Ana bətnində
içilmiş ilk və
son and
VƏ YA "PERSONA NON QRATA" ƏSƏRİNİN
MÜƏLLİFİ SEYRAN SƏXAVƏTƏ ARZUOLUNAN MƏKTUB
Yazıya pozu yoxdur!
Hətta yazılıb, sonra pozulmuş adi bir söz də ən azından yazıldığı vərəqin yaddaşında qalır. Deməli, pozu fiziki anlayışdır və o, yazını fiziki, yəni hərifi mənada poza bilsə də, mənəvi, yəni məzmun etibarı ilə poza bilmir. Çünki həyat maddi və mənəvi mövcudluğun vəhdətidir və müəyyən həyat prosesləri nəticəsində maddi mövcudluğun mənəvi mövcudluğa, mənəvi mövcudluğun maddi mövcudluğa çevrilməsi labüddür. Bu aspekdən yanaşsaq, onda deyə bilərik ki, varlıq həyatın yazısıdır və zaman, varlığın vaxtı çatmış ünsürlərini fiziki cəhətdən həyatın səhifələrindən pozsa da, mənəvi cəhətdən poza bilmir.
Yazıya pozu yoxdur, deyəndə
insanlar ta qədimdən alın yazısını nəzərdə
tutmuşdur. Alın yazısı mistik təsəvvürlərlə
bağlı olsa da, insanın keçdiyi ömür yolu ilə
səciyyələndiyi üçün mistik təsəvvürlərdən
daha çox mənəvi məzmuna malikdir. Alın
yazısı yalnız o zaman mənəvi məzmun
daşıya bilər ki, ömür yolunda qazanılanları
qismətdə yox, zəhmətdə axtarmağı bacara bilərsən.
Bu isə hər hansı ideologiyadan uzaq, son dərəcə
milli və bəşəri keyfiyyətləri özündə
birləşdirən yüksək əxlaqi və mənəvi
tərbiyə tələb edir.
Yazıya pozu olmasa da istedadlı
qələm ustası Seyran Səxavətin sənət həqiqətinin,
min illərin sınağından çıxmış bu qədim
həyat həqiqətinə meydan oxuması, müəllifin
bu gözlənilməz, həm də yüksək vətəndaş
və sənətkarlıq qayəsi ilə təsvir etdiyi
hadisələrin fonunda gəldiyi qənaət sözsüz
ki, bir ədəbi hadisə kimi ictimai marağa səbəb
olacaqdır. Alın yazısı, elmi və sənəti az məşğul
etməmişdir. Qədim yunan və şərq fəlsəfəsindən
başlayaraq müasir fəlsəfə elminə qədər
çox saylı alimlər tərəfindən tədqiq edilsə
də gəldikləri nəticə müxtəlif
ideologiyaların fonunda bir mənalı
qarşılanmamışdır. Ədəbi mövzu kimi də,
öz dühaları ilə dünya ədəbiyyatını
yaradan M.F.Axundovun, U.Folknerin, E.Hemenguyenin və bir çox digər
görkəmli qələm ustalarının diqqətindən
kənarda qalmamışdır. "Aldanmış kəvakib"
əsərində hökmdarı xilas etmək
üçün onun alın yazısında edilən düzəliş,
"Qoca və dəniz" əsərində qoca
balıqçının alın yazısı qədər,
arzusunda olduğu balığı ovlamaq üçün,
çin olmuş yuxusu və "Taleh" əsərində
ağasının cəzasından qaçan qulun talehin cəzasından
qaça bilməməsi alın yazısı və ondan irəli
gələn hadisələrin bədii təsvirinin ən parlaq
nümunələridir.
Lakin alın
yazısının pozularaq yenidən yazılmasının
yüksək sənətkarlıqla bədii ifadəsini verən
S.Səxavət "Persona non qrata" əsəri ilə
gerçək həyatda keçilməsi mümkün olmayan
sədlərin mistik gedişlərlə dəf edilməsi və
onun yaratdığı ünsiyyət, habelə həmin
ünsiyyətin yaratdığı psixoloji-dramatik situasiyalara
nüfuz etmək baxımından mötəbər bir əsər
ortaya qoymuşdur. Məsələ ondadır ki, əsərin,
uşaq istisna olmaqla digər obrazları təzadlı
zamanın və məkanın sakinləridir. Ömürlərinin
çox hissəsini sovet ideologiyasının
abı-havasında keçirərək və həmin
ideologiyanın diqtəsi ilə yazılmış alın
yazısı ilə yeni bir zaman və məkanın-müstəqil
Azərbaycanın sakinidirlər.
Əsərin qəhrəmanı
sakini olduğu yeni zaman və məkanda köhnə zaman və
məkanın diqtəsi ilə yazılmış alın
yazısı ilə yaşaya bilmir və gerçəkdən
yaşadığı həyatda ömrünü davam etdirmək
üçün alın yazısını pozmaq qərarına
gəlir. Alın yazısı mistik mənada desək bəxt
və taleh yazısıdır və onun həmin mənada
pozulması qeyri mümkündür. Maraqlı burasıdır
ki, əsərin qəhrəmanının alın
yazısı zorla yazıldığı kimi, zorla da pozulur. Fiziki
mənada pozulmuş alın yazısının yerindən
süzülən, tərkib etibarı ilə müxtəlif
maddələrin məcmusundan ibarət olan, qanın yerinə
onun qəlbinə və damarlarına saflıq və duruluq rəmzi
olan işıq seli axır və həmin işıq seli ona
yeni bir alın yazısı bəxş edir. Qəlbindən və
damarlarından axan işıq seli işıqlı bir yola
dönərək onu yeni və həqiqi alın yazısı
olan bir uşaqla rastlaşdırır. Uşaq, müəllifin
son dərəcə həssas və uğurlu
tapıntısı olaraq müstəqilliyimizin
uşaqlığı kimi səciyyələnir. Uşaq,
köhnə zaman və məkanın sakini olmuş və
vaxtı ilə elmi ateizmi təbliğ etməyə məcbur
edilərək uşağın məskun olduğu zaman və
məkanda yaşamağa çətinlik çəkən
babasının təfəkkürünün ağır
havasında ürəyi istəyən kimi nəfəs ala
bilmir. O, özünün və məqsədinin
saflığından yoğrulmuş ovqat arzusundadır. Bax elə
uşağın bu arzusuna biganə qala bilməyən müəllif,
sənət həqiqətinin xeyrinə min illərin həyat
həqiqətində inqilab etmişdir. Müəllifin qayəsi
onun son dərəcə vətəndaşlıq qeyrətinə
və Vətən sevgisinə əsaslanır. Uşaq təzəlikdir,
uşaq saflıqdır! Müəllif bu təzəlik və
saflıq fırçası ilə həyatın elə
lövhələrini yaradıb ki, orada həyat ana bətnində
olan uşaq kimi çapalayır.
Təzəliyi və
saflığı köhnəliyin və üfunətin
ümidinə qoymaq olmaz. Köhnəlik və üfunət
onun saf varlığında münbitlik qazanıb göbələk
bitirər. Müəllif hadisələrin gərginliyində
bir an da olsun reallığı itirmir. Reallıq ondan ibarətdir
ki, həyat həqiqətləri əsərdə
qazandığı məziyyətlərlə
ideallaşdırılmır və ya
acınacaqlaşdırılmır, əksinə,
yazıçı təxəyyülündə daha qabarıq
görünür.
Müəllif
sünilikdən qaçaraq, uşağın arzularına
uşaqcasına yox, qüdrətli bir qələm ustası
kimi müdaxilə edir, uşağın arzu elədiyi həddə
çatmaq üçün yeni təfəkkürlə
köhnə təfəkkürün mübarizə
meydanını yaradır, inkişafda dialektivkaya və təkamülə
üstünlük verir.
Əsərin əhatə
dairəsi genişdir. Lakin bu əhatə dairəsinin
genişliyi əsərin süni surətdə
uzadılmasına yox, əksinə
yığcamlığına xidmət etmişdir. Təbiətə
münasibət və təbiətin əhatə etdiyi
quşlar və digər canlıların aqibəti təsvir
edilən hadisələrlə elə bir üzvi vəhdət
qazanmışdır ki, bu vəhdət yalnız şəkərlə
çayın vəhdəti ilə müqayisə edilə bilər.
Seyran Səxavət əsərində
həqiqi bir ideyaya xidmət edir və həmin ideya təbiət
və cəmiyyət naminə həyatın ən xırda
detallarını belə diqqətdən kənarda qoymur. Çünki
həqiqi ideya sağlam bir təfəkkür sistemi olaraq, həyat
həqiqətlərinə təsirsiz ötüşə bilməz.
O, hadisələri elə bir sənət ələyində ələyir
ki, həmin ələkdən süzülən işıq,
dünyanın əriş və arğacına vurulan ilmələrin
çalarını qövsi-quzehin rəngləri qədər
aydın göstərir.
Müəllif təsvir
etdiyi hadisələrin əhatə etdiyi hər bir predmetdən
belə, onun konkret vəziyyətindən aslı olaraq əsərin
məqsəd və məramına xidmət etməsi
üçün elə vasitələr seçir ki, ilk
baxışda adi görünə bilən detallar müstəsna
yaradıcılıq tapıntısına və hikmətə
çevrilir və bütün bunlar az qala dünyanın
möcüzəsi qədər heyrət yaradır.
Quşların yeri
dimdikləməsi adi haldır, lakin öz azadlıqları
naminə zorla məhdudlaşdırılmış mühitlərini
genişləndirmək üçün dimdikləri ilə
yer üzərindən deşik, bəlkə də göylərin
çirkləndirilmiş havasını ala bilmədikləri
üçün nəfəscik açmaları, əlbəttə
ki, qeyri-adi haldır. Quşların bu vəziyyəti müəllifi
düşündürür və onların, dünyanı
sarsıdan xəstəliyi üçün təbiətin
şıltaqlığından daha çox insanların
laqeydliyini və biganəliyini lənətləyir.
Adətən plakat və
şüarlar uca binaların, göydələnlərin
fasadında ən uca yerə vurulur.
Müəllif, uca
binalara və göydələnlərə vurulmuş plakat və
şüarları həmin binaların alın yazısı
hesab etməkdə necə də haqlıdır! Görünür
ideoloji cəmiyyətdə yaşayanların bəzilərinin
alın yazısı da, elə uca binalara vurulan şüarlar
kimi bir şeydir.
Hətta məktəbli
ikən söylədiyi şüarın yuxusuna girməsi və
həmin şüarın müxtəlif peşə sahibləri
tərəfindən oxunub yaddaşlarında qalmaması, məsələnin
təkcə alın yazısında yox, həm də
unutqanlıqda və yaddaşsızlıqda axtarılması
kimi ciddi bir problemə toxunan müəllif, əslində məruz
qaldığımız tarixi haqsızlıqları da bu amillərlə
bağlayır.
Öz yeni alın
yazısı olan, uşaqla qalmaq məcburiyyətində olan əsərin
qəhrəmanı, təbii ki, özünə qarşı
baba marağını itirən keçmiş ateizm müəllimi
üçün "Persona non qrata" olmalı idi. Əslində
kiminsə xoşu gəlmədiyi bir adamı "persona non
qrata" hesab etməsi o qədər də diqqətə layiq
məsələ deyildir. Lakin söhbət, əgər ictimai
maraqların toqquşmasından gedirsə, qarşı tərəflər
bir-birini inkar edirsə, onda əlbəttə ki, "persona non
qrata"da ənənəvi məzmunundan fərqli olaraq daha
böyük ictimai məzmun ifadə edəcəkdir.
Göydə uçan quşların, yerdə yeriyən donuzların və suda üzən balıqların göyünə, yerinə və suyuna amansızcasına müdaxilə edən insan, onu canlıların əşrəfi edən ağlını tamahının xidmətinə verəndə unutmamalıdır ki, nə vaxtsa tamahın satqınlığı və xəyanəti onu havadan, qurudan və sudan üç qat hücuma məruz qoya bilər və bu hücum onun ağlını tamahının son tikəsi edə bilər. Bəli, biganəliyi və laqeydliyi ilə fərrari olanlar, tamahları və nəfsləri ilə də satqın və xaindirlər. Bu fərrarilik, satqınlıq və xəyanət cəmiyyətə və təbiətə qarşı olanda daha dəhşətlidir. Müəllifin qənaəti dəqiq və son dərəcədə ibrətamizdir.
Yazıçı təsvir
etdiyi hadisələrin fonunda həyatın
qabardılmış ictimai, əxlaqi və ekoloji problemlərinin
etdiyi və edə biləcəyi fəsadlara diqqəti cəlb
etsə də, əsərin sonunda sanki yatmış
vicdanları bir daha oyatmaq üçün Cəlil Məmmədquluzadə
sayaq gözlənilməz bir vasitə tapır. Bütün
dünya sularının bir-biri ilə əlaqəsinin
heç kimin vecinə olmadığı kimi,
qabardılmış problemlərin də heç kimin vecinə
olmayacağını yazaraq, elm və sənət haqqında
təsəvvürü olmayanların və bununla da təfəkkür
və təxəyyülün fərqinə varmayanların təbirincə
yazır, - bu mənim əlimdə heç nədir, qələmdir
də ... Yəni sən qələmin qüdrətini nə
biləsən, sən onu ancaq cızma-qara vasitəsi kimi
tanıyırsan. Qüdrətinə bələd olmaq istəyirsənsə
buyur oxu və düşün! Əgər problem yoldursa,
düşüncə də yolçudur. Yolçu gedə-gedə
yolu tükəndirirsə , insan da sağlam düşüncə
ilə problemin sonuna çıxa bilər.
Əsərin dili
haqqında düşünəndə elə bilirsən ki,
gülün-çiçəyin içinə
düşmüsən. Milli varlığımızın ifadəsi
olan dilimizin saflıq, duruluq bulağı elə bil Seyran Səxavətin
qələminin ucundadır. Təmsil etdiyi millətin məskunlaşdığı
coğrafi məkanın təbiəti qədər zəngin,
iqlimi qədər rəngarəng bir dilin söz
çalarlarından milli və bəşəri fikir və
düşüncələrinə biçdiyi don və həmin
dona bürünmüş fikir və düşüncələrin
gözəlliyini olduğu kimi ifadə etmək şəxsən
mənim üçün çox çətindir. Çətin
olsa da belə bir gözəlliyin yaradıcısı olan
Seyran Səxavətin yaratdığı gözəllik
haqqında söz deməmək də mümkün deyildir.
"Persona non qrata" əsəri
məzmun, əhatə dairəsi və sənətkarlıq
baxımından təkcə milli ədəbiyyatımız
üçün deyil, eləcə də dünya ədəbiyyatı
üçün qiymətli tövhədir. Onun tərcümə
edilərək dünya oxucularının ixtiyarına verilməsi
həm ədəbiyyatımızın, həm də dünya
oxucularının xeyrinə olardı.
Hamı həyatda and
içir. Lakin içilən andın məqamı, yeri və
məqsədi onu içənlərin özləri və
xarakterləri qədər fərqlidir. Mənə elə gəir
ki, Seyran Səxavət digərlərindən fərqli olaraq
ilk və son andını ana bətnində içib və həmin
and onun ömür, sənət və taleh yoludur!
Sözardı: Mən
Seyran Səxavətin yaradıcılığı ilə 70-ci
illərdən tanış olsam da, özü ilə şəxsən
tanış deyildim. İlk şəxsi
tanışlığımız mənim onun "Bəhanə"
romanı ilə əlaqədar "525-ci qəzet" in 16 may
2009-cu il tarixi şənbə nömrəsində dərc
olunan "Bəhanə" romanının müəllifi
Seyran Səxavətə "Bəhanəsiz məktubun"dan
sonra yarandı. Bu yazı da onun digər bir gözəl əsəri
- "Persona non qrata" ilə bağlı müəllifə
arzuolunan növbəti məktubdur.
BABƏK ARUSLU