Məmməd Araz poeziyasına Hikmət Mehdi yozumu

Bir filosofdan "həyatda ən çətin şey nədir" deyə soruşublar. Filosof "həyatda ən çətin şey sözdür" deyib.

"Niyə söz" soruşanda, "çünki anlamaqda çətindir, anlatmaq da" cavabını verib.

Həqiqətən də sözü anlayana da, anlamayana da anlatmaq çox çətindir. Hələ bunu şeirlə anlatmaq daha çətindir.

Təbii ki, söz ustaları, könül sultanları anlatmağı da, anlamağı da çox yaxşı bilirlər. Azərbaycanın böyük söz ustalarından olan Məmməd Arazın şeirlərindən bir neçəsini ilk dəfə iqdırlı abim, mərhum İbrahim Bozyelin "Azərbaycan diyarından" adlı kitabından oxumuşdum.

İbrahim abi o zaman bizim üçün sirli bir dünya olan Azərbaycanı necə gördüyünü səfərdən dönərkən Məmməd Arazın bir şeiri ilə belə anlatmışdı:

   "Bəlkə bu yerlərə bir də gəlmədim

   Duman, salamat qal, dağ, salamat qal

   Dalımca su səpir yoxsa buludlar,

   Leysan, salamat qal, yağ, salamat qal!"

Sonralar Məmməd Arazın şeirlərini dəyərli dostum Seyfəddin Altaylının Türkiyə Mədəniyyət Nazirliyinin nəşrləri seriyasından çıxmış "Məmməd Araz, seçilmiş əsərləri" kitabında oxuyaraq çox sevmişdim.

Bu günlərdə Hikmət Mehdinin yazdığı, Məmməd Araz poeziyasının təhlilinə həsr olunmuş "Çağdaş poema və gerçəklik" kitabını oxuduqdan sonra Məmməd Arazı daha yaxından tanıdım.

Hikmət Mehdi Naxçıvanlı gənc bir alimdir. Türkiyədə istanbullu olmayan alim və yazıçılar necə az oxunur və az tanılırlarsa, Azərbaycanda da bakılı olmayan yazıçı və alimlər o qədər az tanınır.

Bəlkə də elə bu səbəbdən Hikmət Mehdi imzası Bakıda çox da tanınmır.

Ancaq onun kitabı Azərbaycanın gözəl bir şairinin elmi olaraq ən yaxşı tanıdan və təhlil edən nəşrlərdən biridir.

Kitaba ön sözü professor İsa Həbibbəyli yazıb. İsa bəy də mənim tanınmaq məsələsindəki baxışlarıma aşağıdakı sətrlərlə şərik olur: "Müasir Azərbaycan ədəbiyyatşünaslarının yeni nəsil arasında Hikmət Mehdi nisbətən az tanınır. Xarakterindəki ləyaqətə üstünlük vermək prinsipi və paytaxtdan uzaqda yaşaması onun daha çox tanınmasına maneəçilik törədib".

Hikmət Mehdi 200 səhifəlik kitabında Məmməd Araz irsini olduğu kimi ortaya qoymaq üçün düz 126 mənbəyə baş vurub. Bu qədər mənbəylə çalışmaq, bu araşdırmanın ciddiliyini ortaya qoyur.

Məmməd Arazın həyatını, sənətini və sənət dünyasındakı önəmli dönüş nöqtələrini, əsərlərindəki rəngi və özəllikləri bu gənc araşdırmaçı olduqca mükəmməl bir qələmlə oxucuya çatdırmağa çalışıb.

Məmməd Arazın poeziyasından yola çıxaraq onun insana, təbiətə, tarixə, günümüzün gerçəkliyinə, cəmiyyətin əxlaqına münasibəti sadəcə tanışlıq kimi deyil, elmi şəkildə təhlil edilib.

Hətta, şeirlərdəki qorxu, həyəcan, dirəniş, yaşadığı zamanın ağırlığı və psixologiyası da nəzərə alınaraq yazılıb.

Onun son vaxtlar yazdığı şeirlərdən birində Xocalı faciəsini necə bir ümid və üsyana çevirməyə çalışması Hikmət Mehdinin diqqətindən qaçmayıb. Məmməd Arazın

  "Əyilməkdir ağlamağın tərs üzü

   Dərdi dartıb üzməyəni dərd üzür

   Ağlayanı tez də tapır dərd, hüzür

   Bəlkə Tanrı belə yazıb, ağlama

   Səsini boğ, millət qızı, ağlama!"

Misralarını Hikmət Mehdi bir ümid, zülmə qarşı bir üsyan kimi izah edib ki, məncə bu, çox doğru bir yanaşmadır.

Hikmət Mehdi kitabında Məmməd Arazı, dil, üslub, şeir texnikası baxımından da təhlil etməyə çalışmaqla yanaşı, onu bir insan kimi də xarakterizə etməyə nail olub. Bir şairin eşqə, ölümə, vətənə, təbiətə baxışına necə göz yumula bilər ki?

Məmməd Arazın xüsusilə dağa və dağ insanına vurğunluğu kitabda önəmli bir xətt kimi keçir. Onun doğulduğu Nurs kəndində dağlar necədir bilmirəm. Amma dağlar Məmməd Arazın ruhunda özünə elə bir yer eləyib ki, şair ölümünün belə dağlarda olmasını arzulayır:

   "İnsan öləndə də dağlarda ölə

   Dönə bir zirvənin dənər qarına

   Bir qarış yüksəliş gətirə bilə

   Bu dağ duruşuna

   Dağ vüqarına"

Dağ nədənsə dənizdən daha çox türk insanının könlündə özünə yer eləyib. Bu, qədim türk dastanlarında və indiki Anadoluda da elədir. Rəhmətlik Bəxtiyar Vahabzadə son müsahibələrinin birində "Dənizi sevmirəm" demişdi. Çox güman ki, onun könlündə dağların ucalığı və təmizliyi özünə daha gözəl yer eləmişdi.

Məmməd Araz kimi şairlər sağkən klassikə çevrilən söz ustalarındandır. Onun poeziyası Azərbaycan ədəbiyyatında öz layiqli yerini tutacaq. Hikmət Mehdi böyük bir zəhmətlə yazdığı kitabı sayəsində Məmməd Arazı mənə yenidən oxutdu və sevdirdi. Buna görə ona təşəkkür edirəm.

Orxan ARAS Almaniyadan yazır

525-ci qəzet.- 2009.- 25 iyun.- S.2.