"Namaz" üstə
deyilənlər...
Əsəd Cahangirin
yenicə oxuyub bitirdiyim "Namaz" poeması məni bir
oxucu kimi dərindən düşündürdü. Elə
"Namaz" üstə düşüncələrimi yazmaq
qərarına da poemanı oxuduğum zaman keçirdiyim təzadlı
hisslər, əsəri oxuyub bitirdikdən sonra da məni tərk
etməyən yaşı minillərlə ölçülən
qədimlik ab-havası və Göytanrıçılıq
(Tenqriçilik) ideyasını tərənnüm edən bədiiliyin
ruhuma hopan güclü aurası səbəb oldu. Poema namaz
rituallarının ardıcıllığıyla yerinə
yetirilən bir şaman duasıdır. Bir az da irəli gedərək
demək istəyirəm ki, hətta bu,
şamançılıq ideyasından daha qədim köklərə
bağlanan ulu əcdadlarımızın Tenqriçilik
inancının tərənnümüdür. Əsərdəki
əzəli ilkinlik, konkret millətlərə, dinlərə
bölünməyən, eyni hisslərə, sevgiyə, həmçinin
nifrətə malik və layiq İNSANın ən əvvəlki
yaranma koduna qayıdış- oxucuya genetik informasiya kimi
ötürülür. Poemadan çıxan əsas nəticə
budur ki, indiyədək insan tərəfindən
yaradılmış ən kamil bilgisayarlardan da mükəmməl
varlıq TANRI tərəfindən "OL"unan İNSANdır.
Və oxucu poema vasitəsilə milyon illər əvvəlki
genetik kodunu eynilə radio dalğası kimi bu poemadan ala bilər.
Bu genetik kod, qan yaddaşı adlandırdığımız
kosmik şifrə insanın hansı dinə, məzhəbə
qulluq etməsindən, hansı dildə
danışmasından, hansı əqidəni dəstəkləməsindən
asılı deyil. Bu da Tanrının özü kimi tamdır,
bölünməzdir, əbədi itməməzlik qanununa
tabedir.
"Namaz" üstə
çoxillik peşəkar oxucu sövq-təbiisiylə hiss elədim
ki, poema havadan asılı qalan, hansısa səbəbdən təsadüfən
meydana çıxan qəfil (eləcə də qafil) əsər
deyil. Fikrimcə, bu, çoxillik şeir yazma təcrübəsinə,
güclü poeziya bünövrəsinə və bir çox
məsələlərə aid bilik və intellekt
potensialına dayanan oturuşmuş bədii nümunədir.
Anasının
rəhmində
qıvrılan
körpəyə bax,
başını
dizinə qoyub
səcdə
eləyir uşaq
Tanrı rəhmətindəki
dualarından
sonra.
Rəhm
Tanrı rəhmidi,
Ana rəhmində
səcdə
ilaxır,
sairədi.
Ana rəhmində
körpə
rəhmətə
dönüş üçün
dairəvi
körpüdü,
körpəcə
dairədi
sonsuzluqdu
o körpə.
"Namaz"da dinlərin
ən kamili - islamın, sonuncu səmavi din olmasına rəğmən,
özündə ehtiva etdiyi ilkinlik fəlsəfəsi poemada
önə çəkilib. Müəllifin peşəkarlığı
və müraciət etdiyi mövzunu dərindən bilməsi
burada əks olunan bəndlərdə yerləşib. İslamın
beş əsas şərtlərindən olan namazı təkcə
təsvir yox, həm də mahiyyət baxımından
açan əsərdə müəllif həmin ritualların
ardıcıllığını oxunaqlı bir dillə qələmə
alıb. "Namaz"ın təsvir olunan bütün hissələrindəki
müəllif əhval-ruhiyyəsi də ritualların mahiyyəti
və məzmunu ilə birlikdə təqdim olunur. "Namaz"ın
ilk "Qiyam" hissəsindəki bəndlər qiyam edən
insanın bütün dövrlərinə güzgü tutub;
Tanrının cəmi məxluqatdan üstün bildiyi,
böyük rəhmətiylə "OL" deyib də ruhundan
bir zərrə bəxş etdiyi İNSAN yaradılan
bütün canlı və cansızların hamısından
daha dikbaşdır, daha qiyamçıdır. Bəlkə bu,
insana bəxş olunan "OL" sözünün kəramətindəndir?
Bəlkə də TANRI nəfəsinin qüdrətidir
insanı belə dingildədən və onu
yaradıcısına qarşı qiyama qaldıran? Bəlkə
TANRI bilərəkdən İNSANın mahiyyətinə bu
qabağındanyeməzliyi, dikalınlığı bəxş
edib ki, onun Mütləq Həqiqəti dərk etmək
üçün cəhdlər göstərməsinə
yardımçı olsun. "Namaz" bədii bir
ustalıqla həmin qiyamçı insana əbədi həqiqətə
yönələn istiqaməti göstərir. "Namaz"ın
"Rüku"sunda da bu əhval-ruhiyyə eyni
ardıcıllıqla davam edir. Ruhun tələb etdiyi əbədi
sükunət halına burada da qovuşmaq olmur. Rüku vəziyyətini
heyvanlığın duruşuna bənzədən müəllif
bunu da qiyamçının sonrakı halına
uyğunlaşdırıb.
Vəhşidən
də vəhşidi
başın
dik tutan adam!
Sən nə
dikbaş,
sən nə
tərs
sualsan,
nida
insan?
Sürü
vəhşi
meşəsi,
vəhşilərin
cəmidi,
ya vəhşilər
camesi?
Hamısı
da rükuda...
Ə.Cahangir namazın
bu iki ardıcıllığındakı insanın
özündən çıxıb özümsüzləşməsinin,
vəhşiləşməsinin uğurlu bədii təsvirini
verib. Və dolayısı ilə oxucu hiss edir ki, buna səbəb
insanın kini, nifrəti və bioloji tərəfinə
bağlılığıdır. İnsanın
insanlığa dönüşü üçün isə
mütləq SƏCDƏ gərəkdir. Yalnız YARADANın
qüdrətini etiraf etmək, onun xəlq etdiklərinə
sevgi ilə yanaşmaq, şükranlıq hissi insanı
biolojidən sosiolojiyə çevirə bilər. Bu da "Səcdə"
ilə mümkündür. Böyük hərflə HƏQİQƏTə
yetməyin mümkünlüyü də əsl sevgidən
qaynaqlanan səcdədir. Ə. Cahangir bu kosmik sevgini mükəmməl
bədii bənzətmələrlə oxucuya
çatdırıb:
Sevgi
ibadətimdi,
bitib ulduz
biçini,
ayı
göydən asmışam.
Möhür
deyib alnımı
doğan
günə basmışam...
Bir günəş
ağacıyam
şüa
budaqlarımdan
düşən
işıq kölgələr
qapsayıb
kainatı.
Arximed
nöqtəsidi
günə
söykəli alnım,
çıxıb
ölüm-qalımdan
yerindən
oynatmışam,
həm
ölum, həm həyatı...
"Namaz"ın
"Səcdə"si digər parçalardan fərqli olaraq
daha uzun çəkir. Bəlkə də Ə. Cahangir bununla
sevgili peyğəmbərimiz Məhəmməd Əleyhissəlamın
səcdəni uzatmağın daha artıq savab
qazandırdığını söylədiyi
üçün beləcə bədii xatırlatma verib? "Səcdə"
həqiqətən də poemanın özəyidir və zənnimcə,
müəllif əsas demək istədiklərini bu hissədə
qələminə diktə edib. Uzandıqca uzanan "Səcdə"ni
oxuduqca adama elə gəlir ki, bu hissəni yazan zaman müəllif
ruhi olaraq meditasiyaya uğrayıb. "Namaz" ədəbi
meracı xatırladır. Buradakı bəndlərin əhval-ruhiyyəsi
də deməyə əsas verir ki, müəllifin bu hissədə
az qala ruhi-mənəvi baxımdan trans vəziyyətinə
düşdüyünə inanasan. Həm də müəllif
bunu o dərəcədə inandırıcı yaşayır
və yaşadır ki, oxucu da ruhun ölümdən
sonrakı ağ işığa qaçışına bənzər
tələskənliyə, məkan mövcudluğundan kənardakı
sürəti ölçülməyən zaman axınına
düşür. Buradakı sürət poemanın xüsusilə
şamanlıqla bağlı qələmə alınan bəndlərdə
özünü göstərir.
İmanı
yox, dini yox,
ruhlar səltənətindən
xəbər
verən ağzıyla
çiy
maral ciyərini
parçalayan
hansısa
saçları
uzun şaman,
bir az
baxşı, bir az qam,
bir az da ozan
şaman,
bir az Yafəs,
bir az Ham,
bir az
İrəc, bir az Sam,
bir az da
insan şaman
yalnız
özünə agah
hansısa
yoldan keçib,
oyuncaq
ulduzlarla
bəzədilmiş
budaqdan,
ulduz
oyuncaqlarla
bəzəkli
qoldan keçib,
o yolkaya
çıxır,
bax!
Ordan
da baş
götürüb
ordan bir
daş götürüb,
ordan
sürət götürüb,
ordan
yaddaş götürüb
yüksəlir
ulduzlara,
günə,
aya çıxır,
bax!
"Səcdə"ni
həm də bir "Ağacnamə" adlandırmaq olar. Burada
insan-ağac vəhdətinin görüntüləri
ayrıntılarla təsvir olunub. Həm də birincinin fonunda
ikinci daha artıq insani, daha artıq mənəvi olaraq nəzərə
çarpır. Əsər boyu Tanrının
yaratdıqlarının içərisində müəllifin ən
böyük, təvazökar və təmənnasız səcdəçiyə
- AĞACa sevgisi daha artıq hiss olunur. Və müəllif
üçün əslində fərqi yoxdur ki, bu ağac hər
il başına toplaşdığımız yolkadır,
İsanın çarmıxa çəkildiyi taxta
parçasıdır, içərisindən Oğuz olub
çıxdığımız nəhəng yuvadır, yoxsa
ömrümüz boyu Əzrayılla oynadığımız
çiling-ağacdır. Əsas odur ki, bütün hallarda
AĞACı Tanrı yaradıb.
Səndə
Tanrı gizlənib,
bilmirsən?!
Təndən
anrı gizlənib,
görmür
- sən?!
Sən
anrıdan da anrı,
bir
Tanrıdan gəlirsən,
birliyin
hanı?!
Ölümsüz
sirr Tanrıdan
gələn
diriliyin hanı?!
Dirilik birlikdədi...
Bu birliyin vacibliyi
poemanın digər bəndlərində də təlqin olunur.
Ə.Cahangir İNSANın yaranışca vəhşi
olmadığını, maddidən daha artıq mənəvi
varlıq olduğunu, Böyük RUHdan bir hissəni
daşıdığını hər vəchlə ona
sübut etmək istəyir. Tanrı qutsallığından
ayrılıb bügunku
açılıb-saçılmalarına, kökünə,
gəldiyi ilahi yerə, qüdsi yuvanı unutmasına etiraz
olaraq onun qarşısına fakt kimi GÖYDƏN GƏLƏN
HƏQİQƏTi qoyur. Əsər heç bir milli, dini, irqi,
cinsi ayrı-seçkilik qoyulmadan həm də bəşəriyyətin
ən qədim miflərində əksini tapan "Göydən
enmə" həqiqətini, əzəli şumerçilik,
türkçülük doğrusunu özündə təcəssüm
etdirir. Bu DOĞRUnu TAM olaraq qəbul etmək lazımdır. Əks
halda:
İnanma
gündüzlərə,
baxsana,
gün düz deyil.
Görmürsən
sabaha da,
axşama
da əyilir?
Gündüz
haqqın üstünə
işıqdan
kölgə salır.
Tanrının
kölgəsini
göylərdən
yerə çırpır,
birliyə
bölgə salır.
Bölgəçilik
başlayır,
ölkəçilik
başlayır.
Başlayır
qazaxçılıq,
başlayır
şirvançılıq,
irançı,
turançılıq,
incilçi,
qurançılıq,
sizçi,
oçu, mənçilik,
hər
cür ikitirəlik,
hər
cürə düşmənçilik...
Hamı
eyni cür yatır,
eyni
cür durmur hamı,
olurlar tikə-tikə,
olurlar
çilik-çilik.
Bu da sübut edir ki,
"Namaz" əslində konkret bir dinə həsr
olunmayıb, bütün bəşəriyyətin ehtiyac
duyduğu əzəli-əbədi SEVGİ inancının
ritualik cəmidir. Bunu əsərin son hissəsindəki
"Dua" da sübut edir. "Namaz" elə canlı
yazılıb ki, müəllif sadəcə SÖZlə
bütün bu prosesi yaşadır. "Namaz" canlı
mövcudiyyəti ilə qiyamdakı, enib-qalxan və sonra əbədi
ruhi sakitliyə qovuşan insanlığın
dastanıdır. Bu həm də ruhi
çırpıntılarını sakitləşdirməyə
çalışan, özünün Tanrıdan gəldiyinə
inanan, bu ilkinliyə dönmək istəyən, artıq
bioloji mahiyyətindən bütünlüklə azad olub mənəvi
görünməzliyinə qarışan bir ruhun nəğməsidir.
Əsər
təkcə məna tutumuna və mövzu
aktuallığına görə deyil, həm də filoloji
dilin canlılığına, əsərdə yerində
istifadə olunmuş assonansların, alliterasiyaların, mənanı
tam ifadə edən təbii metaforaların zənginliyinə,
eləcə də indiyədək başqalarının poetik
nümunələrində rast gəlmədiyim ziqzaqvari qafiyələrə
və sapfovari bəndlərə görə də diqqəti cəlb
edir. "Namaz" qafil olmayan hər kəsin üzərində
əsl həqiqəti andığı və
anladığı bir mətndir. Bir məqamı da qeyd etmək
istərdim ki, zənnimcə, "Namaz" kütlə
üçün yox, az-çox intellektə sahib oxucular
üçün daha artıq maraq kəsb edəcək. Çünki
poema buradakı bədii təsvirlərin üzərində qərar
tutan elmdən xəbərsizlər üçün
qıfıllı sandıqdır. Əsl həqiqəti DƏRK
EDƏN, ANLAYAN VƏ ANAN sözün hər mənasında
"Namaz" üstəymiş, üstədir və olacaq. Çünki
"Namaz" islamın və imanın başlıca şərti
olan namazı da kortəbii ibadət hesab edənlər
üçün yox, həyatının əsl həqiqətini
tapanlar üçün yazılıb. İlk baxışda
uzunçuluq təsiri bağışlayan poemanı oxuduqca isə
yanıldığını anlayırsan, hiss edirsən ki,
deyilməsi lazım olan mətləbləri xatırlatmaq
baxımından "Namaz" hələ bəlkə də
lakonikdir. Sonda müəllifə onu demək istərdim:
"Bu əsəri qələmə almaqla sözün hər
mənasında "ANAN "Namaz" üstəymiş".
Həqiqəti ananlara və anladanlara həmişə
ehtiyacımız var... Həm də sözün müstəqim
mənasında da anan namaz üstəymiş ki,
"Namaz"ı belə yaxşı yazmısan". Başqa
cür olsaydı, Əsəd Cahangir qələminin haqlı və
obyektiv tənqidinə tuş gələn mətn müəlliflərinin
dilindən qurtarmazdı... Bu fəlsəfi poemanın
uğurlu yazılması ilə hamımızın tənqidçi
kimi tanıdığı Əsəd Cahangir özünə
şair statusu qazandı.
P.S. Yazını qələmə
aldığım ərəfədə öyrəndim ki,
iyunun 25-də qələm dostumuzun yaşının üstünə
bir yaş da gəlib. Fürsətdən istifadə edib bu
yazını Ə. Cahangirin doğum gününə hədiyyə
edirəm. Əsəd Cahangirə belə bir "hədiyyə"
verməyin məsuliyyətini dərk edirəm, amma "Hədiyyənin
böyüyü, kiçiyi olmaz" həqiqətinə də
arxayınam.
Sevinc MÜRVƏTQIZI