Ədəbiyyatdan fəlsəfəyə

MƏSUD ƏLİOĞLUNUN YARADICILIĞINDA FƏLSƏFİ MEYL HAQQINDA

XX əsrin milli-fəlsəfi fikir tarixi haqqında düşünərkən istər-istəməz belə bir sual ortaya çıxır: tədqiqatçılar onun əsl mənbəyini "rəsmi fəlsəfə" çərçivəsində, yoxsa daha çox dərəcədə ədəbi-bədii fikirdə axtarmalıdırlar? Mən ikinci mövqeyə üstünlük verirəm. Lakin təəssüf ki, bu sahədə yetərincə araşdırma aparılmayıb.

Bizim fəlsəfi fikir tariximiz həmişə ədəbiyyatla bağlı olub. Nizaminin, Nəsiminin, Füzulinin yaradıcılığı təkcə ədəbiyyatçılar deyil, həm də fəlsəfə tarixçiləri tərəfindən öyrənilib. Fəlsəfə tarixçilərinin diqqət mərkəzində olan sonuncu mütəfəkkir-yazıçı kimi M.F.Axundovu göstərmək olar. Təəssüf ki, XX əsrdə "rəsmi fəlsəfənin" ədəbiyyatdan ayrılması nəticəsində milli-fəlsəfi fikir tarixi bu ənənədən sanki geri çəkilib. Daha doğrusu, bu ənənə XX əsrin 20-ci illərinə, uzaqbaşı 37-ci ilə, yəni bolşevik dünyagörüşünün tam "təntənəsinə" qədərki dövrü əhatə edir. İnqilabdan sonra "fəlsəfə" adı altında xeyli fərqli bir məzmunun təlqin olunması nəticəsində ədəbiyyatla fəlsəfənin yolları ayrılıb və bundan sonrakı dövrdə bədii irsin öyrənilməsi ilə əsasən ədəbiyyatçılar məşğul olublar. Nəticədə XX əsrdə milli fəlsəfi fikir tariximizdə sanki bir fasilə, boşluq yaranıb. Lakin çiçəklənməsinə imkan verilməyən milli fəlsəfi fikrin kökləri hələ də sağ idi və ara-sıra nəfəs alırdı. Təəssüf ki, bu gizli nəfəslər fəlsəfə tarixçilərinin diqqətindən kənarda qalıb.

Hüseyn Cavid, Səməd Vurğun kimi mütəfəkkir-şairlərin yaradıcılığı da, əsasən, filoloji çərçivədə araşdırılıb, açıq-aşkar görünən fəlsəfi məqamlara görə isə onlar çox vaxt tənqid olunublar. Fəlsəfi qata belə nihilist münasibəti ancaq repressiya qadağaları ilə izah etmək təşəbbüsləri isə özünü doğrultmur.

60-cı illərdə sanki Cavidə qayıdış başladı. M.C.Cəfərovun "Hüseyn Cavid" monoqrafiyası bu sahədə ən mühüm addımlardan biri oldu. Lakin romantizmin ruhu elmi-realistik üslubda tam açıla bilməzdi. Ona görə də, biz Cavidə qayıdışın ilk güclü dalğalarını ancaq Məsud Əlioğlu yaradıcılığında hiss edirik.

Məsud Əlioğlu nəinki Cavidin romantizmini təbliğ edirdi, o özü də romantik üslubda yazırdı. Və onun ədəbi-tənqidi əsərləri Cavidə yönəlik tədqiqat pərdəsi arxasında milli ruhun ifadəsi idi. Bəlkə də məndə M.Əlioğlu haqqında "millətçi" obrazının formalaşmasında mərhum dostum, tanınmış türk millətçisi Mirəli Seyidovun da rolu vardır. Çünki Mirəli müəllim sahilboyu söhbətlərimizdə onu həmişə imperiyaya, rus şovinizminə qarşı hisslərini gizlədə bilməyən milli qeyrət sahibi kimi xatırlayırdı. Sonralar M.Əlioğlunun Cavid yaradıcılığı ilə bağlı əsərlərini oxuyanda özüm də bunun şahidi oldum.

Məsud Əlioğlu öz düşüncə tərzinə görə o dövrün qərarlaşmış normativlərinə sığmadığına görə, onun ədəbi-tənqidi əsərləri həmin normativ meyarlar baxımından həddindən artıq emosional, pafoslu və elmilik tələblərinə uyğun olmayan əsərlər kimi dəyərləndirilə bilərdi. Kənaraçıxmaların bəsitlikdən yox, düşüncənin sərbəstliyindən, qeyri-elmilikdən yox, fəlsəfilikdən irəli gəldiyini o vaxtkı (təəssüf ki, həm də indiki) qiymətləndirmə sistemi mövqeyindən müəyyənləşdirmək mümkün deyildi.

Romantik ədəbiyyat haqqında oçerklər, kitablar akademik üslubda da yazıla bilər və yazılıb. O dövrdə ədəbiyyatda elmiliyin nümunələri də artıq formalaşmışdı. Belə bir etalon kimi akademik M.A.Dadaşzadənin, akademik Məmməd Cəfər Cəfərovun və onların məktəbini keçənlərin əsərlərini göstərmək olar. Elmilik tələbləri ilə ideoloji tələblər arasında körpü atan, "qızıl orta" prinsipindən çıxış edən bu böyük tədqiqatçı alimlər elmi ədəbiyyatşünaslığın əsas aparıcı qüvvələri idi və onların riayət etdiyi üslub bu gün də ən çox yayılmış, etalona, standarta çevrilmiş və dəyərləndirilməsi rahat olan bir üslubdur. Yaşar Qarayev bir qədər fərqlənirdi. Amma akademizmdən esseçiliyə, poetikliyə doğru yox, əksinə, akademizmin dərinliklərinə doğru. Yəni o, şablondan kənara çıxmaq və ideologiya fövqündə hansı isə fikir söyləmək üçün elmi-akademik üslubun öz qaranlıqlarından, mürəkkəbliyindən istifadə edir və bura bir qədər də bədiilik, obrazlı düşüncə əlavə edirdi. Bu üslubu Asif Əfəndiyevin təbirincə "yaşarçılıq" adlandırsaq, bu da özünəməxsus bir xətt idi. Hakim ideologiyadan fərqli fəlsəfi mahiyyət elmi abstraksiyalara və obrazlara bürünərək gizlədildiyindən, digər tərəfdən "şillə sığallayaraq vurulduğundan" "yaşarçılıq" axına qarşı getmək, düşmən qazanmaq və "dövlət kursundan kənara çıxmaq" təhlükələrindən bir qədər yayınmağa imkan verirdi. Asif Əfəndiyev isə maksimalist idi və fikrini lazım olduğundan da bir qədər kəskin söyləyirdi. O, emosiyaya qapılmadan yaza bilmirdi. Çünki yazdıqları sadəcə soyuq düşüncənin məhsulu olmayıb, "qaynar zəka"nın, fəlsəfi poetikanın məhsulu idi. Ədəbi tənqiddə bu üslub əslində yeni deyildi.

Asif Əfəndiyevdən də, Məsud Əlioğludan da əvvəl bu üslubda ədəbi tənqid nümunələri ilə biz Cəfər Cabbarlı və Səməd Vurğunun əsərlərində tanış oluruq. Təəssüf ki, məhz həmin səbəbdən, yəni elmi akademizm tələblərinə uyğun gəlmədiyindən, onların ədəbiyyatşünaslıq sahəsindəki fəaliyyətləri kifayət qədər dəyərləndirilməyib. Əlbəttə, kimsə deyə bilər ki, bu sahədə dissertasiyalar, kitablar yazılıb. Lakin bu, əslində dahilərin sıradan biri kimi təqdimatıdır. Yazılmasa, daha yaxşı olardı. Halbuki Cabbarlı və Vurğun öz mühitinin, dövrünün təkcə Şekspiri və Puşkini yox, həm də Belinskisi idilər. Düzdür, Cabbarlıda da məhz emosiyadan, pafosdan doğan bir kəskinlik və ifratçılıq var idi. Lakin onun hətta bəzən həddini aşan tənqidində də rasional məqamlar və bütövlükdə ədəbiyyatşünaslıq baxımından əhəmiyyətli müddəalar çoxdur.

Məsud Əlioğlunun da bir sıra yazıları hər hansı əsər haqqında elmi təhlildən daha çox, şəxsi təəssüratlarla, emosiyalarla zəngin esseləri xatırladır. Lakin bu üslub o dövrün tələbləri baxımından qeyri-məqbul idi. Bu yazılar ədəbiyyatşünaslığa qoyulan tələblərə, normativlərə uyğun gəlmədiyi kimi, fəlsəfi standartlara da heç cür uyğun gəlmirdi. Çünki o dövrün rəsmi fəlsəfəsi marksist-leninçi fəlsəfə idi ki, o da əslində elmiləşdirilmiş və deməli, fəlsəfəsizləşdirilmiş bir təlim idi. Digər tərəfdən, fəlsəfəni böyük cidd-cəhdlə elm çərçivəsinə salmağa çalışanlar, təbii ki, ədəbi tənqidi də "elmiləşdirmək" tərəfdarı idilər. Lakin elm çərçivəsində sənətin, bədii ədəbiyyatın ancaq formal, zahiri təqdimatı həyata keçirilə bilər. Həyatın özündən, insan qəlbindən, onun hiss-həyəcanından bəhs edən ədəbiyyat isə elmi təhlil çərçivəsinə sığmaz. Axı, elm məhz obyektivləşdirilmiş, yəni ruhsuzlaşdırılmış, insansızlaşdırılmış gerçəkliyi öyrənmək üçündür. Ruh aləminin bədii inikası isə ancaq fəlsəfənin köməyi ilə tədqiqat obyektinə çevrilə bilər. Başqa sözlə, fəlsəfi yük daşıyan bədii əsərlərin ədəbi tənqidi də fəlsəfi səciyyə daşımalıdır. Bu qəbildən olan ədəbi tənqid də elmin bir sahəsi olmaqdan daha çox, fəlsəfənin bir sahəsi olur. Məhz bu baxımdan, bir tənqidçi kimi, Cabbarlı da, Vurğun da və onların üslubunu davam etdirən Asif Əfəndiyev və Məsud Əlioğlu kimi tədqiqatçılar da bu işi görərkən istər-istəməz həm də fəlsəfi yaradıcılıqla məşğul idilər. Və həmin dövrdə bizim milli fəlsəfi fikrimiz də məhz onların simasında, onların qələmi ilə ifadə olunurdu. Nə yaxşı ki, onların yazdıqlarının fəlsəfə olduğunu dərk edənlər yox idi! Yoxsa marksizmdən kənar bir fəlsəfi təlim yaratmaq cəhdinə görə mühakimə olunardılar.

Bizim bu gün normativ fəlsəfi strukturlardan, şablonlardan kənarda, harada isə ədəbiyyatın özündə və onun tənqidində milli fəlsəfi fikir axtarışımız kimlərə isə təəccüblü görünə bilər. Lakin əksinə, əgər kim isə o dövrdə məhz rəsmi fəlsəfə adı altında yeni bir fəlsəfi təlim və ya heç olmazsa yenı fəlsəfi ideyalar söyləndiyini iddia etsə, bax, buna heç cür inanmaq olmaz. O dövrün rəsmi fəlsəfələrində fəlsəfənin yoxluğunu təsbit edə bilmək üçün hər hansı araşdırma aparmağa da heç lüzum yoxdur. Çünki o vaxt hər hansı bir kənaraçıxmanı araşdıranlar kifayət qədər çox idi və bu kənaraçıxma üçün mütləq cəza verilərdi. Ona görə də, o dövrdə bizim yeganə xilaskarımız ədəbiyyat olub. Təbii ki, milli fəlsəfi ideyanın daşıyıcıları ədəbiyyat pərdəsi altında da tamamilə diqqətdən kənarda qala bilməzdilər. 37-də verdiyimiz qurbanlar yaxşı məlumdur. Lakin bir əli ilə hakim ideologiyaya xidmət etmək bahasına, o biri əli ilə milli ruhu, milli fəlsəfi fikri yaşadanlarımız da var idi. Bu gün bəzi üzdəniraq ittihamçılar, burnunun ucundan o tərəfi görə bilməyənlər onları məhz ideologiyanın nökəri, hətta xəyanətkar kimi təqdim etməyə çalışırlar. Amma bu fədakarlıq qayəsində onların nəyə nail olduqlarını, nəyi yaşatdıqlarını dərk etmək üçün, görünür, lap azca da olsa, həqiqi fəlsəfədən xəbərdar olmaq lazımdır. Təsadüfi deyil ki, S.Vurğunun hətta partiyaya, komsomola həsr etdiyi əsərlərdə də marksizmdən fərqli, milli mahiyyətli fəlsəfi ideyalar tərənnüm olunur. Bunları bədii dildən fəlsəfi dilə çevirə bilmək üçün isə məhz fəlsəfi yönlü ədəbi tənqidə ehtiyac var. Məsud Əlioğlunun ədəbiyyatçılar üçün, ola bilsin ki, bir o qədər də elmi görünməyən yazıları bu gün milli-fəlsəfi fikir müstəvisində diqqəti cəlb edir. Qəlibə salınmamış sərbəst fikir istər-istəməz həm də milli fəlsəfi ruhun ifadəçisi olur. Məsud Əlioğlu bir tənqidçi olaraq hər hansı bir bədii əsərin təhlilini verməklə kifayətlənmir. Onu məhz ideya maraqlandırır. O sanki milli ədəbiyyatımızda bədii vasitələrlə ifadə olunmuş fəlsəfi fikrin qaynaqlarını axtarır. Təsadüfi deyil ki, Məsud Əlioğlu köklərə gedir. Düşüncə tərzimizi, əqidə və amallarımızı bilavasitə ifadə edən şifahi xalq ədəbiyyatından, Dədə Qorquddan, Koroğludan və aşıq poeziyasından çıxış edir. Poeziyada ən çox Füzulidən, Vaqifdən, Caviddən bəhs etməsi də təsadüfi deyil. Cavidə həsr etdiyi tədqiqatlardan birində o məhz fəlsəfi motivlər axtardığını gizlətmir. Cavid poeziyası timsalında o, ideal və varlıq problemini araşdırır və bununla əlaqədar Hegelin "Tarix fəlsəfəsi" əsərinə müraciət edir. O dövrdə ancaq marksizm-leninizm klassikləri ilə kifayətlənən rəsmi fəlsəfə professorlarından fərqli olaraq Məsud Əlioğlu "ideal" problemini idealizmin ən böyük nümayəndəsi Hegelin təqdimatı kontekstində araşdırır. Cavid yaradıcılığını tədqiq edən müəllif yazır: "Şairə görə bəşər həyatı yaşayışı gözəlləşdirmək üçün yaranmışdır. Gözəl olan bir şey isə yüksəkdir, ülvidir, real varlıq isə bu səviyyəyə qalxmamışdır. Demək, böyük ideal ülviyyətə, gözəlliyə yüksəlmək üçündür". Müəllif Cavidin idealist mövqedə durduğunu gizlətmir. Lakin bunu o dövrün tələblərinə uyğun olaraq tənqid eləmək fikrinə də düşmür. Çünki özü də həmin mövqedən çıxış edir: "H.Cavidin həyatın mənasını, yaşayışın məğzini, maddi real aləmin cövhərini, mənəvi-ruhi aləmini daim pak və gözəl, fərəh dolu hisslərlə coşub-daşan bir səviyyədə görməyi arzulaması qüdrətli və böyük insan idealının real aləmdəki fənalıqlara qələbə çalacağına bəslədiyi tükənməz inamını bildirir, ifadə edir". Bu özünü onun "Sən nəsən? Kimsən?" şeirinə münasibətdə də göstərir: "Fəlsəfi-idealist məzmunda yazılmış bu şeirdə H.Cavidi mütəfəkkir sənətkar olaraq düşündürən, onun mənəvi aləmini məşğul edən ixtişaşlı və böhranlı fikirlərin təbliği mühüm yer tutur. Şair bu əsərində, hər şeydən əvvəl, özünü dərk etməyə çalışır; qəlbini didən və dilləndirən suallara cavab axtarır..."

Səlahəddin XƏLİLOV

525-c- qəzet.- 2009.- 3 mart.- S.7.