Fəlsəfəyə münasibəti aktuallaşdıran
nədir?
Müsahibimiz Azərbaycan
Fəlsəfə və Sosial-Siyasi Elmlər Assosiasiyası
İdarə Heyətinin sədri, AMEA-nın müxbir
üzvü, professor Səlahəddin Xəlilovdur.
- Səlahəddin müəllim,
bu günlərdə Siz Heydər Hüseynovun 100 illik yubileyi mərasimində
çıxış edərkən ona yüksək qiymət
verdiniz. Amma fəlsəfə sahəsində
çalışan bəzi elmi işçilər onu filosof
hesab etməyin əleyhinədirlər. Sizcə, nəyə
görə?
- Bəli, Heydər
Hüseynov böyük şəxsiyyətdir, mən onun
haqqında əvvəllər də belə
düşünmüşəm, indi də belə deyirəm. Amma
kiminsə böyük şəxsiyyət olması
üçün mütləq böyük filosof olması
şərt deyil. Məhz Heydər Hüseynova gəlincə,
o, fəlsəfə ilə bilavasitə bağlı bir şəxs
idi, amma onun fəaliyyət dairəsi elə geniş idi ki, müstəqim
mənada filosofluq etməyə (ruslar buna "filosofstvovat"
deyirlər) sadəcə, vaxtı yox idi.
Azərbaycanda hələ
də ictimai-siyasi fikir tarixini milli fəlsəfi fikir tarixindən,
milli fəlsəfi fikri elmi-fəlsəfi fikirdən, elmi-fəlsəfi
fikri fəlsəfi sistemlərdən və məxsusi mənada
fəlsəfədən fərqləndirə bilməyənlər
çoxluq təşkil edir. Mənim fikrimcə,
"filosof" məhz fəlsəfə
yaradıcılarına, yəni öz fəlsəfi sistemi olan
şəxslərə deyilməlidir. Amma bəzən fəlsəfəyə
hər hansı bir aidiyyəti olan adamlara, fəlsəfi bilikləri
mənimsəyib onu tədris edənlərə, başqa
sözlə, "fəlsəfə professorları"na da fəlsəfəçi
əvəzinə, filosof deyirlər. Əsərlərində
dərin məna olan, oxucunu düşündürən
şairləri, yazıçıları da bəzən filosof
adlandırırlar ki, mən bunlarla razı deyiləm. Bu barədə
fikrimi də sizin qəzetin 22 may tarixli
buraxılışında "Fəlsəfə bizə
lazımdırmı?" adlı köşə
yazısında artıq bildirmişəm. Maləsəf, hətta
fəlsəfəyə az-çox aidiyyəti olan gənclərimiz
də, görünür oxumağa həvəsli deyillər. Oxumadan,
düşünmədən, hərtərəfli təhlil etmədən
danışmaq təəssüf ki, çox geniş
yayılmışdır.
Bəli, Azərbaycanda
"filosof" adlandırıla biləcək şəxslərin
varlığını sübut etmək istənilən adama
qara yaxmaqdan qat-qat çətindir. Mən də belə hesab
edirəm ki, fəlsəfəçi ilə filosof, hətta
müdrikliklə filosofluq fərqləndirilməlidir. Hər
bir xalqın müxtəlif yaradıcılıq sahələrində
istedadlı adamlara ehtiyacı olduğu kimi, peşəkar fəlsəfədə
də buna böyük ehtiyac vardır. Amma bizdə vəziyyət
bir az fərqlidir. "Fəlsəfə" adı altında
təqdim olunan sahə ilə çox vaxt öz ixtisas sahəsində
uğur qazana bilməyənlər məşğul olur. Mən
bu barədə dəfələrlə yazmışam. Hələ
SSRİ heç dağılmamış, 1990-cı ildə
"Açıq söz" jurnalında çıxan "Fəlsəfəyə
qayıtmasaq" adlı məqaləmdə Azərbaycanda həqiqi
fəlsəfi fikrin yoxluğundan, milli ruhun fəlsəfi
özünüdərkinə böyük ehtiyac olmasından və
fəlsəfə ilə rəsmən məşğul
olanların həqiqi fəlsəfədən uzaq
olmalarından bəhs etmişəm. O vaxt mən də gənc
idim. Lakin ən azı fəlsəfə elmləri doktoru,
kafedra müdiri olmaqla yanaşı, belə mübahisələrdə
söz sahibi olmaq üçün kifayət qədər elmi-fəlsəfi
əsərlərim çap olunmuşdu. İndi isə dünən
elmlər namizədi olan, heç bircə kitab da yazıb
ortaya qoymayan gənclərimiz guya Amerika
açırlarmış kimi, "bizdə fəlsəfə
yoxdur, bizdə filosof yoxdur" sözlərini az qala fəxrlə
söyləyir və bizi qərbçiliyə, avrosentrizmə
səsləyirlər. Amma bizim fəlsəfə
yoxsulluğumuz hələ milli ruh yoxsulluğu deyil. Və ruh
varsa, fəlsəfə də olacaqdır.
Fəlsəfə bir
yaradıcılıq sahəsi kimi olmasa da, öyrənmək,
mənimsəmək, tədris və təbliğ etmək sahəsi
kimi geniş yayılmışdır. Müxtəlif elm sahələrində
olduğu kimi, bu sahədə də bizim kifayət qədər
elmlər doktorları və professorlarımız var. Məhz fəlsəfə
ilə bağlı əlahiddə vəziyyət isə ən
çox ondan qaynaqlanır ki, "filosof" sözü
öz qiymətini hələ də saxladığından, ona
iddialı olanlar çoxdur. Onu qısqananlar da çoxdur.
Yoxsa bizim fiziklərimiz, bioloqlarımız "dünyanı
bərimi gətiriblər?" Və neçə Nobel
mükafatı almışıq?
İqtisadçılarımız, tarixçilərimiz öz
qarşılarında duran vəzifələri nə vaxt
yüksək elmi səviyyədə həll edə biliblər?
Pedaqoji elmlər sahəsində isə fəlsəfəçilərdən
də qat-qat aşağı səviyyədə olan "tədqiqatçılar"
toplanmayıblarmı? Dərsliklərimizin nə gündə
olduğu göz qabağında deyilmi? Bəs hansı elm sahəsində
biz dünya miqyasında qabaqcıl yer tuturuq və xarici
ölkələrin universitetlərində bizim hansı nəzəriyyələrimiz
tədris olunur?
- Nəyə görə
kimlərəsə filoloq, geoloq, fizik, pedaqoq və s. deyilməsi
heç kimi qıcıqlandırmadığı halda,
"filosof" sözünə bu dərəcədə
ehtiyatla yanaşılır?
- Yaxşı ki, məhz
belə yanaşılır. Heç olmazsa Sokratın, Platonun,
Aristotelin, Fərabinin, Sührəvərdinin, Kantın
daşıdığı o müqəddəs ada hörmətlə
yanaşırıq. Gəlin, belə də edək. Amma
xoşa gəlməyən odur ki, nə üçün
yatıb-yatıb bu ciddi meyarları məhz Heydər
Hüseynovun 100 illik yubileyi qeyd olunarkən yadımıza
salırıq? O şəxsin ki, bu epiteti daşımağa hər
halda hamımızdan çox haqqı vardır. Niyə hər
gün mətbuatda, nəinki filosof adına, heç fəlsəfə
tədqiqatçısı, fəlsəfəçi adına
da uyğun gəlməyən şəxslər haqqında
"filosof" yazılmasına reaksiya vermirik, nəyə
görə bütün
"yaradıcılığı" plagiatdan ibarət olan, ən
yaxşı halda isə icmal yazan şəxslər haqqında
"müdrik alim", "filosof", "dahi tədqiqatçı"
və s. bu kimi sözlərin işlənməsi az qala normaya
çevrilmişdir? Uzağa getməyək, elə sizin qəzetdə
Məmməd Rzayev adlı bir professorun çap etdirdiyi
"Müdrikliyin nurlu ünvanı" məqaləsini
götürək. Görəsən, hansı müdrikdən
söhbət açılır? "Azərbaycan fəlsəfi
məktəbinin bir qolunu yaradan" bu şəxsin (rəhmətə
gedib deyə adını çəkmirik) "Şərq fəlsəfəsi
və filosofları" adlı 700 səhifəlik kitabı fəlsəfəmizdə
xüsusi bir hadisə kimi dəyərləndirilir. O kitab həqiqətən
Azərbaycan oxucularına dəyərli bir töhfədir.
Lakin müxtəlif mənbələri bir araya toplayan və zəhmət
çəkib onları tərcümə edən, daha
doğrusu, etdirən şəxs kitabın üzərində
özünü müəllif kimi yazmasa idi, onun bu
maarifçilik xidməti daha çox minnətdarlıqla yad
edilərdi. Yaxud 2007-ci ildə çapdan çıxan
"Müstəqil dövrün fəlsəfəsi və
filosofları" adlı kitaba niyə tənqidi münasibət
bildirilmədi? Axı, dünya fəlsəfəsinə nəinki
qapıdan girə bilməyən, heç bacadan da boylana bilməyən
adamları "müstəqil dövrün filosofları"
adlandırmaq olmaz. Axı, bu kitabda nəinki Heydər
Hüseynov səviyyəsində, onunla heç müqayisə
oluna bilməyəcək səviyyədəki
"filosoflar" da təmsil olunur. Yaxud rəsmi qəzet olan
"Azərbaycan"-da bizim hörmətli professorlardan biri
haqqında çap olunan "Müdriklərin filosofu və
filosofların müdriki" adlı məqalə niyə diqqəti
cəlb etmədi? Niyə bizim skeptik və tənqidi düşünən
gənclərimiz ya sevincindən, ya marağından, ya da
obyektivlik naminə bu mövzunu gündəmə gətirmədilər,
kiminsə sadəcə dərsliklərinə görə
"filosof" adlandırılmasını normal qəbul
etdilər, amma həmin professorların hamısına yol
açan, onlar üçün mühit yaradan və elə tədqiqatçılıq
baxımından da onların hamısından -
hamımızdan daha yüksəkdə duran, o dövr
üçün (elə bu gün üçün də)
çox dəyərli əsərlər qoyub gedən Heydər
Hüseynov barədə mübahisələr açırlar?
Mətbuatda "fəlsəfə"
sözü çox vaxt hörmət əlaməti olaraq da
işlədilir. Lap bu yaxınlarda 100 illik yubileyini qeyd etdiyimiz
görkəmli ədəbiyyatşünas alim, akademik Məmmədcəfər
Cəfərov haqqında "525-ci qəzet"də məqalə
yazan filologiya elmləri namizədi Gülşən Əliyeva
-Kəngərli məqaləsinin adını nə
üçünsə "Məmməd Cəfər: fəlsəfi
tənqid və poetik fəlsəfə" qoymuşdur. Məqalənin
özündə təbii ki, fəlsəfədən deyil, ədəbiyyat
nəzəriyyəsindən, estetik fikirdən və yüksək
səviyyəli ədəbi tənqiddən söhbət gedir.
Gözəl məqalədir. Və müəllifin
bütün dedikləri ilə biz də razıyıq, təkcə
"fəlsəfə" sözünün yerli-yersiz işlədilməsindən
başqa.
Beləliklə, bir daha
sual ortaya çıxır: bəs niyə fəlsəfə
sahəsində həqiqətən böyük xidmətləri
olan Heydər Hüseynov haqqında "filosof"
sözünün işlədilməsi kimlərinsə
etirazına səbəb olur? Belə münasibət, görəsən,
fəlsəfə sahəsindəki neçə onilliklər ərzində
toplanmış hansı narazılığın, hansı
nisgilin, hansı hikkənin öz məqamında deyil, tam
namünasib bir vaxtda və uyğun gəlməyən bir
ünvana yönəldilmiş halda üzə
çıxmasıdır?
Bəli, narazılıqlar
üçün müəyyən əsaslar ola bilər. Gənc
fəlsəfə tədqiqatçıları
üçün maddi şərait bir yana dursun,
yaradıcılıq şəraitinin olmaması, çap
üçün mötəbər elmi-fəlsəfi
jurnalların çatışmaması, mühitsizlik və s.
- bütün bunlar həqiqətən ciddi problemlərdir. Lakin
gənclərin milli fəlsəfi fikrə bu cür nihilist
münasibəti təkcə şəraitsizliklə
bağlı deyil. Bu məsələdə
qloballaşmanın, avrosentrizmin təsiri də nəzərə
alınmalıdır.
- Bəs Qərbdə
hazırkı dövrdə fəlsəfənin durumu və ona
münasibət necədir?
- Qərbdə XX əsrin
ikinci yarısından başlayaraq klassik fəlsəfəyə
münasibətdə bir inkarçılıq mövqeyi
üstünlük təşkil edir. Indi maraqlar daha çox dərəcədə
dilin fəlsəfəsinə, strukturalizmə, postmodernizmə
və s. bu kimi istiqamətlərə yönəlmişdir. Bizim
üçün hətta Haydegger də yenidir, Qərbdə isə
o artıq keçilmiş mərhələdir. Çoxları
ümumiyyətlə metafizikanı, ontologiyanı, və
klassik mənada qnoseologiyanı, elmi idrak nəzəriyyəsini
rasionalizm epoxasının qalıqları hesab edirlər. XX əsrin
fəlsəfəsində üstünlük təşkil edən
neopozitivizm, tənqidi realizm, praqmatizm, instrumentalizm və s. təlimlər
ancaq elm fəlsəfəsinin maraq dairəsinə aid edilir. Bəs
elmiləşmiş, rasionallaşmış fəlsəfənin
deyil, həqiqi böyük fəlsəfənin yönü
hansı səmtədir?
Bircə kəlmə ilə
desək - Şərqə! İki kəlmə ilə desək
- ruha və sənətə! E. Husserl və M. Haydegger kimi
akademik üslublu filosofların məntiq və rasionalizmin
bütün imkanlarını, ən son nailiyyətlərini səfərbər
edərək yaratmağa çalışdıqları elmi fəlsəfə
modeli artıq yeni dövrün düşüncə tərzinə
cavab vermir.
Dövr fəlsəfənin
özünün başqa bir rakursda yenidən
doğulmasını tələb etdi və J.P.Sartr, A. Kamyu,
bir qədər sonra isə Umberto Eko kimi mütəfəkkirlər
şüurları daha çox məşğul etməyə
başladı. Lakin kim idi bu yeni filosoflar?
Onlar yazıçı
idilər. Onlar fəlsəfəyə ədəbiyyatdan gəldilər.
Və onlar yeni dövrün düşüncəsini ədəbi-bədii
yaradıcılığın qaranlıqlarından gələn
suallara yönəltdilər. Ədəbiyyatdan gələn fəlsəfə!
Bu bir Şərq ənənəsi deyilmi?! Yaxud, XX əsrdə
fikirləri ram edən başqa bir tədqiqat istiqamətinə
nəzər salaq. Karl Qustav Yunq, Erix Fromm, M. Merlo-Ponti, R.Rorti və
s. - diqqəti rasional düşüncədən daha çox,
ruh aləminə, nəfsə yönəltdilər ki, bu da
rasionalizmin başqa bir müstəvidə inkarı və
Şərqə qayıdışın ikinci bir yolu idi. Maraqlıdır
ki, onların çoxu sözün müstəqim mənasında
da Şərq ölkələrinə səfər etmiş və
daosizmi, dzen-buddizmi daha dərindən öyrənməyə təşəbbüs
göstərmişdilər.
Bütün bunlar əslində
Şərqə qayıdışdır. Fenomenologiyanın
işraqiliklə əlaqəsi haqqında H.Korbinin, A.-T.
Timeniçkanın bu sahədəki
çalışmaları və mənim apardığım tədqiqatlar
göstərir ki, Qərb filosofları təbiət fəlsəfəsindən
insan qəlbinin dərinliklərinə doğru hərəkət
etdikcə, əslində neçə yüz il əvvəl
Şərq filosoflarının apardığı tədqiqatları
bir növ təkrar edirlər.
F.Dostoyevski və
L.Tolstoyun ədəbi-bədii
yaradıcılığının fəlsəfi təhlili də
yeni dövrün böyük fəlsəfəsinin məhz
insan ruhu ilə bağlı olduğunu göstərir. Bu
sırada XX əsrin birinci yarısında Amerikada
yazıb-yaratmış ərəb şairləri Əmin ər-Reyhani
və Cübran Xəlil Cübran da Şərq və Qərb
düşüncəsinin vəhdətindən yaranan yeni fəlsəfənin
ideya qaynaqlarına aiddir. Biz öz tədqiqatlarımızda
isbat etməyə çalışmışıq ki,
Hüseyn Cavid də həmin bu yeni fəlsəfənin təməldaşları
sırasındadır. Lakin ədəbi-bədii
düşüncənin dərinliklərindən gələn
ideyaların fəlsəfi dilə çevrilməsi və
elmi-fəlsəfi kateqoriyalarla ifadə olunması nə
şablon rasional-məntiqi düşüncə, nə də
obrazlı təfəkkür çərçivəsində
mümkün deyil. Bunun üçün yüksək fəlsəfi
peşəkarlıq tələb olunur.
- Siz "525-ci qəzet"dəki
bir köşə yazınızda Heydər Hüseynovu
Haydeggerlə müqayisə edirsiniz. Nəyə görə məhz
Haydeggerlə?
- İki cür
müqayisə olur. Kimləri isə bənzəyişinə
görə müqayisə edirlər, kimləri isə tam tərsinə,
fərqli qütbləri təmsil etdiklərinə görə.
Düzdür, belə fərqli
qütb olaraq XX əsrin başqa görkəmli
filosoflarını da götürmək olardı. Amma
"Dahilərin divanı" verilişində kim isə
filosofluğa nümunə olaraq, yaxud Heydər Hüseynova
antitez olaraq məhz Haydeggerin adını çəkdiyinə
görə, mən də fikirlərimi məhz onun nümunəsində
yazdım. Məqsəd "böyük filosof" və fəlsəfə
yolunda canını fəda edən böyük şəxsiyyət
anlamlarının fərqini izah etməkdir.
Təbii ki, nə
ictimai-siyasi fəallıq, nə maarifçilik, nə elm təşkilatçılığı,
nə də kadr hazırlığı hələ fəlsəfi
yaradıcılıq və ya filosofluq deyil. Yeni fəlsəfi
biliklər tək adamın öz daxili dünyasının dərinliyinə
çəkilməsi və bu dərinlikdə böyük fəlsəfə
klassikləri ilə diskurs sayəsində yaranır. Deməli,
kənar fəaliyyət sahələri tədqiqatçıya
öz fikrini dərin fəlsəfi problemlərə yönəltməyə
imkan verməz. Heydər Hüseynovun timsalında da belə
idi. Ya millət üçün praktik iş görmək,
ictimai-siyasi şüuru, milli qürur hissini oyatmaq, cəmiyyətin
intellektual-mənəvi həyatının təşkilatlanmasına
nail olmaq, ya da cari həyatın problemlərindən, çək-çevirlərindən
ayrılaraq guşənişin olmaq və mücərrəd nəzəriyyələr,
fəlsəfi təlimlər yaratmaq! Necə ki, Sinoplu Diogen
çəlləkdə yaşayırdı, necə ki, Molla Sədra
15 il guşənişin olub sonucda mükəmməl fəlsəfi
sistemlə cəmiyyətə qayıtdı. Necə ki, Kant
ömrü boyu öz kiçik şəhərindən kənara
çıxmadan və ictimai-siyasi həyata qatılmadan, ancaq
elmi-fəlsəfi yaradıcılıqla məşğul oldu
və miras olaraq bütöv bir fəlsəfi sistem buraxıb
getdi. Necə ki, A. Losev uzun müddət elmi mühitdən təcrid
edildikdən sonra, repressiya sonucunda onun cildlərlə əsərləri
üzə çıxdı. Bunlar xalis tədqiqatçılığa
misallardır. Başqa qisim filosoflar isə ictimai-siyasi fəallıqla
elmi-fəlsəfi yaradıcılığı üzvi surətdə
birləşdiriblər: Mark Avreli, Siseron, İbn Sina, İbn Xəldun,
F. Bekon, M.F.Axundov və başqaları kimi.
Amma bütün
ömrünü, enerjisini öz millətinin mədəni-mənəvi
dirçəlişinə, maariflənməsinə həsr edərək
şəxsi elmi və fəlsəfi yaradıcılığa
vaxtları az qalan böyük şəxsiyyətlər də
olub. Bütövlükdə maarifçilik hərəkatı,
inqilabçı demokratların fəaliyyəti, Cəmaləddin
Əfqani, Əli bəy Hüseynzadə və digərləri
buna ən yaxşı misallardır.
Maarifçilik, mən
deyərdim ki, başqa bir müstəvidə filosofluqdan daha
önəmlidir. Böyük fəlsəfi ideyalar cəmiyyət
üçün əlçatmaz olur. Onların sadələşdirilməsi,
ictimai şüurun strukturuna daxil edilməsi və real həyat
problemləri ilə əlaqələndirilməsi çox
mühüm bir mərhələdir. Əks-təqdirdə fəlsəfə
cəmiyyətə lazım olmazdı. Lakin bir var, millətin
öz ruhani dərinliklərindən gələn fəlsəfə
kütləviləşdirilərək millətin istifadəsinə
verilir, bir də var biz özümüzə yad olan,
başqalarına məxsus olan bir ruhun nəzəri-fəlsəfi
ifadəsini xalqımıza təbliğ edirik. Məncə,
sonuncu bir fəlsəfə kimi deyil, ancaq elmi-fəlsəfi
biliklər sistemi kimi tədris edilə bilər.
Bu gün ictimai-siyasi həyatın konkret problemlərindən yazan, ictimai gerçəkliyin öyrənilməsindən çıxış edən və cəmiyyətə, dövlətlərə yol göstərən fəlsəfi konsepsiyalar da vardır ki, onlar əslində fəlsəfədən daha çox, sosioloji və politoloji elm sahələri kimi nəzəri və praktik şüurun təmas xəttində yaranır. Əgər soruşulsa ki, müasir dövrdə fəlsəfi ictimaiyyət arasında ən böyük nüfuz sahiblərindən biri olan Yurgen Habermas filosofdurmu? Yaxud Fukuyama, Hantinqton, Hayek və s. filosof hesab oluna bilərlərmi? Görəsən, bizim gənc skeptiklər buna nə cavab verərdilər? Onlar yəqin ki, qərbyönlü düşüncənin təmsilçiləri olaraq bu böyük-böyük adlara şəkk gətirməzdilər. Və doğurdan da, indi Azərbaycanda ictimai fikir bu şəxslərin filosofluğuna şübhə ilə yanaşmır. Amma klassik fəlsəfi meyarlar baxımından onlar filosof hesab edilə bilməzlər. Ona görə yox ki, elmi-nəzəri səviyyələri aşağıdır. Yox, onlar sadəcə olaraq, ənənəvi fəlsəfə ilə məşğul olmurlar. Sosial-siyasi elmlər artıq çoxdan fəlsəfənin çuxasından çıxaraq "müstəqillik" qazanıb və elm statusu alıbdır.
Bütün elmlər zaman-zaman fəlsəfədən
çıxmışdır. Fəlsəfədən
ayrılmalar bu gün də davam edir. Öncə təbiət
elmləri ayrılmışdır, sonralar isə ictimai elmlər:
pedaqogika, hüquq, sosiologiya, politologiya, etika, estetika. Ayrılmalar getdikcə fəlsəfə
arınmış, durulmuş və "xalis fəlsəfə"yə
çevrilmişdir. Elmlər
ayrıldıqca yerində nə isə qalmışdır ki,
bu "nə isə" elə fəlsəfə
özüdür. Yəni onun əhatə
dairəsi min illər boyu "kiçilə-kiçilə"
gəlmiş və inkişaf əsasən dərininə
getmişdir. Amma "fəlsəfənin payı
azalır", "fəlsəfə yox olur", - deyə
ehtiyatlanmağa dəyməz, çünki sonsuzluqdan hər nə
çıxırsansa çıx, yerində yenə möhtəşəm
bir sonsuzluq qalır! Və kosmik ruhun bu sonsuz qaranlıqları
insan ruhunun sonsuz nuru ilə işıqlanmalıdır!
- Yubiley mərasimində
fəlsəfə elmləri doktoru Zümrüd Quluzadə
"Dahilərin divanı" verilişindən bəhs edərək
orada Heydər Hüseynov haqqında söylənən fikirlərə
öz qəti etirazını bildirdi və belə
ehtiyatsız çıxış edən şəxslərə
qarşı tədbir görülməsini zəruri hesab etdi. Siz buna necə baxırsınız?
- Mən fərqli
söz dediyinə görə kimi isə təqib etməyin əleyhinəyəm.
Xüsusən gəncləri. Öz yazılarımda da qəzəbimi olsa-olsa
Haydegger kimi nəhənglərin üzərinə
tökürəm. Onlar "inciməzlər".
Cavanlar haqqında isə imkan daxilində
ehtiyatla danışmaq lazımdır. Çünki
nəticədə biz onları ümumiyyətlə sərbəst
fikir yürütməkdən çəkindirə bilərik
ki, bu da yolverilməz haldır. Belə ki,
sərbəst fikir xaricində fəlsəfə yoxdur. Lakin hər sərbəst fikir, hər cəfəngiyat
da, təbii ki, fəlsəfə deyil. Yaxşı
ki, hörmətli Zümrüd Quluzadə televiziyada
çıxış edənləri Yasamal məhkəməsinə
verməyərək, elə Akademiya səviyyəsində tədbir
görməyi düşünür. Lakin
hansı isə inzibati tədbir və təzyiqlərdənsə,
səhifələrini fəlsəfənin üzünə
açmış xoşməramlı qəzetlərdə
öz fikirlərini ifadə etmək daha yaxşı olar.
Təkcə Zümrüd xanım yox, özünü Heydər
Hüseynovun varisləri, davamçıları hesab edən, fəlsəfənin
ağsaqqalları sayan bütün mötəbər fəlsəfə
professorları Heydər Hüseynova münasibət
timsalında fəlsəfi fikrimizdəki vəziyyətlə
bağlı öz sözlərini desələr yerinə
düşərdi. Mən də öz növbəmdə
redaktoru olduğum "Fəlsəfə" jurnalında belə
müzakirələri məmnuniyyətlə
işıqlandırardım. Bircə şərtlə
ki, yazılanlar sadəcə emosiya olmayıb, elmi-fəlsəfi
dəyərə malik olsun. Bu cür
mükalimələr ümumiyyətlə fəlsəfəmizin
xeyrinə olar. Amma yenə də təkrar edirəm: bircə
şərtlə ki, biz fəlsəfi dildə, onun tələblərinə
uyğun danışmağı öyrənmiş olaq.
Bəli, qoy yenə də
Heydər Hüseynov fəlsəfi fikrimizin canlanması
üçün bir səbəb olsun!
AQİL