnsan
bədəninin harada olması onun nə fikrinin, nə də
hissinin harada və nə ilə məşğul
olmasını müəyyən etmir. Fikir dünyasında
zaman faktoru da heç bir rol oynamır. Çünki
bugünkü hadisələr və onlarla bağlı bilgilər,
düşüncələr diqqətdən uzağa, hafizənin
passiv qatına, arxa plana keçirilə bilər,
keçmişdə baş verənlər isə fikirdə
aktuallaşa bilər. Yaxud fikirdə keçmişlə indi və
hətta gələcək (gələcək haqqında
düşüncələr, planlar, arzu, məqsəd və
s.) eyni zaman müstəvisinə gətirilə bilər.
Əslində insan indi nəyi
fikirləşirsə, hansı hissləri yaşayırsa, onun
aktual varlığı elə bundan ibarətdir. Yəni o, cismən
bir zaman və məkanda olduğu halda, fikrən zaman və məkan
müəyyənliyi olmayan tamamilə başqa bir aləmdə
ola bilər.
Əbədiyyət
mühitdə yox, insanın içindədir! Sonsuzluq, tükənməzlik
ideya aləminə, insanın mənəvi dünyasına
xasdır! İnsan cismən məhdud olsa da, mənən
tükənməzdir!
Səlahəddin XƏLİLOV